BAHAN AJAR KALKULUS 2. Disusun Oleh: Drs. Moch. Chotim, MS. Muhammad Kharis, S.Si, M.Sc

Ukuran: px
Mulai penontonan dengan halaman:

Download "BAHAN AJAR KALKULUS 2. Disusun Oleh: Drs. Moch. Chotim, MS. Muhammad Kharis, S.Si, M.Sc"

Transkripsi

1 BAHAN AJAR KALKULUS Disusu Oleh: Drs Moch Chotim, MS Muhammad Kharis, SSi, MSc JURUSAN MATEMATIKA FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG 0 i

2 DAFTAR ISI DAFTAR ISI ii BAB I ANTI TURUNAN I Turua I Atiturua 6 I Evaluasi 0 BAB II INTEGRAL TENTU DAN PENGINTEGRALAN II Notasi Sigma II Iduksi Matematika 4 II Jumlah Riema 5 II4 Itegral Tertetu 9 II5 Teorema-teorema Itegral Tertetu II6 Pediferesiala Itegral Tertetu terhadap Batas Atasya 8 II7 Evaluasi 44 BAB III PENGGUNAAN INTEGRAL 46 III Luas Daerah Bidag Datar 46 III Volume Beda Putar 46 BAB IV FUNGSI LOGARITMA, FUNGSI EKSPONEN, DAN FUNGSI HIPERBOLIK 49 IV FUNGSI LOGARITMA 49 IV Bilaga e 54 IV Logaritma Asli Sebagai Ati Turua 55 IV4 Fugsi Ekspoe Asli 59 IV5 Hampira Nilai bilaga e 65 IV6 Fugsi Ekspoe da Logaritma Utuk Bilaga Pokok Yag Lai 67 BAB V TEKNIK INTEGRAL 68 V Tekik Substitusi 68 V Itegral Fugsi Trigoometri 7 V Tekik Substitusi Fugsi Trigoometri 84 V4 Itegral Parsial 95 V5 Itegral Fugsi Rasioal 99 V6 Itegral Fugsi Rasioal yag Memuat Si da Cos DAFTAR PUSTAKA 7 ii

3 BAB I ANTI TURUNAN I Turua Pembahasa tetag turua tidak dapat dipisahka dari pegertia tetag fugsi, baik fugsi eksplisit maupu fugsi implisit Fugsi eksplisit adalah fugsi yag secara umum peulisaya diyataka dalam betuk y f(), sedagka fugsi implisit adalah fugsi yag secara umum peulisaya diyataka dalam betuk f(, y) 0 Perhatika beberapa cotoh fugsi di bawah ii y y 4 + y 4 + y y + y y 5 0 Pada cotoh di atas, fugsi o,, da adalah fugsi eksplisit, sedagka cotoh 4, 5, da 6 adalah fugsi implisit Semua fugsi yag ditulis dalam betuk eksplisit dapat diubah peulisaya dalam betuk implisit, aka tetapi tidak semua fugsi yag ditulis dalam betuk implisit dapat diubah dalam betuk eksplisit Perhatika cotoh 5 di atas Selajutya dari fugsi-fugsi tersebut, dapat ditetuka turuaya Defiisi I- Turua fugsi y f() adalah fugsi lai yag diotasika dega f () da didefiisika oleh f () lim 0 f ( ) f ( ), asalka limitya ada Tulis ( + ) t Jelas t Karea 0 maka t Sehigga defiisi turua di atas dapat diyataka dalam betuk lai

4 f () lim t f ( t) t f ( ), asalka limitya ada dy Notasi lai utuk turua y f() diyataka dega, D f ( ), df ( ) Jika fugsi yag diketahui diyataka dalam betuk implisit, maka turuaya dapat dilakuka dega megguaka kaidah differesial yaitu dega cara mediferesialka masig-masig variabel dalam fugsi tersebut Berikut ii diberika beberapa cotoh meetuka turua fugsi eksplisit da implisit Cotoh I- dy Berikut cara mecari dari beberapa fugsi yag diberika Dipuyai y + C Berdasarka defiisi di atas diperoleh dy lim 0 f ( ) f ( ) lim 0 lim 0 lim ( ) ( ) 0 { } 0 lim lim 0 Dipuyai y ( ) Berdasarka defiisi di atas diperoleh dy lim 0 f ( ) f ( )

5 ( ) lim 0 ( ) ( ) lim 0 {( )( )} lim 0 ( )( ) ( ) Fugsi-fugsi yag mempuyai turua sebagaimaa dijelaska pada cotoh di atas disebut fugsi yag differesiabel (dapat dituruka) Dega cara yag sama, jika y maka turuaya ditetuka oleh: dy lim 0 f ( ) f ( ) ( ) Lim 0 lim 0 lim 0 ( )! ( )! ( ) ( ) ( )( )! ( )( )! ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )( ) lim [ ( ) ( ) ( ) ] 0!! Dipuyai y 5 0 Dega mediferesialka masig-masig variabel, diperoleh: d( ) + d(y ) - d(5) d(0) ydy 0 dy + y 0 dy y

6 dy 4 Tetuka dari y + y 0 Peyelesaia: Jelas d( y) + d(y ) d() d(0) ( dy + y) + (ydy + y ) 0 (y + y ) + (y + ) dy 0 dy y y - y Secara umum, misal u u(), v v(), da w w() adalah fugsi yag masig-masig dapat dituruka da c sebarag bilaga real, maka dega megguaka defiisi turua dapat ditetuka beberapa rumus umum turua fugsi sebagai berikut d (c) 0 d () d ( ) d (u ) u d (u) d d d ( u + v) (u) + (v) d d d (u v) (u) (v) d d d d ( u v w ) (u) (v) (w) d d (cu) c (u) d d d (uv) u (v) + v (u) d d d d 0 (uvw) uv (w) + uw (v) + vw (u) 4

7 du dv v u d u ( ) v v Bukti sifat-sifat di atas diserahka kepada pembaca sebagai latiha dy Selajutya, dega megguaka defiisi turua lim 0 bawah ii f ( ) y cos, maka dy lim 0 0 f ( ) f ( ), dapat ditujukka beberapa turua fugsi geometri di f ( ) cos( ) cos lim ( ) ( ) si si lim 0 si( ) lim si 0 -si Aalog, diperoleh turua fugsi trigoometri yag lai: d (si) cos d (cos ) -si d (ta ) sec d (cot ) -csc d (sec ) sec ta d (csc ) -csc cot 5

8 I Atiturua Atiturua merupaka balika dari turua, sehigga utuk mempelajariya harus dikaitka dega turua fugsi Meurut defiisi turua, jika y Dega cara yag sama, diperoleh Jika y + maka Jika y - maka dy dy Jika y - 00 maka 4 Jika y + dy maka dy dy maka, da seterusya 7 Dega kata lai, utuk y + C, C R maka dy Karea atiturua merupaka balika dari turua, maka peulisa betuk di atas dapat disederhaaka dega A + C Hal ii berarti bahwa fugsi y C, dega C R mempuyai turua dy atau atiturua dari f() adalah F() + C, C R Fugsi-fugsi yag dapat ditetuka atituruaya disebut itegrable (teritegralka) Defiisi atiturua diberika di bawah ii Defiisi I- Dipuyai F: I R da f: I R Jika F () f() utuk setiap ε I maka F disebut suatu ati turua f pada selag I Jika merupaka suatu titik ujug dari I maka F, () haya perlu turuaa satu sisi Dalam hal yag lebih umum, betuk A + C + C diyataka dega 6

9 Jadi, Jika y f() mempuyai atiturua F() + C, maka f() F() + C, C ε R Betuk f() F() + C, f() disebut itegra da F() + C disebut ati turua Teorema I- Jika r sebarag bilaga rasioal kecuali, maka r r C r Bukti: Utuk megembagka suatu hasil yag berbetuk f() F() + C, C Real Kita cukup meujukka bahwa [ F( ) C] f ( ) D Dalam kasus di atas r r D C r ( ) r r Teorema I-4 si cos + C da cos si + C Kelieara itegral diberika oleh teorema berikut Teorema I-5 Dipuyai f da g fugsi-fugsi yag mempuyai turua da K suatu kostata Utu f da g berlaku atura di bawah ii Kf ( ) K f ( ), ( ) g( )] f ( ) [ f g( ), ( ) g( )] f ( ) [ f g( ), Bukti: Utuk membuktika teorema di atas, cukup dega medeferesialka ruas kaa da amati bahwa kita memperoleh itegra dari ruas kiri [ ()] [ ()] K Kf() 7

10 [ () ()] [ () ()] Cotoh I- [ ()] [ ()] + [ ()] [ ()] f() + g() f() g() Tetuka itegral berikut berdasarka sifat itegral di atas Peyelesaia: Jelas Peyelesaia: C C C Jelas / / / ( ) Peyelesaia: Jelas ( ) ( ) 8 / 5 / / / 8 / 5 / C 4 5 8

11 Teorema I-6 Diberika f fugsi yag differesiabel da bilaga rasioal dega, maka: f ( ) r f '( ) f ( ) r r C, C Real Cotoh I- Hituglah 4 4 Peyelesaia: Jelas d (4 ) 8 Jadi 4 4 d(8) y Hituglah dy y 5 Peyelesaia: / (4 ) C / Jelas d(y 5) 4y dy (4 / ) + C Jadi y dy y 5 (y 5) / ydy ( y 5) / 4 ydy 4 / (y 5) 4 ydy 4 / (y 5) C 4 / y 5 C 9

12 Hituglah si(6 ) Peyelesaia: Tulis U 6 + Jelas du 6 atau du du Jadi si(6 ) si U ( cosu ) C 4 Hituglah cos si Peyelesaia: Tulis A cos Jelas A cos(6 ) C cos da A da (-si ) cos si A ( A) da - A da A C Cotoh I-4 ( cos A) C Tetuka: (a) ( cos ) da (b) ( ) Peyelesaia: (a) Jelas ( cos ) cos C ) (si C ) ( si ( C C ) si C (b) Jelas ( ) C 0

13 Teorema berikut diperluka utuk meetuka itegral tak tetu fugsifugsi komposisi yag juga dikeal dega teorema peggatia Teorema I-7 (Peggatia) Dipuyai y g() mempuyai turua pada D g da Bukti: Dipuyai R g I d[ F[ g( )]] Jadi F' [ g( )] f [ g( )] f [ g( )] d[ g( )] R g I dega I adalah suatu selag Jika y f () terdefiisi pada selag I sehigga F' ( ) f ( ), maka f [ g( )] g' ( ) F[ g( )] C Jadi f [ g( )] d[ g( )] F[ g( )] C f [ g( )] g' ( ) F[ g( )] C Cotoh I-5 9 Tetuka: (a) cos, 0( 5) (a) Strategi: () Igat rumus: cos si C () Jika digati, diperoleh: (b) Strategi: cos d() si C () Igat rumus: 9 0 C 0 () Jika digati (+5), diperoleh 0 9 ( 5) () ( 5) d( 5) C 0 6, da (c) ( 6) ( ) Peyelesaia: Jelas cos cos d() si C Peyelesaia: 9 Jelas 0( 5) 0 ( 5) ( 5) d( 5) 0 ( 5) 0 C 0 ( 5) 0 C

14 (c) Strategi: () Igat rumus: C () Jika digati 6, Diperoleh: ( 6) 6 d( 6) 7 ( 6) C 7 () Jelas d ( 6) ( ) Peyelesaia: 6 Jelas ( 6) ( ) 6 ( 6) d( 6) 7 ( 6) C 7 Teorema I-8 (Itegral Parsial) Jika U U () da V V () adalah fugsi-fugsi yag mempuyai turua pada selag buka I, maka U dv U V V du Bukti: Dipuyai d ( U V ) U dv V du Jadi d U V ) ( U dv ( V du ) V U dv U V du U dv U V V du Teorema ii efektif apabila U dv sulit dicari, aka tetapi V du dega mudah dapat ditetuka Cotoh I-6 Tetuka: (a) cos da (b) si

15 (a) Strategi: () Ubah cos mejadi d(si ) () Tulis U () da si V ( ) () Guaka Teorema 7 (b) Strategi () Ubah si mejadi d(cos ) () Tulis U ( ) da cos V ( ) () Guaka Teorema 7 (4) Ubah cos mejadi d(si ) (5) Guaka sekali lagi Teorema 7 Peyelesaia: Jelas cos d(si ) si si si cos C Peyelesaia: Jelas si d(cos ) [ cos cos d( )] cos cos cos d(si ) cos ( si si ) cos si cos C Berikut ii disearai beberapa rumus tekis yag diperoleh berdasarka pegalama No Rumus Tekis No Rumus Tekis C 9 0 C csc cot csc C si C 4 C si cos C ta cos C C cot C sec C csc C

16 5 cos si C a du U si U a C sec ta C 4 csc cot C 5 sec ta sec C du ta a U a U U cos C a U a C U cot C a a du sec U a U a C U csc C a a Cotoh I-7 Tetuka: (a) (b) (c) si (e) si 4 (f) si (g) cos (i) ( ) (j) 5 (k) 4 (d) si (h) (l) ta 4 Strategi: () Igat rumus C () Jika digati (-), diperoleh: () ( ( ) d( ) ) C (4) Igat bahwa d( ) Peyelesaia: (a) Jelas ( ) ( ) d( ) ( ) C ( ) C 4

17 Strategi: () Ubah mejadi betuk yag ada seperti pada cotoh (a) Peyelesaia: (b) Jelas [ ( )] ) ) ) ( ) ( ) 4 ( ) 6 ( ) 0 C (c) Peyelesaia: Jelas ( ) [( ) ]( ) ( ) ( ) ( ) d( ) ( ) ( ) C d( ) Strategi: () Igat d (cos ) si () Igat C () Jika digati cos diperoleh: cos cos d(cos ) C Peyelesaia: (d) Jelas si si si ( cos ) d(cos ) d (cos ) cos d(cos ) cos cos C 5

18 Strategi: () Igat rumus si cos si si cos Peyelesaia: (e) Jelas si 4 cos (si ) cos 4 cos 4 cos d() 4 4 cos 4 4 si cos 4 d(4) si si 4 C si si 4 C 8 4 Strategi: () Tulis y Peyelesaia: (f) Jelas si () Jelas dy () Jadi si y si y dy y d(cos y) yt d(cos y) y cos y cos y dy y cos y si y C cos si C (4) Selajutya guaka itegral parsial, yaitu: UdV UV V du 6

19 Strategi: () Igat d ( cos ) si () Igat C () Jika digati cos, diperoleh: ( cos ) ( cos ) C d( cos ) Peyelesaia: si (g) Jelas cos ( cos ) d( cos ) ( cos ) C cos C Strategi: () Igat rumus: sec ta, d (ta ) sec, C, da sec ta C Peyelesaia: (h) Jelas ta 4 ta ta ta (sec ) ta sec ta ta d(ta ) (sec ) ta sec ta ta C Strategi: () Tulis y () Jelas dy Peyelesaia: (i) Jelas ( ) dy y ta y C ta C 7

20 Strategi: () Tulis 5 mejadi ( ) 4 () Igat rumus: ta C () Jika digati d Strategi: () Ubah ta, diperoleh: 4 mejadi: ( 4) 4 4 ( ) () Igat Rumus: Strategi: si C C d( ) () Igat ( ) () Tulis [ ( )] da ( ) Peyelesaia: (j) Jelas 5 ( ) 4 4 d ta C Peyelesaia: (k) Jelas 4 4 ( ) d( ) si C Peyelesaia: (l) Jelas ( ) ( ) ( ) 8

21 9 ) ( ) ( d ) ( ) ( d C ) ( si

22 I Evaluasi Kerjaka soal-soal di bawah ii Periksa kebeara peryataa berikut ii: (a) F ( adalah ati turua dari f ( ) 0 ) (b) (c) (d) F( ) merupaka atu turua f ( ) F( ) cos merupaka ati turua dari f ( ) cos si F ( ) merupaka ati turua dari f ( ) pada Jika suatu fugsi y f () terdefiisi utuk 0, melalui titik (4,0), da gradie garis siggug di setiap titik ditetuka oleh persamaa f '( ), tetukalah persamaa fugsi f Berika masig-masig buah cotoh utuk membearka Teorema 5, yaitu: ( ) g( )] f ( ) [ f g( ) da K f ( ) K f ( ) 4 Hituglah ati turua dari: (a) f ( ) (b) f ( ) si 5 Tetuka: (a) 4 (d) cos si (b) (c) 5 si (e) cos (f) 0

23 BAB II INTEGRAL TENTU DAN PENGINTEGRALAN Pada BAB ii dibicaraka teorema yag cukup meladasi tetag itegral, yaitu teorema dasar kalkulus da Dega ditemukaya dua teorema ii duia mejadi gempar Perhituga itegral yag tadiya harus dihitug dega waktu lama, bahka perlu dibatu dega mesi hitug, dega kledua teorema ii pekerjaa mejadi cukup sederhaa da dapat diselesaika dega cepat tapa batua mesi hitug Dibuka dega pasal yag berisi tijau ulag tetag otasi sigma II Notasi Sigma Perhatika jumlah 0 bilaga asli pertama: Betuk ii dapat ditulis dega 0 yag dibaca"sigma I, I dari sampai 0" Dega cara serupa, dapat diyataka: 0 i i (a) (b) 50 (50) s, i s a a a a a i, (c) 0 0, da (d) 4 5 i i Cotoh II- 0 Jelas i 0 i ( ) ( 4 5 0) 0 i i i i Cotoh II- Tulis dega otasi sigma betuk-betuk berikut ii: (a), (b) ,

24 (c) , da (d) Strategi: Peyelesaia: () Tulis c utuk setiap i,,,4,5 i (a) Jelas c c c c4 c5 5 c i i Strategi: () Igat: Bilaga asli gajil yag ke- adalah 5 i Peyelesaia: (b) Jelas (i ) i Strategi: () Igat: Bilaga asli geap yag ke- adalah () Jelas 8 9 Strategi: () Jelas:, 5, 0 0 Peyelesaia: (c) Jelas Peyelesaia: (d) Jelas i ( i 9 ) Berikut ii disajika beberapa teorema yag serig diguaka Khususya dalam perhituga itegral tetu melalui limit jumlah Riema Teorema II- (a) (b) i i c c utuk sembarag kostata c, c a c c a i i (c) ( c ai d bi ) c ai d i b i

25 Strategi: Tulis c i c utuk setiap i,,, Bukti (a): Jelas i c i c i c c c c c c c Bukti (b): Jelas i c c a ai c a c a c a a a ) ( Bukti (c): c a i i Jelas ( c ai d b i ) ( c a d b ) ( c a d b ) ( c a d b ) i c a c a + d b d b c a i + d b i i i c a d b Cotoh II- Hituglah: (a) 5 Peyelesaia: 6 i 5 da (b) ( i i 4i 5) (a) Jelas 5 6 i (b) Jelas ( i 4i 5) i + 4i - 5 i 5 i 5 i ( ) + 4(+++4+5) i

26 II Iduksi Matematika Iduksi matematika merupaka pembuktia kebeara suatu peryataa P() bear utuk setiap bilaga asli atau bilaga cacah Dua lagkah baku dalam iduksi matematik, yaitu: pertama P() bear da kedua P(k+) bear apabila P(k) bear Dega demikia dapat diyaka: P() bear P() bear P(k+) bear apabila P(k) bear Cotoh II-4 ( ) Buktikalah: (a), (b) utuk setiap bilaga asli, (c) 8 habis dibagi utuk setiap bilaga asli, ( )( ) (d) 4 9, 6 (e) i i ( ), da (f) i i 4 ( )(6 9 0 ) Buktiya sederhaa Berikut ii haya dibuktika butir (a), sedag butir yag lai diserahka pembaca sebagai latiha 4

27 Bukti (a): Tulis i Tulis P () Jelas P () i ( ) : i i ( ) : i i ( ) Jelas i da i Jadi P() bear Jadi Dipuyai P(k) bear k i k( k ) i k Jelas i i k k( k ) i ( k ) ( k ) i Jadi P(k+) bear apabila P(k) bear ( k )[( k ) ] Jadi P() bear ( ) Jadi II Jumlah Riema Pada pasal ii disajika pegertia jumlah Riema suatu fugsi yag meru-paka Defiisi II- dasar pedefiisia itegral tetu Dipuyai [a,b] suatu selag tutup Suatu partisi himpua yag terdiri (+) bilaga dega, P utuk selag [a,b] adalah sembarag 0,,,, a 0 b 5

28 Cotoh II Jelas bahwa P 6,,,,, adalah suatu partisi utuk selag [,] Agar 4 lebih memahami kosep yag dikembagka, perhatikalah gambar berikut ii Gambar II- P 6 suatu partisi utuk [,] Gambar II- P 6 suatu partisi utuk [,] memperlihatka bahwa dega partisi P 6, selag [,] terbagi mejadi 6 buah subselag, yaitu: [, ],[, ],[, ],[,],[, ], da [,] 4 4 Pajag utuk tiap subselag tidak perlu sama, sebagai cotoh, pajag subselag pertama ditulis dega: Selajutya: , 4 4, 6, 5 5 4, da Pajag subselag terbesar diyataka dega P 6 dibaca dega "orm P 6 " Dega demikia pada cotoh ii P 6 6

29 Cotoh II-6 Periksa apakah 4 0,,,,,, merupaka suatu partisi utuk selag [0,] Jika merupaka suatu partisi, tetuka ormya Peyelesaia: 4 Tulis P 0,,,,,, Jelas Jadi P suatu partisi utuk selag [0,] 4 Jelas P maks 0,,,,, , 6 0, 5 5 Defiisi II- Dipuyai t i [ i i Bagu f : [ a, b] suatu fugsi, P suatu partisi utuk selag [a,b], da, ] Bagu R f ( ti ) i R disebut Jumlah Riema utuk f pada selag [a,b] Cotoh II-7 Tetuka jumlah Riema utuk fugsi f ( ) 5 8 pada selag [0,5] dega partisi 0 <, < <, < 4 < 5 da titik sampel t 0,5, t, 5, t, 5, t, 6, da t Peyelesaia: Jelas R 5 i f ( t i ) i f ( t ) f ( t ) f ( t ) f ( t4 ) 4 f ( t5 ) 5 5 f ( )( 0) f ( )(,) f ( )(, ) f (,6)(4,) f (5)(5 4) (7,875)(,)+(,5)(0,9)+(-,65)(,)+(-,944)(0,8)+ (8),9698 7

30 Gambar situasiya: Y ,5,6 0 X 0,5,5 4, Gambar II- Iterpretasi Geometri dari R 5 Cotoh II-8 Hituglah jumlah Riema utuk fugsi F( ) 9 pada selag [0,9] Peyelesaia: megguaka partisi 0 < < < 4 < 6 < 7 < 9 da titik sampel t i yag merupaka titik-titik tegah subsela ke i Jelas 0 0,,, 4, 6, 7, da Selajutya: t 0 0, t, 4 t, 6 4 t 4 4 5, t t , da 8

31 Jadi 6 R 6 i f ( t i ) i f ( t ) f ( t ) f ( t ) f ( t4 ) 4 f ( t5 ) 5 f ( t6 ) 6 f ( )( 0) f ( )( ) f ()(4 ) f (4)(6 4) f (5)(7 6) f (6)(9 7) II4 Itegral Tertetu Pada pasal i didefiisika pegertia itegral tertetu sebagai limit jumlah Riema sebagai berikut Defiisi II-4 Dipuyai fugsi f : [ a, b] Jika lim f ( t ) ada P 0 i i i maka dikataka fugsi f teritegralka secara Riema pada selag [a,b] Selajutya ditulis lim f ( ti ) i P 0 b i a f ( ) disebut itegral tertetu (itegral Riema) fugsi f dari a ke b Catata: (a) Defiisi formal itegral tertetu diberika dega, (b) Dalam kasus selag [a,b] dibagi mejadi bagia sama pajag, maka P 0 m, (c) Pada betuk b a f ( ), f disebut itegr, a disebut batas bawah, da b disebut batas atas itegral, 9

32 (d) Dalam kasus fugsi f kotiu pada selag [a,b] da f ( ) 0 pada [a,b], b a f ( ) meyataka luas daerah yag dibatasi oleh grafik f, garis a, garis (e) b, da sumbu X, Itegral tertetu adalah suatu bilaga riil yag dapat berilai positif, ol, atau egatif Cotoh II-9 b Hituglah ( ) a Peyelesaia: Tulis f ( ) Bagu partisi utuk selag [,4] yag membagi selag [,4] mejadi buah Jelas subselag yag sama pajag 4 i utuk setiap I,,,, Jelas 0,, Pilih i i,, t utuk setiap t, ] i [ i i i i i Jadi f ( ti ) f ( ) i ( i ), i i, da 4 b Jadi ( ) lim a P 0 i f ( t ) i i i lim i 9 6 lim i i i 9 ( ) 6 lim 9 ( ) 6 lim 9 6 0

33 Cotoh II-0 Hituglah 0 Peyelesaia: Bagu partisi utuk selag [0,] yag membagi selag [0,] mejadi buah Jelas subselag yag sama pajag 0 i utuk setiap I,,,, Jelas 0 0,,,, i i Pilih t i i i, i i, da Jadi 0 lim P 0 i f ( t ) i i i lim i Cotoh II- Hituglah b a lim ( i i ) i lim i i i i i ( )( ) ( ) lim 6 ( )( ) lim 6 Peyelesaia: Bagu partisi utuk selag [a,b] yag membagi selag [a,b] mejadi buah subselag yag sama pajag b a Jelas i utuk setiap I,,,,

34 Jadi a 0, b a a, i( b a) i a da b Pilih t i i ( b a) ( i )( b a) a,, i a, Jadi b a lim P 0 i f ( t ) i i lim i ( i )( b a) b a a a( b a) b a lim ( i ) i a( b a) lim i b a a( b a) b a lim i ab a b a ab ( i ) ( ) b a II5 Teorema-teorema Itegral Tertetu Defiisi itegral; tertetu dari fugsi f pada selag [a,b] dapat diperluas utuk kasus Defiisi II-5 b a, atau b < a yag didefiisika sebagai berikut (a) Jika f (a) terdefiisi maka f ( ) 0 (b) Jika a > b da a f ( ) terdefiisi, maka a b b a a b f ( ) a f ( ) Teorema II-6 Jika fugsi f kotiu pada selag [a, b], maka f teritegral secara Riema pada selag [a, b]

35 Teorema II-7 b a lim P0 Bukti: Tulis f () Jelas f terdefiisi pada Buat partisi utuk selag [a,b] yag membagi selag [a,b] mejadi buah subselag yag sama pajag b a Jelas i utuk setiap I,,,, Pilih sembarag t, ] i i b a i [ i i Jadi b a f ( ) lim f ( ti ) i Teorema II-8 P 0 i b a lim lim( b a) i b a b a K lim K i K( b a) P 0 i Buktiya sederhaa, diserahka kepada pembaca sebagai latiha Teorema II-9 Jika fugsi-fugsi f da g teritegral pada selag [a,b], maka fumgsi-fugsi (f + g) da Kf dega K kostata teritegralka, yaitu: b () f ) g( ) da a ( b a f ( ) + b g ( ) a () b K f ( ) b K f ( ) a a Bukti: () Buat partisi utuk selag [a,b] yag membagi selag [a,b] mejadi bah subselag yag sama pajag

36 b Jadi f ) g( ) a ( lim f ( t ) g( t ) P 0 i i i lim f ( ti ) i + lim g( t P 0 i i P 0 i ) i i b a f ( ) + b g ( ) a Diserahka kepada pembaca sebagai latiha Teorema II-0 Jika D adalah daerah daerah tertutup yag dibatasi grafik fugsi f, garis a, b, da sumbu X maka Iterpretasi geometri Teorema II-0: Y f b L f ( ) a 0 a b Gambar II- Grafik f pada [a, b] X Teorema II- Jika fugsi f kotiu pada suatu selag yag memuat a, b, da c maka b a f ( ) c a f ( ) + b c f ( ) tapa memperhatika uruta a, b, da c Bukti: Kasus a < c < b: 4

37 Buat [partisi utuk selag [a,b] yag membagi selag [a,b] mejadi buah subselag yag sama pajag da c merupaka suatu titik ujug suatu subselag Tulis m + p dega m merupaka bayak subselag dalam selag [a,c] da p adalah bayak subselag dalam selag [c,b] Tulis z da uk t m k k m k Jadi b a f ( ) lim P 0 i f ( t ) i i m lim f ( ti ) i f ( uk ) k z i k lim f ( ti ) i + lim i p k f ( u ) z k i c a f ( ) + b c f ( ) Kasus c < a < b: Berdasarka kasus, dapat disimpulka bahwa b c f ( ) a c f ( ) + b a f ( ) Jelas a c f ( ) c f ( ) a Jadi b c f ( ) c f ( ) + b a f ( ) a b a f ( ) c a f ( ) + b c f ( ) 5tapa memperhatika uruta dari a, b, da c Teorema II- Jika f teritegral pada selag [a, b] da f ( ) 0 pada selag [a, b] maka b a f ( ) 0 5

38 Bukti: Buat partisi utuk selag [a,b] yag membagi selag [a,b] mejadi buah subselag yag sama pajag Jelas lim f ( t ) P 0 i i i b Adaika a f ( ) 0 Pilih t [ a, b ] f ( t ) 0 i i Ii adalah suatu kotradiksi i i b Jadi a f ( ) 0 Teorema II- Jika f da g teritegral pada selag [a, b] da f ( ) g( ) pada [a, b] Maka b ) a b f ( g( ) a Bukti: Dipuyai f ( ) g( ) pada selag [a, b] Jelas g ( ) f ( ) 0 pada selag [a, b] b Jadi [ g( ) f ( )] 0 b a g ( ) f ( ) 0 a b a b a b f ( ) g( ) a 6

39 Teorema II-4 Jika f kotiu pada selag [a, b], m mi f ( ), da M maks f (), maka ab b m ( b a) f ( ) M ( b a) a ab Bukti: Dipuyai m mi f ( ) da M maks f () ab Jelas m f ( ) M ab Jadi b a b b m f ( ) M m ( b a) f ( ) M ( b a) a a b a Iterpretasi geometri Teorema II-4: M Y m 0 a b X Gambar II-4 Terlihat bahwa luasa yag diyataka dega b m ( b a) f ( ) M ( b a) a Cotoh II- Hituglah: (a) ( ) (b) 6 (c) ( 6 7) Strategi: Peyelesaia: () igat da 0 0 (a) Jelas ( ) 0 7

40 () Guaka teorema keliiera 0 0 (b) Jelas 6 ] 5 6 (c) Jelas ( 6 + 7) + 7] II6 Pediferesiala Itegral Tertetu terhadap Batas Atasya Teorema II-5 Jika f kotiu pada selag [a, b] da suatu titik dalam [a, b] maka d f(t)dt f() Cotoh II- Tetuka: (a) d t dt d (t (b) )dt Peyelesaia: (a) Jelas t dt Jadi Atau Berdasarka Teorema II-5 diperoleh d t dt (b) Jelas (t )dt t 8

41 Jadi Atau () 6 Berdasarka Teorema II-5 diperoleh d (t )dt d (t )dt d( ) ( ) 6 d( ) Berikut ii merupaka teorema ilai rata-rata itegral Teorema II-6 Jika f kotiu pada selag [a, b] da maka terdapat suatu bilaga c atara a da b sedemikia higga Berikut ii merupaka teorema substitusi dalam itegral tertetu Teorema II-7 () fg()g ()dt f(u)du f(t)dt f(c)(b a) Jika g mempuyai turua kotiu pada [a, b] da f kotiu pada daerah ilai g maka () Teorema Dasar Kalkulus Teorema dasar Kalkulus memberika kemudaha utuk meghitug Itegral Tetu, berikut teorema tersebut : Teorema II-8 Jika f() kotiu pada [a, b] da F() sebarag ati turua f(), maka b a f ( ) F(b) F(a) Selajutya ditulis F(b) F(a) [ F ( )] b a Cotoh II-4 Perlihatka bahwa jika r Q da r -, maka b a r r r b a r r 9

42 Peyelesia Karea F() r r suatu ati turua dari f() r, maka meurut teorema dasar b r r r b a Kalkulus F( b) F( a) r r Teorema II-9 a Jika f() fugsi geap, yaitu suatu fugsi yag memeuhi sifat f( ) f(), maka: a a a 0 f ( ) f ( ) da Jika f() fugsi gajil, yaitu suatu fugsi yag memeuhi sifat f( ) f(), maka a a f ( ) 0 Cotoh II-5 Jelas cos cos Jelas Tetuka hasil itegral ( ) 0 Peyelesaia: 8cos ( ) 0 0 ( ) (4+) (0+0) 6 Peyelesaia: Misalya u ( ) du du 40

43 Utuk 0 maka u da utuk maka u 9, sehigga: 0 du ( ) u 4 ( u ) udu Peyelesaia: 9 u Misal p u p u p dp du Utuk u maka p Utuk u 4 maka p, sehigga: 4 ( u ) udu ( p ) p pdp ( p p ) dp p () 4 4 p () () 4 () Peyelesaia: Misal A 5 Utuk 4 maka A A 5 A da Utuk 8 maka A 7, sehigga AdA A da [A] Jelas 5 6 l

44 l l l l Tetuka b a f ( ), utuk0 dega f(), utuk, utuk Peyelesaia: Soal di atas dapat diselesaika dega megguaka sifat b a c f ( ) f ( ) f ( ), c ( a, b) sehigga: a b c b a ( f ) (-0) +(4-) + 5 / 9 8 Meurut defiisi fugsi harga mutlak, betuk di atas dapat diyataka dega (8/ 0) (0 8/) 6 0 4

45 Berdasarka cotoh di atas, tetuka hasil pegitegrala fugsi-fugsi berikut ii: 8 ( ) ( ), dega sifat itegral diperoleh C ( ) C C 5 5 ( ) C C C 5 5 ( ) C 5 4

46 II7 Evaluasi Kerjaka soal-soal berikut ii ( z ) dz z s( s ) s ds ( ) e / 4 si / 6 5 Misal u 4- u atau 4 - u u - u du atau du si 0 0 / 0 / si / cos 0 6 ( ) 7 ( ) ( ) 8 ( ) 9 l( ) / 4 0 si 0 ( ) a / / 4 a a 5 / cos 0 si 44

47 / 6 si cos 0 7 Hituglah b a f ( ), jika: a f(), utuk0 ( ), utuk b f(), utuk0, utuk, utuk 0 c f(), utuk0 d f() utuk e f() f f() (- ) g f(), utuk -, utuk - 45

48 BAB III PENGGUNAAN INTEGRAL III Luas Daerah Bidag Datar Pada bagia ii dibicaraka tetag pegguaa itegral tertetu utuk meghitug luas daerah pada bidag Datar Defiisi III- Dipuyai D adalah daerah yag dibatasi oleh grafik fugsif dega f() 0 utuk setiap ε[a, b], a, b da sumbu X Jika A adalah luas daerah D, maka A f() Defiisi III- Dipuyai D adalah daerah yag dibatasi oleh dua grafik fugsi f da g dega f() g() utuk setiap ε[a, b], a, b da sumbu X Jika A adalah luas daerah D, maka A [f() g()] Teorema III- Dipuyai D adalah daerah yag dibatasi oleh grafik fugsi f yag kotiu pada [a, b] da f() < 0 utuk setiap ε[a, b], a, b da sumbu X Jika A adalah luas daerah D, maka A f() III Volume Beda Putar Suatu daerah D pada bidag datar apabila diputar dega suatu poros tertetu aka meghasilka suatu beda putar Volum beda putar tersebut dapat dihitug dega megguaka itegral tertetu 46

49 Metode Cakram Dipuyai fugsi f kotiu pada selag [a, b] Misalka daerah D dibatasi oleh grafik f, sumbu X, a, da b diputar dega poros sumbu X aka membagu suatu beda putar Volum beda putar tersebut aka dicari dega megguaka metode cakram sebagai berikut Buat partisi utuk selag [a, b] Pilih titik sampel t i [ i, i ] Volum cakram ke-i adalah Jadi Metode Cici Jadi V π [f(t )] V lim π [f(t )] π [f()] Misalka daerah D dibatasi oleh grafik fugsi g da h dega g() h() pada [a, b], a, da b Aka ditetuka volum beda yag terjadi jika daerah D diputar terhadap sumbu X Buat partisi utuk selag [a, b] pada sumbu X Pilih titik sampel t i [ i, i ] Tulis V i : volum cici ke-i Jelas V π [g(t )] π [h(t )] π [[g(t )] [h(t )] ] V lim π [[g(t )] [h(t )] ] π [[g()] [h()] ] Metode Sel Silider (Kulit Tabug) Dipuyai daerah D yag dibatasi oleh grafik fugsi kotiu f dega f() 0 pada selag [a, b], garis a, garis b, da sumbu X Aka ditetuka volum beda yag terjadi jika daerah D diputar terhadap sumbu Y Bagu partisi utuk selag [a, b] Pilih titik sampel t i [ i, i ] dega t i berada tepat di tegah subselag [, ] Jadi t Tulis V i volume silider ke i atau t 47

50 Jelas V π f(t ) π f(t ) Jadi π f(t )( ) π f(t )( + )( ) π t f(t ) V lim π t f(t ) π f() 48

51 BAB IV FUNGSI LOGARITMA, FUNGSI EKSPONEN, DAN FUNGSI HIPERBOLIK IV FUNGSI LOGARITMA Fugsi logaritma merupaka fugsi yag serig dijumpai dalam te-rapa Sebagai cotoh model pertum-buha populasi da model peluruha radio aktif yag sederhaa Pada bab ii diawali dega membagu fugsi logaritma asli Dipuyai C utuk Masalahya sekarag bagaimaa mecari Bagu fugsi f: (0,+)R dega Grafik f disaji-ka berikut ii Y f (t) Jelas bahwa f kotiu t f +h Gambar IV- Grafik fugsi f dega T f t) t ( Lagkah selajutya bagu pegaita ditujukka F merupaka suatu fugsi () Ambil sembarag (0, ) F : (0, ) R dega dt F () t Aka Kasus : dt Jelas F() 0 R t Pilih 0 R Jelas 0 F() Kasus > : Tulis + h, h > 0 Jelas F() F( h) Pilih 0 R h dt 0 R + t Jelas 0 F() 49

52 Kasus 0 < < : Tulis, 0 < < dt Jelas F() F( ) t Pilih R Jelas F() t dt R Jadi (0, ) y R y F() () Ambil sembarag, (0, ), Jelas F( ) dt t dt t F( ) Jadi, (0, ),, F( ) F( ) Jadi F suatu fugsi Sekarag dikaji lebih medalam megeai sifat-sifat fugsi F tersebut Berdasarka sifat-sifat yag teridetifikasi, aka dapat dibuat sket grafik F Fugsi sifat-sifat: (a) F() 0 (b) F() > 0 apabila > F : (0, ) R yag di-defiisika sebagai dt F () t memi-liki (c) F() < 0 apabila 0 < < (d) F() ada pada (0,+) Bukti: Tulis f (t) t Jelas f kotiu pada (0,+) Jadi F() ada da (e) F kotiu pada (0,+) (f) Grafik F aik Bukti: F () Ambil sembarag, (0, ), Jelas F( ) dt t dt F( ) t 50

53 (g) Jadi, (0, ),, F( ) F( ) Jadi grafik F aik lim F() da (h) Grafik F cekug ke bawah Bukti: lim F() 0 Ambil sembarag (0, ) Jelas > 0 Jelas F() d [ F ( )] d( ) 0 Jadi grafik F cekug ke bawah Berdasarka sifat-sifat fugsi F ii, dapat dibuat sket grafik F sebagai berikut Y f 0 X Gambar IV- Grafik F dega dt F () t Selajutya fugsi yag diba-gu ii diberi lambag dega F() l da disebut dega fugsi logaritma asli Berdasarka defiisi itu, diperoleh suatu teorema: Teorema IV- d(l ) dega 0 Cotoh IV- Tetuka f() apabila: (a) f() l, (b) f() l ( + 5), da (c) f() l 7 ( ) 5

54 Strategi: () Igat rumus d(l ) () Jika digati, diperoleh: d[l()] d() () Guaka atura ratai Peyelesaia (a): d[ f ( )] Jelas f ( ) d (l ) d() d() Strategi: () Igat rumus d(l ) () Jika digati ( + 5), diperoleh: d[l( 5)] d( 5) 5 () Guaka atura ratai Strategi: () Igat rumus 7 d( ) 6 7 () Jika digati l 7 ( ), diperoleh: 7 d[l ( )] 6 7l ( ) d[l( )] () Guaka atura ratai Peyelesaia (b): Jelas f () d[f ()] d[l( 5)] d( 5) d( 5) 6 5 Peyelesaia (c): Jelas d[ f ( )] f ( ) d [l 7 ( )] d [l 7 ( )] d[l ( )] d( ) d[l ( )] d( ) 6 [7l ( )] 6 4l ( ) 5

55 asli Berikut ii disajika beberapa teorema yag berkaita dega fugsi logaritma Teorema IV- Jika a, b, rr, a > 0, b > 0, da r rasioal maka: (a) l(ab) l a + l b (b) (c) Bukti (a): Ambil sembarag (0, +) Bagu f: (0, +)R da g: (0, +)R dega f() l a da g() l Jelas a l b d(l a) d( a) f ( ) da d( a) Jadi f() g() + C l a l + C Pilih Jelas C l a Jadi l a l + l a Pilih b l a l b l a r rl a Jadi l(ab) l a + l b d(l ) g ( ) Bukti (b): Ambil sembarag (0, +) Bagu f: (0, +)R da g: (0, +)R dega f() l da g() l Jelas d(l b ) d( b ) f ( ) da d( ) b d(l ) g ( ) Jadi f() g() + C l l + C Pilih b Jelas C l b Jadi l l l b Pilih a Jelas l a l a l b b 5

56 Bukti (c): Buktiya sederhaa, diserahka kepa-da pembaca sebagai latiha IV Bilaga e Karea fugsi f: (0,+)R de-ga f() l kotiu, aik, da mempuiyai rage R f R, maka teorema ilai rata-rata utuk turua mejami adaya secara tuggal sehigga l Bilaga ii diberi lambag dega e Dega demikia dapat didefiisika: Defiisi IV- l e Telah ditujukka bahwa bi-laga e merupaka bilaga irrasioal da hampira e teliti sampai desi-mal adalah e, Dari Teorema I-, diperoleh: l e l e Dari persamaa ii dapat ditetuka titik-titik yag terletak pada grafik f() l Hasilya dicatat dalam daftar berikut ii Daftar : ilai l e e f() l e 0,54 0, ,788 7,

57 Jika titik-titik ii digambar, aka diperoleh gambar berikut ii: Y (e,) (e,) (,0) (e, ) (e, ) X (e, ) Gambar : Grafik f () l IV Logaritma Asli Sebagai Ati Turua Berdasarka defiisi fugsi lo-garitma asli dapat dituruka teorema berikut ii Teorema IV-4 Jika R, 0 maka l C Bukti: Tulis f () da F() l Ambil sembarag R, 0 Kasus < 0: Jelas l l ( ) d[ f ( )] Jadi F ( ) d [l( )] d( ) d( ) f() Kasus > 0: Jelas Jadi l l d[ f ( )] F ( ) d (l ) f() Jadi F() suatu ati turua f() Jadi ati diferesial f() adalah F() + C Jadi l C 55

58 Cotoh IV- Tetukalah itegral-itegral berikut ii: (a) cos (b) si (c) (d) Peyelesaia (a): Jelas Peyelesaia (b): d( ) l C cos d( si ) Jelas si si l si C Strategi: () Igat l C () Jika digati (+), diperoleh: d( ) l C () Jelas d(+) (4) Adaka koreksi akibat peggatia Strategi: () Igat l C () Jika digati ( + si ), diperoleh: d( si ) l si C si () Jelas d( + si ) ( + cos ) (4) Adaka koreksi akibat peggatia Peyelesaia (c) d( ) Jelas l C Strategi: () Igat l C () Jika digati ( + ), diperoleh: d( ) l C () Jelas d( + ) ( + ) (4) Adaka koreksi akibat peggatia 56

59 Peyelesaia (d): Jelas [( ) ] ( ) l C Strategi: () Sederhaaka mejadi ( ) () Igat l C () Jika digati ( + ), diper- oleh: d( ) l C (4) Jelas d( + ) (5) Adaka koreksi akibat peggatia Perhatia : Betuk l C dapat ditulis dalam betuk lai, sbagai cotoh: Tulis C l C Jadi l C l l C Cotoh IV- Dipuyai f: (e,)r, f () l (a) Tetuka luas daerah yag dibatasi oleh grafik f, sumbu X, e, da (b) Tetuka pajag busur grafik f Peyelesaia: Grafik f: Y X Gambar IV- Grafik f () l 57

60 Peyelesaia (a): Tulis A: luas daerah yag dimita Jelas A e f ( ) e l l l d(l e e ) e l e Peyelesaia (b): Dipuyai f() l e ( ) e e e e e d [ f ( )] Jelas f() d(l ) Tulis l: pajag busur grafik f Jelas l e [ f ( )] e e Tulis + y Jelas ydy da y Batas y: y Jadi l e e 4 y dy 4 y e y 4 e d ( y ) d ( y ) e e y e y + l y y 4 e 58

61 4 e l Cotoh IV-4 l e e 4 4 C Tetuka luas daerah yag dibatasi oleh grafk f(), sumbu X,, da e Peyelesia: Grafik f: Y f e X Gambar IV-4 Grafik f: [, e]r dega f() Tulis A: daeah yag diarsir Jelas < e e Jadi 0 e e e Jelas A f ( ) e e ( ) e e ( l e,9 Jadi hampira luas daerah yag diarsie adalah,9 satua luas IV4 Fugsi Ekspoe Asli Dipuyai fugsi f: (0,+)R dega f() l Jelas f kotiu da grafik f aik Ii meujukka bahwa fugsi f memiliki ivers Fugsi ekspo-e asli dibagu dega diawali dega defiisi berikut ii Defiisi IV-5 Jika (0,+) didefiisika y l e y 59

62 Berdasarka defiisi ii, fugsi ivers utuk f ditulis f dega f () e, < < + Jelas (f f )() f [f ()] l (e ) da (f f )() f [f ()] e l Karea f merupaka ivers f, maka utuk meggambar grafik f diperoleh dega mecermika grafik f terhadap garis y Daftar ilai f da f terlhat pada daftar berikut ii Daftar ilai f: e e e e l 0 Daftar ilai f : 0 e e e e e Grafik f da f seperti tampak pada gambar berikut ii Y y X Gambar IV-5 Grafik f () l da iversya Berikut ii disajika beberapa teorema fugsi ekspoe asli Teorema IV-6 Jika, R da r rasioal maka () e e e e () e e () ( ) r r e e 60

63 Bukti: () Tulis y e da y e Jelas l y da l y Jadi + l y + l y + l (y y ) y y e e e e () Tulis y e da y e Jelas l y da l y Jadi l l e l () Bukti utuk () diserahka pembaca sebagai latiha Teorema IV-7 Jika R maka d( e ) e Bukti: Ambil sembarag R Dipuyai l e Jelas d[l( e )] d( ) d[l( e )] d( e ) d( e ) d( e ) e d( e ) e Iterpretasi Geometri Teorema 47 Y (,e) 0 (e,) X Gambar IV-6 Grafik fugsi f: R R, dega f() e 6

64 Gambar IV-6 Grafik fugsi f: R R, dega f() e merupaka grafik fugsi f: R R dega f () e Teorema IV-7 meyataka bahwa f () f () Ii berarti bahwa kecederuga garis siggug di sembarag titik (, y) pada grafik f sama dega koordiat y titik tersebut Sebagai cotoh: (a) kemiriga garis siggug di titik (, /e) adalah /e (b) kemiriga garis siggug di (0,) adalah, da (c) kemiriga garis siggug di titik (, e) adalah e Cotoh IV-5 dy Tetuka apabila: (a) y e 6 (b) y e si Peyelesaia: (a) Jelas dy d( e 6 ) d( e 6 ) d(6) 6 e 6 6 e 6 d(6) Stratetgi: () Igat rumus d( e ) e () Jika digati 6, diperoleh 6 d( e ) 6 d(6) e () Selajutya guaka atura ratai Peyelesai (b) : Jelas dy d( e si si d( e ) d( si ) d( si ) si d (si ) d ( ) e ( si ) ( cos si ) e ) si Strategi: () Igat rumus d( e ) e () Jika digati si, diperoleh: si d(e ) si e d(si ) () Selajutya guaka atura ratai si e ( cos si ) 6

65 Cotoh IV-6 Tetuka semua ekstrim relatif utuk fugsi f: R R dega f () e Strategi: () Tetuka d [ f ( )] () Tetuka bilaga kritis utuk f Tulis dega da () Tetuka f () (4) Tetuka tada f ) da f ) ( (5) Guaka uji turua kedua ( Y f X Gambar IV-7 Grafik f : R R, f () e Peyelesaia: d[ f ( )] Jelas f ( ) d( e ) d( e ) e d( e ) d( ) e ) d( ) e ( Jelas f ( ) 0 ( ) 0 0 e Jadi titik kritis f adalah 0 da d( ) Selajutya f ( ) d( e e ) d( e ) d( e ) d( e ) d( ) e d e d + ( ) e ( ) d( e ) d( ) e d( ) 6

66 d( e ) d( ) + e d( ) e e e e ( ) e Jadi f ( ) f (0) 0 da f ( ) f () 0 e 4 Jadi f (0) 0 merupaka miimum re-latif f da f () e relatif f merupaka mak-simum Teorema IV-8 Utuk setiap R, e e C Teorema IV-8 merupaka akibat lagsug Teorema IV-7, yaitu: () e merupaka suatu ati turua e () ati diferesial e adalah e + C () dega demikia e e C Cotoh IV-7 Tetuka itegral-itegral berikut ii (a) e da (b) e Peyelesaia (a): Jelas e e d ( ) e C Strategi: () igat rumus e e C () jika digati (-), diperoleh: e d( ) e C () jelas d( ) (4) adaka koreksi dega ada ya peggatia itu 64

67 Peyelesaia (b): Strategi: Jelas e e d( ) C IV5 Hampira Nilai bilaga e () igat rumus e e C () jika digati ( ), diperoleh: e d( ) e C () jelas d( ) (4) adaka koreksi deg adaya peggatia itu Mecari hampira utuk bi-laga e megguaka defiisi l e e dt t agak sulit Utuk keperlua ii diberi-ka defiisi lai utuk bilaga e se-bagai berikut: Defiisi IV-9 e lim Hasil utuk hampira ilai e, dicatat pada daftar berikut Daftar : Nilai e utuk beberapa ilai, , , ,7694 0, , , , , , , ,7868 Jika ilai diperbesar, aka diperoleh ilai hampira utuk bilag-a e, yaitu: memafatka Defiisi IV-9 e,

68 Teorema IV-0 e r lim r Bukti: Jelas lim Cotoh IV-8 r lim lim r Hituglah ilai limit berikut ii: r r r lim r r r r r e (a) lim, (b) lim, (c) 6 lim, (d) lim Peyelesaia: (a) Jelas lim lim ( ) ( ) lim e e (b) Jelas lim lim lim lim e (c) Jelas 6 lim lim 6 6 lim e (d) Jelas lim lim lim lim lim lim e e

69 IV6 Fugsi Ekspoe da Logaritma Utuk Bilaga Pokok Yag Lai Dega megguaka defiisi fugsi ekspoe asli, domai f () a, > 0 dapat diperluas utuk semua bilaga real, baik rasioal atau tak rasioal Utuk membagu perluasa ii diperluka teorema-teorema berikut ii Teorema IV- a e l a, R Teorema IV- Jika a R, a > 0, da r bi-laga rasioal, maka l a r rl a Bukti: Ambil sembarag a, R, a > 0, da r bilaga rasioal Dipuyai a e l a Jika digati r, diperoleh: a r e r l a r rl a Jadi a le l l a r rl a Teorema IV- Jika,r R maka [e ] r e r a Bukti: Tulis [e ] r y Jelas l y l [e ] r r l e r Jadi y e r [e ] r e r Teorema IV-4 Jika a,, y R da a > 0 maka y y (a) a a a a y (b) a y a (c) (a ) y a y Haya dibuktika utuk (c), bukti yag lai diserahka pembaca sebagai latiha Bukti (c): Jelas (a ) y (e l a ) y e yl a y a e l a y

70 BAB V TEKNIK INTEGRAL Beberapa macam tekik pegitergrala diguaka utuk meetuka atiturua suatu fugsi Hal ii bertujua utuk memudahka dalam meetuka selesaia itegral fugsi yag ditetuka Agar tekik pegigtegrala mudah dipahami oleh pembaca, maka dalam bab ii diricika tekik pegitegrala dimaksud dega syarat-syarat yag ditetuka Tekiktekik itegral tersebut adalah: Tekik Substitusi, Itegral Fugsi Trigoometri, Tekik Substitusi Fugsi Trigoometri, Itegral Parsial, Itegral Fugsi Rasioal, da Itegral Fugsi Rasioal yag memuat fugsi Trigoomteri Berikut ii pejelasa tekik-tekik dalam pegitegrala V Tekik Substitusi Istilah lai utuk tekik substitusi adalah pemisala Tekik substitusi pada umumya diguaka utuk memudahka selesaia itegral ke betuk rumus dasar rumus itegral tak tetu, yaitu; a + C, asalka - atau f ( ) b f ( ) f '( ) + C, asalka - Karea rumus di atas adalah pedoma umum maka itegraya meyesuaika dega rumus di atas Jika belum sesuai atau meyimpag dari betuk di atas maka sedapat mugki diubah terlebih dahulu Dega demikia setelah itegra sesuai dega betuk baku itegralya dapat dilakuka dega megaplikasika rumus dasar itegral tidak tetu Akhirya selesaiaya dapat dilakuka dega metode substitusi Perhatika beberapa cotoh berikut: Misal u

71 u d( u ) d( ) udu Substitusi betuk terakhir ke, diperoleh u ( u) du -u du Dega rumus dasar di dapat -u du ( ) u - C - ( ) C Misal A + d(a) da d(+) da Sehigga ( ) A da A da A ( ) C A C 6 Cos Misal A d(a) d() da ( ) C 6

72 da Cos cos da A Cos A da cos AdA cosa da 4 da cosada 4 A si A C 4 8 si 4 C 4 8 si 4 C (4+) Jawab Misal A 4 4 A Sehigga A da (8+4) A da (4+) A da (4+) 4 (4+) A A da A da A C C

73 tdt 5 t 4 Jawab Misal P t 4 P t + 4 t d(p ) d(t+4) P dp dt dt P 4 Pdp, sehigga tdt t 4 P 4 ( )( p) dp p (P 8) dp Jawab Misal U 6 U U d(u ) d(6 - ) U du (-) U du u (6 u ) du 6 u 6 u du - (6 u ) du 6u u C C

74 6 6 6 (6 ) C / / 6(6 ) (6 ) C Soal-soal Tetuka hasil pegitegrala di bawah ii: t( t ) / dt Jawab Misal M (t+) M (t+) M dm (t+) dt t t ) / MdM ( dt M t ( t ) t M dm ( t ) t ( t ) M + C 9 t ( t ) 9( t ) + C 5 t ( t ) C 9 si dt t 4 cos si (6t )si t t 5 dt t t 6 9

75 7 ( ) / 8 6 si 9 si 0 6 cos cos( 4) si( ) cos( ) 4 ( ) / 7 5 e e 6 e e t e 7 dt t 4 e si cos V Itegral Fugsi Trigoometri Sebelum membahas tekik itegral fugsi trigoometri secara lebih rici, berikut ii diberika itegral dasar fugsi trigoometri yag mejadi acua utuk meetuka hasil pegitegrala dega tekik fugsi trigoometri Betuk dasar tersebut adalah: si -cos + C cos si + C

76 4 ta l sec C -l cos C cot - l csc C l si C 5 sec l sec ta C 6 csc l csc cot C Berdasarka betuk di atas selajutya diberika beberapa kasus betuk itegral fugsi trigoometri yag dibahas pada bagia ii, diataraya adalah: m m A si, da cos dega m bilaga gajil atau geap positip Jika m bulat positip da gajil, maka m diubah mejadi (m-) +, atau m digeapka terdekat Selajutya substitusi dega megguaka kesamaa idetitas si cos atau si - cos atau cos - si Akhirya dega substitusi tersebut didapat kesamaa atara itegra dega tada itegrasiya, sehigga dega mudah dapat diselesaika Cotoh: si Jawab ( si ) si 5 cos Jawab 5 cos cos si si ( cos ) d( cos ) d ( cos ) cos d(cos ) -cos + cos C (5)

77 si 5 () Jawab: cos 4 cos ( si ) d(si ) 4 ( si si ) d(si ) d (si ) si d(si ) 4 si d(si ) 5 si - si si C 5 du Misal u, du atau 5 5 du Sehigga si () si u 5 si udu 4 si u si udu ( cos u ) d ( cosu) 4 ( cos u cos u) d( cosu) 5 cosu si u si u C 0 cos si si 5 C 0 m m Betuk cos, si, jika m bilaga bulat positip geap, selesaiaya dapat dilakuka dega megguaka substitusi kesamaa setegah sudut si Cotoh: si cos da cos cos Karea pagkatya geap, diguaka kesamaa setegah sudut, maka

78 si cos 4 cos Jawab cos cos C 4 4 cos (cos ) si 4 cos cos ( cos ) 4 4 cos cos 4 4 si ( cos4) si si 4 C si si 4 C 8 4 du Misal u, du atau, sehigga si 4 du si 4 u cos du u ( cosu cos u) du 4 du cos udu cosudu 8 4 du cosudu cos4u du 8

79 du cos4udu cosudu du u si u u si 4u C Karea u, maka si 4 () si () () si 4() C B si m cos Jika m atau bilaga bulat positip gajil, sedagka laiya sebarag bilaga, maka faktorka si atau cos dega megguaka kesamaa idetitas si cos dega terlebih dahulu megubah salah satu bilaga gajil Misal m gajil maka ubah m dega m (m-)+, jika gajil diubah mejadi (-)+ Jika m da geap diguaka kesamaa setegah sudut si hasil pegitegralaya Cotoh si cos Jawab cos da cos cos sehigga diperoleh Karea m gajil, maka guaka substitusi kesamaa idetitas ( si cos ) si cos si si cos ( cos )cos si si cos 4 (cos cos ) d( cos ) 4 cos d ( cos ) cos d( cos ) 5 cos cos C 5 cos ( cos ) C 5 Karea gajil, maka ubah mejadi geap

80 si cos si cos cos si ( si ) d(si ) si d (si ) 5 si si C 5 si cos Jawab si cos 4 si d(si ) Karea kedua pagkat bilaga gajil, pilih salah satu utuk diubah mejadi geap si cos si cos cos si ( si ) d(si ) si d (si ) 4 6 si si C si d(si ) Atau si cos si si cos ( cos )cos d( cos ) 5 (cos cos ) d( cos ) 4 6 cos cos C cos si Kedua pagkat bilaga geap, sehigga diperoleh: cos cos cos si ( cos ) 4

81 cos4 4 cos4 4 cos4 C 4 8 cos 4 C si cos Jawab Karea kedua pagkatya bilaga geap, utuk meetuka selesaiaya guaka kesamaa setegah sudut si sehigga: 4 4 si cos (si ) (cos ) cos cos ( cos cos )( cos cos ) 6 4 ( cos cos ) 6 4 cos 8 6 cos cos cos cos4 ( cos cos 4 64 cos da cos cos 4) cos 4 64 cos8 cos,

82 6 cos4 cos cos 4 6 cos cos4 cos 4 8 cos8 8 cos4 si 4 si 8 C C ta, da cot Dalam kasus ii jika geap guaka kesamaa idetitas + ta sec da +cot csc Jika gajil ubah mejadi (-)+ da guaka kesamaa + Perhatika cotoh berikut: ta ta sec da +cot csc Karea pagkat gajil maka diubah dalam betuk perkalia yag salah satuya geap, selajutya guaka kesamaa idetitas + ta sec Sehigga diperoleh ta ta ta (sec ) ta sec ta - ta ta sec l sec + C ta d(ta ) l sec + C ta l sec C 4 cot Karea pagkat, lagsug guaka kesama idetitas +cot sehigga didapat 4 cot (cot ) csc,

83 (csc ) 4 (csc csc ) (csc )csc csc ) ( cot )csc csc ` ( cot ) d( cot ) d( cot ) ( cot ) cot cot C cot cot C D ta m sec, da cot m csc Betuk ii mempuyai dua kasus yaitu geap m sebarag da m gajil sebarag Jika geap da m sebarag guaka kesamaa + ta sec atau + cot Cotoh csc 5 4 ta sec Karea salah satu pagkat bilaga geap, maka lagsug guaka kesamaa idetitas +ta sec ta sec ta sec sec 4 4 cot csc Jawab 5 ta ( ta )sec 5 7 (ta ta ) d(tg) 6 8 ta ta C cot csc cot (csc )(csc ) 4 cot (cot ) d( cot ), sehigga diperoleh

84 6 4 (cot cot ) d( cot ) 7 5 cot cot C 7 5 Sedagka utuk m bilaga gajil da sebarag juga dega megguaka substitusi kesamaa idetitas + ta sec atau + cot csc Cotoh: ta sec ta ta sec sec ta sec d(sec ) (sec )sec d (sec ) 4 (sec sec ) d(sec ) 5 sec sec C 5 / ta sec ta ta sec / sec (sec -)sec / d(sec ) / (sec sec / ) d(sec) sec / sec / + C E si mcos, si msi, cos mcos Itegral betuk ii juga serig mucul, utuk meyelesaikaya diguaka rumus kesamaa hasil kali, yaitu: si m cos [si( m ) si( m ) ] si m si [cos( m ) cos( m ) ] cos m cos [cos( m ) cos( m ) ]

85 Cotoh y si cos 4 [si( 4) si( 4) ] si 7 + si (-) cos7 - cos + C 4 si si [cos( ) cos( ) ] (cos 5 cos ) si 5 + si + C 0 cos y cos 4y dy [cos( 4) y Soal-soal Tetuka hasil itegral berikut ii si (4) cos 4 ( ) 4 si () cos () 4 si cos si cos 6 (si t) costdt 6 7 ta 8 cot 4 () +cos(-4)y] dy [cos5 cos( y)] dy si 5y si y C 0 6

86 4 9 cot csc 0 tasec (ta cot ) si si csc 4 4ydy 4 ta 4 qsec qdq 5 cos si 6 cot 4 7 si z cos zdz 8 ta 5 sec / 9 cos cos 5 0 si si V Tekik Substitusi Fugsi Trigoometri Tekik substitusi fugsi trigoometri diguaka utuk meyelesaika itegral jika itegraya memuat betuk-betuk: a a, a > 0, a Real b a a, a > 0, a Real c a, a > 0, a Real atau betuk lai yag dapat diubah mejadi betuk di atas, misalya a b a b

87 a b a b a b atau a b c b a yag dapat diubah mejadi betuk kuadrat sempura Itegraya memuat a atau sejeisya, Guaka substitusi a si t atau si t a a si t a cos t dt dega - t sehigga, a a t a a ( asi t) a ( si t) a cos t Catata Gambar segitiga siku-siku di atas yag masig-masig sisiya diketahui bergua utuk meetuka ilai fugsi trigoometri yag lai, yaitu cos t, ta t, cot t, sec t, da csc t Hal ii dikareaka sagat mugki hasil dari pegitegrala adalah fugsi-fugsi tersebut Cotoh: Tetuka hasil pegitegrala berikut ii: 4 Jawab

88 Substitusi si t si t 4 t cos t dt Sehigga 4 4 4si t cost 4 costcostdt 4 cost costdt 4 cos tdt 4 dt + cost t + si t + C t + si t cos t ( cost) dt dt arc si 4 + C si t cost Atau 4 cos tdt 4 ( + t C ) sit cost + t + C 4 + arc si + C 4 arcsi C 4 Jawab

89 4 4 ( ) Substitusi (-) si t, cos t dt 4 ( ) cost, sehigga 4 t 4 ( ) costdt cost dt t + C arc si + C 6 6 Jawab ( ) Substitusi (-) 5 si t, 5 cos t dt 5 t 5 ( ) 5 cos t, sehigga costdt 5cost dt t + C arc si 5 + C

90 4 Jawab Substitusi si A ` cos AdA t ( si A) cos A, sehigga si A cos A cos AdA 9 si Acos AdA cos A cos A 9 da 9 ( cos A) da 4 9 cos4a ( ) da A cos4ada arcsi si 4A C arcsi (4si Acos A)(cos A si A) C 8 9 arcsi (si Acos A)(cos A si A + C 8 9 ( ) arcsi C 8

91 5 Jawab: 5 Substitusi 5 si A atau si A 5 da 5 cos A da 5 Sehigga 5 5 5cos A 5cos AdA 5si A A 5 si A da si A 5 csc AdA 5 si AdA 5 l csc A ctga 5CosA C l 5 C 5 Kerjaka soal berikut sebagai latiha bagi pembaca ( ) 5

92 9 4 ( 4 ) (5 4 ) sec 8 (4 ta ) 9 ( 6 ) / / 0 Itegral yag itegraya memuat betuk sejeisya, selesaiaya megguaka substitusi a atau betuk yag a ta t, - t sehigga, Utuk membatu meyelesaika betuk di atas, perhatika segitiga berikut ii: a a t a a a ta t a ( ta t)

93 a sec t Karea a ta t maka a sec t dt Cotoh: Tetuka hasil pegitegrala di bawah ii 9 Jawab Substitusi ta t sec t dt 9 t 9 9 (tat) sec t, sehigga 9 sec tdt sec t sec tdt l sec t tat C l 9 + C l 9 C ( ) 4 5 Jawab ( ) 4 5 ( )

94 ( ) ( ) Substitusi (+) ta t 4 5 (ta t) - sec t da t ( ) sec t, sehigga ( ) 4 5 ( ) ( ) (tat )sec tdt sec tdt sect sec t tat sectdt 4 sectdt - sect dt sec t 5 l sec t tat C 4 5 5l 4 5 ( ) C Kerjaka soal berikut sebagai latiha ( 9 ) dt t t 4

95 7 5 8 dt 4 t t 5 dz 9 ( z 6z 8) 0 ( 6 ) / / p 4 dp p Itegral yag itegraya memuat betuk selesaiaya megguaka substitusi a atau sejeisya, a sec t, - t Karea a sec t maka a sec t ta t dt, da a a sec t a a ta t Selajutya perhatika segitiga siku-siku di bawah ii a Cotoh: Tetuka hasil pegitegrala berikut ii: 9 a t Jawab

96 Substitusi sec t 9 sec t ta t dt 9 ta t, sehigga t 9 ta t sect tatdt sect ta tdt (sec t ) dt ta t t + C 9 arc sec C 8 Jawab 8 ( ) 9 Substitusi (-) sec t, sec t tg t dt ( ) 9 tg t, sehigga sec ta tdt ( ) 9 ta t 8 t sec tdt l sec t tat C

97 8 l C Kerjaka pegitegrala berikut sebagai latiha 5 t 4 dt t t dt t ( 4 9) / 9 ( 8 7) V4 Itegral Parsial Secara umum itegral parsial diguaka utuk meetuka selesaia itegral yag itegraya merupaka perkalia dua fugsi uv, dimaa u f() da v g()

98 Karea y uv, maka meurut defiisi differesial da turua fugsi y uv diperoleh dy d(uv) d(uv) u dv + v du Dega megitegralka masig-masig bagia diperoleh d ( uv ) udv vdu udv d( uv) udv uv vdu vdu Betuk terakhir ii diamaka rumus itegral parsial Prisip yag diguaka dalam itegral parsial adalah itegra yag berbetu uv di maipulasi mejadi u dv da dalam meetuka udv tidak boleh memuculka persoala yag lebih sulit dibadigka dega udv tersebut Perhatika beberapa cotoh berikut ii Tetuka itegral persial berikut ii cos Jawab Betuk cos diubah mejadi udv, Misal u, dv dv cos, v cos si Akibatya cos d(si ) Dega rumus itegral parsial udv uv vdu, diperoleh d(si ) si - si d() si - si si + cos + C Akhirya diperoleh cos si + cos + C

99 Pilih u, du dv, v Sehigga d ( ) Berdasarka rumus itegral parsial udv uv vdu, diperoleh d ( ) - d ( ) - - ( ) 4 C 4 si e Pilih u si maka du d(si) cos dv si e e, v e si d( e ) e si e d(si ) e si e e, sehigga: cos Diperoleh betuk e cos yag juga diselesaika dega metode parsial Pilih u cos, dv d(cos ) si dv e, v e e, sehigga: cos e cos d( e ) e cos e d (cos ) e cos e ( si ) e cos e si ),

100 Akhirya diperoleh si e e si e si e e si e si cos e cos e si ), e cos C Berdasarka cotoh di atas kerjaka soal di bawah ii sebagai latiha sec si Jawab: si si si Pilih u si du d(si ) si cos Sehigga dv si maka v si - cos si si d ( cos ) -cos si - cos d (si ) -cos si + cos si cos -cos si + si ( si ) si -cos si + si si ) si -cos si + si cos si si si cos si (cos ) C ta 4 arc ta 5 l

101 6 7 7 arc cos 8 e 9 0 cossi e 5 ta sec ( ) cos( ) 4 e 5 ( ) e 6 sec l 9 si 0 V5 Itegral Fugsi Rasioal Fugsi rasioal adalah suatu fugsi yag diyataka dalam betuk F() f ( ), dimaa f(), g() adalah fugsi pagkat bayak (poliom) da g() g( ) 0 Fugsi pagkat bayak adalah suatu fugsi yag diyataka dega f() a o + a + a + a + + a,,,,, sehigga fugsi rasioal adalah fugsi berbetuk poliom f ( ) g( ) yag pembilag da peyebutya

102 Cotoh F() F() (Fugsi Rasioal Sejati) 4 (Fugsi Rasioal Tidak Sejati) 4 4 F() 5 (Fugsi Rasioal Tidak Sejati) 5 Pada cotoh di atas, () disebut fugsi rasioal sejati, karea derajat pembilag lebih dari derajat peyebut, sedagka () da () disebut fugsi rasioal tidak sejati, karea derajat pembilag lebih besar atau sama dega derajat peyebut Utuk lagkah selajutya jika suatu fugsi rasioal termasuk jeis tidak sejati, maka fugsi tersebut dijadika fugsi rasioal sejati Melalui proses pembagia pajag aka diperoleh fugsi rasioal sejati Sehigga: F() F() (4 ) 5 f ( ), g() 0 g( ) Dalam meetuka itegral fugsi rasioal, lagkah yag ditempuh adalah: Nyataka itegraya dalam betuk fugsi rasioal sejati Faktorka peyebut g() dari fugsi rasioal F() dapat difaktorka lagi f ( ) g( ) sampai tidak Dalam hal lagkah omor di atas, g() dapat berupa kombiasi atara: - fugsi liear berbeda, g() (-a)(-b) (-t) dstya - fugsi liear berulag, g() (-a) (-a)(-a)(-a) (-a) - fugsi lier da kuadrat, g() (-a)(a +b + c) - fugsi kuadrat berbeda, g() (a b c)( p + q + c) - fugsi kuadrat berulag, g() (a b c) da seterusya

TURUNAN FUNGSI. Definisi. 3.1 Pengertian Turunan Fungsi. Turunan fungsi f adalah fungsi f yang nilainya di c adalah. asalkan limit ini ada.

TURUNAN FUNGSI. Definisi. 3.1 Pengertian Turunan Fungsi. Turunan fungsi f adalah fungsi f yang nilainya di c adalah. asalkan limit ini ada. 3 TURUNAN FUNGSI 3. Pegertia Turua Fugsi Defiisi Turua fugsi f adala fugsi f yag ilaiya di c adala f c f c f c 0 asalka it ii ada. Coto Jika f 3 + +4, maka turua f di adala f f f 0 3 4 3.. 4 0 34 4 4 4

Lebih terperinci

Bab 8 Teknik Pengintegralan

Bab 8 Teknik Pengintegralan Catata Kuliah MA3 Kalkulus Elemeter II Oki Neswa,Ph.D., Departeme Matematika-ITB Bab 8 Tekik Pegitegrala Metoda Substitusi Itegral Fugsi Trigoometrik Substitusi Merasioalka Itegral Parsial Itegral Fugsi

Lebih terperinci

BAB V. INTEGRAL. Lambang anti-turunan (integral tak-tentu) oleh Leibniz adalah... dx, sehingga

BAB V. INTEGRAL. Lambang anti-turunan (integral tak-tentu) oleh Leibniz adalah... dx, sehingga BAB V. INTEGRAL 5.. Ati Turua (Itegral Tak-tetu) Defiisi: F suatu ati-turua f pada selag I jika da haya jika D F() = f() pada I, yaki F () = f() utuk semua dalam I. (Jika suatu titik ujug I, F () haya

Lebih terperinci

Secara umum, suatu barisan dapat dinyatakan sebagai susunan terurut dari bilangan-bilangan real:

Secara umum, suatu barisan dapat dinyatakan sebagai susunan terurut dari bilangan-bilangan real: BARISAN TAK HINGGA Secara umum, suatu barisa dapat diyataka sebagai susua terurut dari bilaga-bilaga real: u 1, u 2, u 3, Barisa tak higga merupaka suatu fugsi dega domai berupa himpua bilaga bulat positif

Lebih terperinci

Program Perkuliahan Dasar Umum Sekolah Tinggi Teknologi Telkom. Barisan dan Deret

Program Perkuliahan Dasar Umum Sekolah Tinggi Teknologi Telkom. Barisan dan Deret Program Perkuliaha Dasar Umum Sekolah Tiggi Tekologi Telkom Barisa da Deret Barisa Defiisi Barisa bilaga didefiisika sebagai fugsi dega daerah asal merupaka bilaga asli. Notasi: f: N R f( ) a Fugsi tersebut

Lebih terperinci

Oleh : Bambang Supraptono, M.Si. Referensi : Kalkulus Edisi 9 Jilid 1 (Varberg, Purcell, Rigdom) Hal

Oleh : Bambang Supraptono, M.Si. Referensi : Kalkulus Edisi 9 Jilid 1 (Varberg, Purcell, Rigdom) Hal BAB. Limit Fugsi Ole : Bambag Supraptoo, M.Si. Referesi : Kalkulus Edisi 9 Jilid (Varberg, Purcell, Rigdom) Hal 56 - Defiisi: Pegertia presisi tetag it Megataka bawa f ( ) L berarti bawa utuk tiap yag

Lebih terperinci

I. DERET TAKHINGGA, DERET PANGKAT

I. DERET TAKHINGGA, DERET PANGKAT I. DERET TAKHINGGA, DERET PANGKAT. Pedahulua Pembahasa tetag deret takhigga sebagai betuk pejumlaha suku-suku takhigga memegag peraa petig dalam fisika. Pada bab ii aka dibahas megeai pegertia deret da

Lebih terperinci

Hendra Gunawan. 12 Februari 2014

Hendra Gunawan. 12 Februari 2014 MA1201 MATEMATIKA 2A Hedra Guawa Semester II, 2013/2014 12 Februari 2014 Bab Sebelumya 8. Betuk Tak Tetu da Itegral Tak Wajar 8.1 Betuk Tak Tetu 0/0 82 8.2 Betuk Tak Tetu Laiya 8.3 Itegral Tak Wajar dg

Lebih terperinci

BARISAN DAN DERET. Nurdinintya Athari (NDT)

BARISAN DAN DERET. Nurdinintya Athari (NDT) BARISAN DAN DERET Nurdiitya Athari (NDT) BARISAN Defiisi Barisa bilaga didefiisika sebagai fugsi dega daerah asal merupaka bilaga asli. Notasi: f: N R f( ) = a Fugsi tersebut dikeal sebagai barisa bilaga

Lebih terperinci

2 BARISAN BILANGAN REAL

2 BARISAN BILANGAN REAL 2 BARISAN BILANGAN REAL Di sekolah meegah barisa diperkealka sebagai kumpula bilaga yag disusu meurut "pola" tertetu, misalya barisa aritmatika da barisa geometri. Biasaya barisa da deret merupaka satu

Lebih terperinci

BAB 4 LIMIT FUNGSI Standar Kompetensi Menggunakan konsep limit fungsi dan turunan fungsi dalam pemecahan masalah

BAB 4 LIMIT FUNGSI Standar Kompetensi Menggunakan konsep limit fungsi dan turunan fungsi dalam pemecahan masalah BAB LIMIT FUNGSI Stadar Kompetesi Megguaka kosep it ugsi da turua ugsi dalam pemecaha masalah Kompetesi Dasar. Meghitug it ugsi aljabar sederhaa di suatu titik. Megguaka siat it ugsi utuk meghitug betuk

Lebih terperinci

Fungsi Kompleks. (Pertemuan XXVII - XXX) Dr. AZ Jurusan Teknik Sipil Fakultas Teknik Universitas Brawijaya

Fungsi Kompleks. (Pertemuan XXVII - XXX) Dr. AZ Jurusan Teknik Sipil Fakultas Teknik Universitas Brawijaya TKS 4007 Matematika III Fugsi Kompleks (Pertemua XXVII - XXX) Dr. AZ Jurusa Tekik Sipil Fakultas Tekik Uiversitas Brawijaya Pedahulua Persamaa x + 1 = 0 tidak memiliki akar dalam himpua bilaga real. Pertayaaya,

Lebih terperinci

MA1201 MATEMATIKA 2A Hendra Gunawan

MA1201 MATEMATIKA 2A Hendra Gunawan MA1201 MATEMATIKA 2A Hedra Guawa Semester II, 2016/2017 3 Februari 2017 Bab Sebelumya 8. Betuk Tak Tetu da Itegral Tak Wajar 8.1 Betuk Tak Tetu 0/0 8.2 Betuk Tak Tetu Laiya 8.3 Itegral Tak Wajar dg Batas

Lebih terperinci

terurut dari bilangan bulat, misalnya (7,2) (notasi lain 2

terurut dari bilangan bulat, misalnya (7,2) (notasi lain 2 Bab Bilaga kompleks BAB BILANGAN KOMPLEKS Defiisi Bilaga Kompleks Sebelum medefiisika bilaga kompleks, pembaca diigatka kembali pada permasalah dalam sistem bilaga yag telah dikeal sebelumya Yag pertama

Lebih terperinci

Mata Kuliah : Matematika Diskrit Program Studi : Teknik Informatika Minggu ke : 4

Mata Kuliah : Matematika Diskrit Program Studi : Teknik Informatika Minggu ke : 4 Program Studi : Tekik Iformatika Miggu ke : 4 INDUKSI MATEMATIKA Hampir semua rumus da hukum yag berlaku tidak tercipta dega begitu saja sehigga diraguka kebearaya. Biasaya, rumus-rumus dapat dibuktika

Lebih terperinci

Definisi Integral Tentu

Definisi Integral Tentu Defiisi Itegral Tetu Bila kita megedarai kedaraa bermotor (sepeda motor atau mobil) selama 4 jam dega kecepata 50 km / jam, berapa jarak yag ditempuh? Tetu saja jawabya sagat mudah yaitu 50 x 4 = 200 km.

Lebih terperinci

Barisan. Barisan Tak Hingga Kekonvergenan barisan tak hingga Sifat sifat barisan Barisan Monoton. 19/02/2016 Matematika 2 1

Barisan. Barisan Tak Hingga Kekonvergenan barisan tak hingga Sifat sifat barisan Barisan Monoton. 19/02/2016 Matematika 2 1 Barisa Barisa Tak Higga Kekovergea barisa tak higga Sifat sifat barisa Barisa Mooto 9/0/06 Matematika Barisa Tak Higga Secara sederhaa, barisa merupaka susua dari bilaga bilaga yag urutaya berdasarka bilaga

Lebih terperinci

BAB I KONSEP DASAR PERSAMAAN DIFERENSIAL

BAB I KONSEP DASAR PERSAMAAN DIFERENSIAL BAB I KONSEP DASAR PERSAMAAN DIFERENSIAL Defiisi Persamaa diferesial adalah persamaa yag melibatka variabelvariabel tak bebas da derivatif-derivatifya terhadap variabel-variabel bebas. Berikut ii adalah

Lebih terperinci

LIMIT. = δ. A R, jika dan hanya jika ada barisan. , sedemikian hingga Lim( a n

LIMIT. = δ. A R, jika dan hanya jika ada barisan. , sedemikian hingga Lim( a n LIMIT 4.. FUNGSI LIMIT Defiisi 4.. A R Titik c R adalah titik limit dari A, jika utuk setiap δ > 0 ada palig sedikit satu titik di A, c sedemikia sehigga c < δ. Defiisi diatas dapat disimpulka dega cara

Lebih terperinci

BARISAN DAN DERET. 05/12/2016 Matematika Teknik 1 1

BARISAN DAN DERET. 05/12/2016 Matematika Teknik 1 1 BARISAN DAN DERET 05//06 Matematika Tekik BARISAN Barisa Tak Higga Kekovergea barisa tak higga Sifat sifat barisa Barisa Mooto 05//06 Matematika Tekik Barisa Tak Higga Secara sederhaa, barisa merupaka

Lebih terperinci

Deret Fourier. Modul 1 PENDAHULUAN

Deret Fourier. Modul 1 PENDAHULUAN Modul Deret Fourier Prof. Dr. Bambag Soedijoo P PENDAHULUAN ada modul ii dibahas masalah ekspasi deret Fourier Sius osius utuk suatu fugsi periodik ataupu yag diaggap periodik, da dibahas pula trasformasi

Lebih terperinci

Kalkulus Rekayasa Hayati DERET

Kalkulus Rekayasa Hayati DERET Kalkulus Rekayasa Hayati DERET 1 Isi Bab Pedahulua Barisa tak-higga Deret tak-higga Deret Positif : Uji kekovergea Deret Gati Tada Deret Pagkat Deret Taylor da Maclauri 2 Kompetesi Dasar Setelah megikuti

Lebih terperinci

Teorema Nilai Rata-rata

Teorema Nilai Rata-rata Nilai Kus Prihatoso April 27, 2012 Yogyakarta Nilai Suatu Fugsi Masih igatkah ada tetag ilai rata-rata dari sekmpula bilaga? Berapakah ilai rata-rata dari sebayak bilaga y 1, y 2,..., y? Nilai Suatu Fugsi

Lebih terperinci

BAB II TEORI DASAR. Definisi Grup G disebut grup komutatif atau grup abel jika berlaku hukum

BAB II TEORI DASAR. Definisi Grup G disebut grup komutatif atau grup abel jika berlaku hukum BAB II TEORI DASAR 2.1 Aljabar Liier Defiisi 2. 1. 1 Grup Himpua tak kosog G disebut grup (G, ) jika pada G terdefiisi operasi, sedemikia rupa sehigga berlaku : a. Jika a, b eleme dari G, maka a b eleme

Lebih terperinci

KALKULUS 4. Dra. D. L. Crispina Pardede, DEA. SARMAG TEKNIK MESIN

KALKULUS 4. Dra. D. L. Crispina Pardede, DEA. SARMAG TEKNIK MESIN KALKULUS Dra. D. L. Crispia Pardede DEA. SARMAG TEKNIK MESIN KALKULUS - SILABUS. Deret Fourier.. Fugsi Periodik.2. Fugsi Geap da Gajil.3. Deret Trigoometri.. Betuk umum Deret Fourier.. Kodisi Dirichlet.6.

Lebih terperinci

III BAB BARISAN DAN DERET. Tujuan Pembelajaran. Pengantar

III BAB BARISAN DAN DERET. Tujuan Pembelajaran. Pengantar BAB III BARISAN DAN DERET Tujua Pembelajara Setelah mempelajari materi bab ii, Ada diharapka dapat:. meetuka suku ke- barisa da jumlah suku deret aritmetika da geometri,. meracag model matematika dari

Lebih terperinci

II LANDASAN TEORI. Sebuah bilangan kompleks dapat dinyatakan dalam bentuk. z = x jy. (2.4)

II LANDASAN TEORI. Sebuah bilangan kompleks dapat dinyatakan dalam bentuk. z = x jy. (2.4) 3 II LANDASAN TEORI 2.1 Peubah Kompleks da Fugsi Kompleks Sebuah bilaga kompleks dapat diyataka dalam betuk z = x + jy, (2.1) dega x da y adalah bilaga-bilaga real da j = 1. Bilaga x disebut bagia real

Lebih terperinci

TUGAS ANALISIS REAL LANJUT. a b < a + A. b + B < A B.

TUGAS ANALISIS REAL LANJUT. a b < a + A. b + B < A B. TUGAS ANALISIS REAL LANJUT NOVEMBER 207 () (a) Jika b > 0, B > 0, da a b < A, buktika ab < ba. Kemudia buktika B a b < a + A b + B < A B. (b) Buktika [ 2 (a + b)] 2 2 (a2 + b 2 ). Kemudia tujukka bahwa

Lebih terperinci

An = an. An 1 = An. h + an 1 An 2 = An 1. h + an 2... A2 = A3. h + a2 A1 = A2. h + a1 A0 = A1. h + a0. x + a 0. x = h a n. f(x) = 4x 3 + 2x 2 + x - 3

An = an. An 1 = An. h + an 1 An 2 = An 1. h + an 2... A2 = A3. h + a2 A1 = A2. h + a1 A0 = A1. h + a0. x + a 0. x = h a n. f(x) = 4x 3 + 2x 2 + x - 3 BAB XII. SUKU BANYAK A = a Pegertia: f(x) = a x + a x + a x + + a x +a adalah suku bayak (poliom) dega : - a, a, a,.,a, a, a 0 adalah koefisiekoefisie suku bayak yag merupaka kostata real dega a 0 - a

Lebih terperinci

B a b 1 I s y a r a t

B a b 1 I s y a r a t 34 TKE 315 ISYARAT DAN SISTEM B a b 1 I s y a r a t (bagia 3) Idah Susilawati, S.T., M.Eg. Program Studi Tekik Elektro Fakultas Tekik da Ilmu Komputer Uiversitas Mercu Buaa Yogyakarta 29 35 1.5.2. Isyarat

Lebih terperinci

BAB 6. DERET TAYLOR DAN DERET LAURENT Deret Taylor

BAB 6. DERET TAYLOR DAN DERET LAURENT Deret Taylor Bab 6 Deret Taylor da Deret Lauret BAB 6 DERET TAYLOR DAN DERET LAURENT 6 Deret Taylor Misal fugsi f aalitik pada - < R ligkara dega pusat di da jari-jari R Maka utuk setiap titik pada ligkara itu f dapat

Lebih terperinci

HALAMAN Dengan definisi limit barisan buktikan limit berikut ini : = 0. a. lim PENYELESAIAN : jadi terbukti bahwa lim = 0 = 5. b.

HALAMAN Dengan definisi limit barisan buktikan limit berikut ini : = 0. a. lim PENYELESAIAN : jadi terbukti bahwa lim = 0 = 5. b. Didowload dari ririez.blog.us.ac.id HALAMAN 36 37 5. Dega defiisi limit barisa buktika limit berikut ii : a. lim = 0 lim 1 2 + 3 = 0 > 0 h 1 = 2 + 3 0 = 1 2 + 3 1 2 1 2 1 2 < jadi terbukti bahwa lim =

Lebih terperinci

Setelah mempelajari modul ini Anda diharapkan dapat: a. memeriksa apakah suatu pemetaan merupakan operasi;

Setelah mempelajari modul ini Anda diharapkan dapat: a. memeriksa apakah suatu pemetaan merupakan operasi; Modul 1 Operasi Dr. Ahmad Muchlis B PENDAHULUAN erapakah 97531 86042? Kalau Ada megguaka kalkulator, jawabaya amat bergatug pada tipe kalkulator yag Ada pakai. 9 Kalkulator ilmiah Casio fx-250 memberika

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN. Matematika merupakan suatu ilmu yang mempunyai obyek kajian

BAB I PENDAHULUAN. Matematika merupakan suatu ilmu yang mempunyai obyek kajian BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakag Masalah Matematika merupaka suatu ilmu yag mempuyai obyek kajia abstrak, uiversal, medasari perkembaga tekologi moder, da mempuyai pera petig dalam berbagai disipli,

Lebih terperinci

oleh hasil kali Jika dan keduanya fungsi yang dapat didiferensialkan, maka

oleh hasil kali Jika dan keduanya fungsi yang dapat didiferensialkan, maka Itegral etu Jika fugsi kotiu yag didefiisika utuk, kita bagi selag mejadi selag bagia berlebar sama Misalka berupa titik ujug selag bagia ii da pilih titik sampel di dalam selag bagia ii, sehigga terletak

Lebih terperinci

,n N. Jelas barisan ini terbatas pada dengan batas M =: 1, dan. barisan ini kovergen ke 0.

,n N. Jelas barisan ini terbatas pada dengan batas M =: 1, dan. barisan ini kovergen ke 0. PROGRAM STUDI PENDIDIKAN MATEMATIKA FKIP UNMUH PONOROGO SOAL UJIAN TENGAH SEMESTER GENAP TA 03/04 Mata Ujia : Aalisis Real Tipe Soal : REGULER Dose : Dr. Jula HERNADI Waktu : 90 meit Hari, Taggal : Selasa,

Lebih terperinci

Pendiferensialan. Modul 1 PENDAHULUAN

Pendiferensialan. Modul 1 PENDAHULUAN Modul Pediferesiala Prof R Soematri D PENDAHULUAN alam modul ii dibahas fugsi berilai real yag didefiisika pada suatu iterval Defiisi derivatif suatu fugsi dimulai dega derivatif di suatu titik, kemudia

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN. Integral adalah salah satu konsep penting dalam Matematika yang

BAB I PENDAHULUAN. Integral adalah salah satu konsep penting dalam Matematika yang BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakag Masalah Itegral adalah salah satu kosep petig dalam Matematika yag dikemukaka pertama kali oleh Isac Newto da Gottfried Wilhelm Leibiz pada akhir abad ke-17. Selajutya

Lebih terperinci

RENCANA PEMBELAJARAN SEMESTER (RPS) PROGRAM STUDI S1 TEKNIK SIPIL FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS RIAU

RENCANA PEMBELAJARAN SEMESTER (RPS) PROGRAM STUDI S1 TEKNIK SIPIL FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS RIAU RENCANA PEMBELAJARAN SEMESTER (RPS) PROGRAM STUDI S1 TEKNIK SIPIL FAKULTAS TEKNIK UNIVERSITAS RIAU 1 Nama Mata Kuliah : Matematika I 2 Kode Mata Kuliah : TSS - 1105 3 Semester : I 4 (sks) : 2 5 Dose Pegampu

Lebih terperinci

PERTEMUAN 13. VEKTOR dalam R 3

PERTEMUAN 13. VEKTOR dalam R 3 PERTEMUAN VEKTOR dalam R Pegertia Ruag Vektor Defiisi R Jika adalah sebuah bilaga bulat positif, maka tupel - - terorde (ordered--tuple) adalah sebuah uruta bilaga riil ( a ),a,..., a. Semua tupel - -terorde

Lebih terperinci

Induksi Matematika. Pertemuan VII Matematika Diskret Semester Gasal 2014/2015 Jurusan Teknik Informatika UPN Veteran Yogyakarta

Induksi Matematika. Pertemuan VII Matematika Diskret Semester Gasal 2014/2015 Jurusan Teknik Informatika UPN Veteran Yogyakarta Iduksi Matematika Pertemua VII Matematika Diskret Semester Gasal 2014/2015 Jurusa Tekik Iformatika UPN Vetera Yogyakarta Metode pembuktia utuk peryataa perihal bilaga bulat adalah iduksi matematik. Cotoh

Lebih terperinci

1. Ubahlah bentuk kuadrat di bawah ini menjadi bentuk

1. Ubahlah bentuk kuadrat di bawah ini menjadi bentuk OPERASI ALJABAR. Ubahlah betuk kuadrat di bawah ii mejadi betuk ( a b) c 4 8 4 4 0 4. Uraika betuk di bawah ii ( 5)( ) [ ]( )( )( ) [ ]( ) ( ) ( ). Tetuka ilai a, b, da c, jika ( )( 4 )( ) = a b c 6 (

Lebih terperinci

Himpunan/Selang Kekonvergenan

Himpunan/Selang Kekonvergenan oki eswa (fmipa-itb) Deret Pagkat Kita aka mempelajari beberapa tehik utuk meyajika suatu fugsi f (x) dalam betuk deret pagkat (power series), yaitu meetuka derat pagkat c (x a) sehigga f (x) = c (x a)

Lebih terperinci

Matematika SMA (Program Studi IPA)

Matematika SMA (Program Studi IPA) Smart Solutio UJIAN NASIONAL TAHUN PELAJARAN 202/203 Disusu Sesuai Idikator Kisi-Kisi UN 203 Matematika SMA (Program Studi IPA) Disusu oleh : Pak Aag SKL 5. Memahami kosep it, turua da itegral dari fugsi

Lebih terperinci

An = an. An 1 = An. h + an 1 An 2 = An 1. h + an 2... A2 = A3. h + a2 A1 = A2. h + a1 A0 = A1. h + a0. x + a 0. x = h a n. f(x) = 4x 3 + 2x 2 + x - 3

An = an. An 1 = An. h + an 1 An 2 = An 1. h + an 2... A2 = A3. h + a2 A1 = A2. h + a1 A0 = A1. h + a0. x + a 0. x = h a n. f(x) = 4x 3 + 2x 2 + x - 3 SUKU BANYAK A Pegertia: f(x) x + a 1 x 1 + a 2 x 2 + + a 2 +a 1 adalah suku bayak (poliom) dega : - a, a 1, a 2,.,a 2, a 1, a 0 adalah koefisiekoefisie suku bayak yag merupaka kostata real dega a 0 - a

Lebih terperinci

Distribusi Pendekatan (Limiting Distributions)

Distribusi Pendekatan (Limiting Distributions) Distribusi Pedekata (Limitig Distributios) Ada 3 tekik utuk meetuka distribusi pedekata: 1. Tekik Fugsi Distribusi Cotoh 2. Tekik Fugsi Pembagkit Mome Cotoh 3. Tekik Teorema Limit Pusat Cotoh Fitriai Agustia,

Lebih terperinci

BAB 1 PENDAHULUAN. dimana f(x) adalah fungsi tujuan dan h(x) adalah fungsi pembatas.

BAB 1 PENDAHULUAN. dimana f(x) adalah fungsi tujuan dan h(x) adalah fungsi pembatas. BAB 1 PENDAHUUAN 1.1 atar Belakag Pada dasarya masalah optimisasi adalah suatu masalah utuk membuat ilai fugsi tujua mejadi maksimum atau miimum dega memperhatika pembatas pembatas yag ada. Dalam aplikasi

Lebih terperinci

C (z m) = C + C (z m) + C (z m) +...

C (z m) = C + C (z m) + C (z m) +... 4.. DERET PANGKAT Deret pagkat dari (x-m) merupaka deret tak higga yag betuk umumya adalah : i= i i C (z m) = C + C (z m) + C (z m) +... ( 4- ) C, C,... = kostata disebut koefisie deret m = kostata disebut

Lebih terperinci

Gambar 1. Partisi P dari empat persegi panjang R = [a, b] x [c, d] adalah dua himpunan i i

Gambar 1. Partisi P dari empat persegi panjang R = [a, b] x [c, d] adalah dua himpunan i i INTEGAL LIPAT. Itegral Lipat Dua dalam Koordiat Kartesius Pada bagia ii, dipelajari itegral lipat dua dalam. Misalka diketahui dua iterval tertutup [a, b] da [c, d]. Hasil kali kartesius dari kedua iterval

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN. A. Latar Belakang Masalah

BAB I PENDAHULUAN. A. Latar Belakang Masalah BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakag Masalah Struktur alabar adalah suatu himpua yag di dalamya didefiisika suatu operasi bier yag memeuhi aksioma-aksioma tertetu. Gelaggag ( Rig ) merupaka suatu struktur

Lebih terperinci

Prestasi itu diraih bukan didapat!!! SOLUSI SOAL

Prestasi itu diraih bukan didapat!!! SOLUSI SOAL SELEKSI OLIMPIADE TINGKAT KABUPATEN/KOTA 010 TIM OLIMPIADE MATEMATIKA INDONESIA 0 Prestasi itu diraih buka didapat!!! SOLUSI SOAL Bidag Matematika Disusu oleh : Eddy Hermato, ST Olimpiade Matematika Tk

Lebih terperinci

Solusi Soal OSN 2012 Matematika SMA/MA Hari Pertama

Solusi Soal OSN 2012 Matematika SMA/MA Hari Pertama Solusi Soal OSN Matematika SMA/MA Hari Pertama Soal 1. Buktika bahwa utuk sebarag bilaga asli a da b, bilaga adalah bilaga bulat geap tak egatif. = F P B (a, b) + KP K (a, b) a b Solusi. Pertama aka dibuktika

Lebih terperinci

BARISAN TAK HINGGA DAN DERET TAK HINGGA

BARISAN TAK HINGGA DAN DERET TAK HINGGA BARIAN TAK HINGGA DAN DERET TAK HINGGA Bajar/Barisa Tak Higga Barisa tak higga { } adalah suatu fugsi dari dimaa daerah domaiya adalah himpua bilaga bulat positif (bilaga asli). Cotoh: Bila.. maka fugsi

Lebih terperinci

Pengertian Secara Intuisi

Pengertian Secara Intuisi Pegertia Secara Ituisi Coba Gambarka grafik fugsi-fugsi berikut.. f ( ) +, pada [0,].. ) pada [0, ] da.. Dari grafik fugsi yag kamu peroleh, apa yag dapat kamu kataka tetag ilai-ilai ketiga fugsi tersebut

Lebih terperinci

) didefinisikan sebagai persamaan yang dapat dinyatakan dalam bentuk: a x a x a x b... b adalah suatu urutan bilangan dari bilangan s1, s2,...

) didefinisikan sebagai persamaan yang dapat dinyatakan dalam bentuk: a x a x a x b... b adalah suatu urutan bilangan dari bilangan s1, s2,... SISEM PERSAMAAN LINIER DAN MARIKS. SISEM PERSAMAAN LINIER Secara umum, persamaa liier dega variabel ( x, x,..., x ) didefiisika sebagai persamaa yag dapat diyataka dalam betuk: a x a x a x b... dega a,

Lebih terperinci

BAB II LANDASAN TEORI. matematika secara numerik dan menggunakan alat bantu komputer, yaitu:

BAB II LANDASAN TEORI. matematika secara numerik dan menggunakan alat bantu komputer, yaitu: 4 BAB II LANDASAN TEORI 2.1 Model matematis da tahapa matematis Secara umum tahapa yag harus ditempuh dalam meyelesaika masalah matematika secara umerik da megguaka alat batu komputer, yaitu: 2.1.1 Tahap

Lebih terperinci

III PEMBAHASAN. λ = 0. Ly = 0, maka solusi umum dari persamaan diferensial (3.3) adalah

III PEMBAHASAN. λ = 0. Ly = 0, maka solusi umum dari persamaan diferensial (3.3) adalah III PEMBAHASAN Pada bagia ii aka diformulasika masalah yag aka dibahas. Solusi masalah aka diselesaika dega Metode Dekomposisi Adomia. Selajutya metode ii aka diguaka utuk meyelesaika model yag diyataka

Lebih terperinci

EMPAT CARA UNTUK MENENTUKAN NILAI INTEGRAL POISSON., Sri Gemawati 2, Agusni 2. Mahasiswa Program Studi S1 Matematika 2

EMPAT CARA UNTUK MENENTUKAN NILAI INTEGRAL POISSON., Sri Gemawati 2, Agusni 2. Mahasiswa Program Studi S1 Matematika 2 EMPAT CARA UNTUK MENENTUKAN NLA NTEGRAL POSSON Novrialma *, Sri Gemawati, Agusi Mahasiswa Program Studi S Matematika Dose Jurusa Matematika Fakultas Matematika da lmu Pegetahua Alam Uiversitas Riau Kampus

Lebih terperinci

BAB III RUANG HAUSDORFF. Pada bab ini akan dibahas mengenai ruang Hausdorff, kekompakan pada

BAB III RUANG HAUSDORFF. Pada bab ini akan dibahas mengenai ruang Hausdorff, kekompakan pada 8 BAB III RUANG HAUSDORFF Pada bab ii aka dibahas megeai ruag Hausdorff, kekompaka pada ruag Hausdorff da ruag regular legkap. Pembahasa diawali dega medefiisika Ruag Hausdorff da beberapa sifatya kemudia

Lebih terperinci

Sistem Bilangan Real. Modul 1 PENDAHULUAN

Sistem Bilangan Real. Modul 1 PENDAHULUAN Modul 1 Sistem Bilaga Real Prof. R. Soematri D PENDAHULUAN alam modul ii aka dibahas sifat-sifat pokok bilaga real. Meskipu pembaca sudah akrab bear dega bilaga real amu modul ii aka membahasya lebih cermat

Lebih terperinci

1 Persamaan rekursif linier non homogen koefisien konstan tingkat satu

1 Persamaan rekursif linier non homogen koefisien konstan tingkat satu Secara umum persamaa rekursif liier tigkat-k bisa dituliska dalam betuk: dega C 0 0. C 0 x + C 1 x 1 + C 2 x 2 + + C k x k = b, Jika b = 0 maka persamaa rekursif tersebut diamaka persamaa rekursif liier

Lebih terperinci

RESPONSI 2 STK 511 (ANALISIS STATISTIKA) JUMAT, 11 SEPTEMBER 2015

RESPONSI 2 STK 511 (ANALISIS STATISTIKA) JUMAT, 11 SEPTEMBER 2015 RESPONSI STK 511 (ANALISIS STATISTIKA) JUMAT, 11 SEPTEMBER 015 A. PENYAJIAN DAN PERINGKASAN DATA 1. PENYAJIAN DATA a. Sebutka tekik peyajia data utuk data kualitatif! Diagram kueh, diagram batag, distribusi

Lebih terperinci

CATATAN KULIAH Pertemuan I: Pengenalan Matematika Ekonomi dan Bisnis

CATATAN KULIAH Pertemuan I: Pengenalan Matematika Ekonomi dan Bisnis CATATAN KULIAH Pertemua I: Pegeala Matematika Ekoomi da Bisis A. Sifat-sifat Matematika Ekoomi 1. Perbedaa Matematika vs. Nomamatematika Ekoomi Keutuga pedekata matematika dalam ilmu ekoomi Ketepata (Precise),

Lebih terperinci

Bab IV. Penderetan Fungsi Kompleks

Bab IV. Penderetan Fungsi Kompleks Bab IV Pedereta Fugsi Kompleks Sebagaimaa pada fugsi real, fugsi kompleks juga dapat dideretka pada daerah kovergesiya. Semua watak kajia kovergesi pada fugsi real berlaku pula pada fugsi kompleks. Secara

Lebih terperinci

Hendra Gunawan. 14 Februari 2014

Hendra Gunawan. 14 Februari 2014 MA20 MATEMATIKA 2A Hedra Guawa Semester II, 203/204 4 Februari 204 Sasara Kuliah Hari Ii 9. Barisa Tak Terhigga Memeriksa kekovergea suatu barisa da, bila mugki, meghitug limitya 9.2 Deret Tak Terhigga

Lebih terperinci

DERET TAK HINGGA (INFITITE SERIES)

DERET TAK HINGGA (INFITITE SERIES) MATEMATIKA II DERET TAK HINGGA (INFITITE SERIES) sugegpb.lecture.ub.ac.id aada.lecture.ub.ac.id BARISAN Barisa merupaka kumpula suatu bilaga (atau betuk aljabar) yag disusu sehigga membetuk suku-suku yag

Lebih terperinci

6. Pencacahan Lanjut. Relasi Rekurensi. Pemodelan dengan Relasi Rekurensi

6. Pencacahan Lanjut. Relasi Rekurensi. Pemodelan dengan Relasi Rekurensi 6. Pecacaha Lajut Relasi Rekuresi Relasi rekuresi utuk dereta {a } adalah persamaa yag meyataka a kedalam satu atau lebih suku sebelumya, yaitu a 0, a,, a -, utuk seluruh bilaga bulat, dega 0, dimaa 0

Lebih terperinci

METODE SIMPSON TERMODIFIKASI UNTUK MENYELESAIKAN PERSAMAAN INTEGRAL VOLTERRA LINEAR JENIS KEDUA. Jonas Lodewyk H 1, Zulkarnain 2 ABSTRACT

METODE SIMPSON TERMODIFIKASI UNTUK MENYELESAIKAN PERSAMAAN INTEGRAL VOLTERRA LINEAR JENIS KEDUA. Jonas Lodewyk H 1, Zulkarnain 2 ABSTRACT METODE SIMPSON TERMODIFIKASI UNTUK MENYELESAIKAN PERSAMAAN INTEGRAL VOLTERRA LINEAR JENIS KEDUA Joas Lodewyk H 1, Zulkarai 1 Mahasiswa Program Studi S1 Matematika Dose Jurusa Matematika Fakultas Matematika

Lebih terperinci

REGRESI LINIER DAN KORELASI. Variabel bebas atau variabel prediktor -> variabel yang mudah didapat atau tersedia. Dapat dinyatakan

REGRESI LINIER DAN KORELASI. Variabel bebas atau variabel prediktor -> variabel yang mudah didapat atau tersedia. Dapat dinyatakan REGRESI LINIER DAN KORELASI Variabel dibedaka dalam dua jeis dalam aalisis regresi: Variabel bebas atau variabel prediktor -> variabel yag mudah didapat atau tersedia. Dapat diyataka dega X 1, X,, X k

Lebih terperinci

Penyelesaian Persamaan Non Linier

Penyelesaian Persamaan Non Linier Peyelesaia Persamaa No Liier Metode Iterasi Sederhaa Metode Newto Raphso Permasalaha Titik Kritis pada Newto Raphso Metode Secat Metode Numerik Iterasi/NewtoRaphso/Secat - Metode Iterasi Sederhaa- Metode

Lebih terperinci

Pendekatan Nilai Logaritma dan Inversnya Secara Manual

Pendekatan Nilai Logaritma dan Inversnya Secara Manual Pedekata Nilai Logaritma da Iversya Secara Maual Moh. Affaf Program Studi Pedidika Matematika, STKIP PGRI BANGKALAN affafs.theorem@yahoo.com Abstrak Pada pegaplikasiaya, bayak peggua yag meggatugka masalah

Lebih terperinci

II. TINJAUAN PUSTAKA. Secara umum apabila a bilangan bulat dan b bilangan bulat positif, maka ada tepat = +, 0 <

II. TINJAUAN PUSTAKA. Secara umum apabila a bilangan bulat dan b bilangan bulat positif, maka ada tepat = +, 0 < II. TINJAUAN PUSTAKA 2.1 Keterbagia Secara umum apabila a bilaga bulat da b bilaga bulat positif, maka ada tepat satu bilaga bulat q da r sedemikia sehigga : = +, 0 < dalam hal ii b disebut hasil bagi

Lebih terperinci

Barisan Aritmetika dan deret aritmetika

Barisan Aritmetika dan deret aritmetika BARISAN DAN DERET BILANGAN Peyusu: Atmii Dhoruri, MS Kode: Jejag: SMP T/P: / A. Kompetesi yag diharapka. Meetuka suku ke- barisa aritmatika da barisa geometri. Meetuka jumlah suku pertama deret aritmatika

Lebih terperinci

Solusi Numerik PDP. ( Metode Beda Hingga ) December 9, 2013. Solusi Numerik PDP

Solusi Numerik PDP. ( Metode Beda Hingga ) December 9, 2013. Solusi Numerik PDP ( Metode Beda Higga ) December 9, 2013 Sebuah persamaa differesial apabila didiskritisasi dega metode beda higga aka mejadi sebuah persamaa beda. Jika persamaa differesial parsial mempuyai solusi eksak

Lebih terperinci

ARTIKEL. Menentukan rumus Jumlah Suatu Deret dengan Operator Beda. Markaban Maret 2015 KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN

ARTIKEL. Menentukan rumus Jumlah Suatu Deret dengan Operator Beda. Markaban Maret 2015 KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN ARTIKEL Meetuka rumus Jumlah Suatu Deret dega Operator Beda Markaba 191115198801005 Maret 015 KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN PUSAT PENGEMBANGAN DAN PEMBERDAYAAN PENDIDIK DAN TENAGA KEPENDIDIKAN

Lebih terperinci

ANALISIS REAL I PENGANTAR. (Introduction to Real Analysis I) M. Zaki Riyanto, S.Si DIKTAT KULIAH ANALISIS

ANALISIS REAL I PENGANTAR. (Introduction to Real Analysis I) M. Zaki Riyanto, S.Si DIKTAT KULIAH ANALISIS DIKTAT KULIAH ANALISIS PENGANTAR ANALISIS REAL I (Itroductio to Real Aalysis I) M Zaki Riyato, SSi e-mail: zaki@mailugmacid http://zakimathwebid COPYRIGHT 008-009 Pegatar Aalisis Real I HALAMAN PERSEMBAHAN

Lebih terperinci

Dasar Sistem Pengaturan - Transformasi Laplace. Transformasi Laplace bilateral atau dua sisi dari sinyal bernilai riil x(t) didefinisikan sebagai :

Dasar Sistem Pengaturan - Transformasi Laplace. Transformasi Laplace bilateral atau dua sisi dari sinyal bernilai riil x(t) didefinisikan sebagai : Defiisi Trasformasi Laplace Trasformasi Laplace Bilateral Trasformasi Laplace bilateral atau dua sisi dari siyal berilai riil x(t) didefiisika sebagai : X B x(t)e Operasi trasformasi Laplace bilateral

Lebih terperinci

PENERAPAN TEOREMA TITIK TETAP UNTUK MENUNJUKKAN ADANYA PENYELESAIAN PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR

PENERAPAN TEOREMA TITIK TETAP UNTUK MENUNJUKKAN ADANYA PENYELESAIAN PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR PENERAPAN TEOREMA TITIK TETAP UNTUK MENUNJUKKAN ADANYA PENYELESAIAN PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR Nur Aei Prodi Matematika, FST-UINAM uraeiatullah@gmail.com Ifo: Jural MSA Vol. 3 No. 2 Edisi: Juli Desember

Lebih terperinci

MATEMATIKA DISKRIT FUNGSI

MATEMATIKA DISKRIT FUNGSI 1 MATEMATIKA DISKRIT FUNGSI Fugsi Misalka A da B himpua. Relasi bier f dari A ke B merupaka suatu fugsi jika setiap eleme di dalam A dihubugka dega tepat satu eleme di dalam B. Jika f adalah fugsi dari

Lebih terperinci

PENERAPAN TEOREMA TITIK TETAP UNTUK MENUNJUKKAN ADANYA PENYELESAIAN PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR

PENERAPAN TEOREMA TITIK TETAP UNTUK MENUNJUKKAN ADANYA PENYELESAIAN PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR PENERAPAN TEOREMA TITIK TETAP UNTUK MENUNJUKKAN ADANYA PENYELESAIAN PADA SISTEM PERSAMAAN LINEAR Nur Aei Prodi Matematika, FST-UINAM uraeiatullah@gmail.com Ifo: Jural MSA Vol. 3 No. 2 Edisi: Juli Desember

Lebih terperinci

I. PENDAHULUAN II. LANDASAN TEORI

I. PENDAHULUAN II. LANDASAN TEORI I PENDAHULUAN 1 Latar belakag Model pertumbuha Solow-Swa (the Solow-Swa growth model) atau disebut juga model eoklasik (the eo-classical model) pertama kali dikembagka pada tahu 195 oleh Robert Solow da

Lebih terperinci

BAHAN AJAR ANALISIS REAL 1 Matematika STKIP Tuanku Tambusai Bangkinang 5. DERET

BAHAN AJAR ANALISIS REAL 1 Matematika STKIP Tuanku Tambusai Bangkinang 5. DERET Pertemua 7. BAHAN AJAR ANALISIS REAL Matematika STKIP Tuaku Tambusai Bagkiag 5. da kekovergeaya 5. DERET Diberika sebuah barisa a, dapat didefeisika barisa bilaga real S N dega S N := N a = a + a 2 +...

Lebih terperinci

PENGANTAR KALKULUS. Disampaikan pada Diklat Instruktur/Pengembang Matematika SMA Jenjang Dasar Tanggal 6 s.d. 19 Agustus 2004 di PPPG Matematika

PENGANTAR KALKULUS. Disampaikan pada Diklat Instruktur/Pengembang Matematika SMA Jenjang Dasar Tanggal 6 s.d. 19 Agustus 2004 di PPPG Matematika PENGANTAR KALKULUS Disampaika pada Diklat Istruktur/Pegembag Matematika SMA Jejag Dasar Taggal 6 s.d. 19 Agustus 004 di PPPG Matematika Oleh: Drs. SETIAWAN, M. Pd. Widyaiswara PPPG Matematika Yogyakarta

Lebih terperinci

Fungsi. Jika f adalah fungsi dari A ke B kita menuliskan f : A B yang artinya f memetakan A ke B.

Fungsi. Jika f adalah fungsi dari A ke B kita menuliskan f : A B yang artinya f memetakan A ke B. Fugsi Misalka A da B himpua. Relasi bier f dari A ke B merupaka suatu fugsi jika setiap eleme di dalam A dihubugka dega tepat satu eleme di dalam B. Jika f adalah fugsi dari A ke B kita meuliska f : A

Lebih terperinci

Galat dan Perambatannya

Galat dan Perambatannya Modul 1 Galat da Perambataya Prof. Dr. Bambag Soedijoo P PENDHULUN ada Modul 1 ii dibahas masalah galat atau derajat kesalaha da perambataya, dega demikia para peggua modul ii diharapka telah memahami

Lebih terperinci

METODE NUMERIK TKM4104. Kuliah ke-2 DERET TAYLOR DAN ANALISIS GALAT

METODE NUMERIK TKM4104. Kuliah ke-2 DERET TAYLOR DAN ANALISIS GALAT METODE NUMERIK TKM4104 Kuliah ke- DERET TAYLOR DAN ANALISIS GALAT DERET TAYLOR o Deret Taylor adalah alat yag utama utuk meuruka suatu metode umerik. o Deret Taylor bergua utuk meghampiri ugsi ke dalam

Lebih terperinci

MAKALAH ALJABAR LINEAR SUB RUANG VEKTOR. Dosen Pengampu : Darmadi, S.Si, M.Pd

MAKALAH ALJABAR LINEAR SUB RUANG VEKTOR. Dosen Pengampu : Darmadi, S.Si, M.Pd MAKALAH ALJABAR LINEAR SUB RUANG VEKTOR Dose Pegampu : Darmadi, S.Si, M.Pd Disusu : Kelas 5A / Kelompok 5 : Dia Dwi Rahayu (084. 06) Hefetamala (084. 4) Khoiril Haafi (084. 70) Liaatul Nihayah (084. 74)

Lebih terperinci

Kekeliruan dalam Perhitungan Numerik dan Selisih Terhingga Biasa

Kekeliruan dalam Perhitungan Numerik dan Selisih Terhingga Biasa Modul 1 Kekelirua dalam Perhituga Numerik da Selisih Terhigga Biasa D PENDAHULUAN Dr. Wahyudi, M.Pd. i dalam pemakaia praktis, peyelesaia akhir yag diigika dari solusi suatu permasalaha (soal) dalam matematika

Lebih terperinci

BAB II LANDASAN TEORI. Dalam tugas akhir ini akan dibahas mengenai penaksiran besarnya

BAB II LANDASAN TEORI. Dalam tugas akhir ini akan dibahas mengenai penaksiran besarnya 5 BAB II LANDASAN TEORI Dalam tugas akhir ii aka dibahas megeai peaksira besarya koefisie korelasi atara dua variabel radom kotiu jika data yag teramati berupa data kategorik yag terbetuk dari kedua variabel

Lebih terperinci

SISTEM PERSAMAAN LINEAR PADA ALJABAR MIN-PLUS

SISTEM PERSAMAAN LINEAR PADA ALJABAR MIN-PLUS Prosidig Semiar Nasioal Peelitia, Pedidika da Peerapa MIPA, Fakultas MIPA, Uiversitas Negeri Yogyakarta, 4 Mei 0 SISTEM PERSAMAAN LINEAR PADA ALJABAR MIN-PLUS Musthofa Jurusa Pedidika Matematika FMIPA

Lebih terperinci

SISTEM PERSAMAAN LINEAR PADA ALJABAR MIN-PLUS. Abstrak

SISTEM PERSAMAAN LINEAR PADA ALJABAR MIN-PLUS. Abstrak Prosidig Semiar Nasioal Peelitia, Pedidika da Peerapa MIPA, Fakultas MIPA, Uiversitas Negeri Yogyakarta, 4 Mei 0 SISTEM PERSAMAAN LINEAR PADA ALJABAR MIN-PLUS Musthofa Jurusa Pedidika Matematika FMIPA

Lebih terperinci

II. LANDASAN TEORI. Pada bab ini akan diberikan beberapa istilah, definisi serta konsep-konsep yang

II. LANDASAN TEORI. Pada bab ini akan diberikan beberapa istilah, definisi serta konsep-konsep yang II. LANDASAN TEORI Pada bab ii aka diberika beberapa istilah, defiisi serta kosep-kosep yag medukug dalam peelitia ii. 2.1 Kosep Dasar Teori Graf Berikut ii aka diberika kosep dasar teori graf yag bersumber

Lebih terperinci

Pendugaan Selang: Metode Pivotal Langkah-langkahnya 1. Andaikan X1, X

Pendugaan Selang: Metode Pivotal Langkah-langkahnya 1. Andaikan X1, X Pedugaa Selag: Metode Pivotal Lagkah-lagkahya 1. Adaika X1, X,..., X adalah cotoh acak dari populasi dega fugsi kepekata f( x; ), da parameter yag tidak diketahui ilaiya. Adaika T adalah peduga titik bagi..

Lebih terperinci

BAB I BILANGAN KOMPLEKS

BAB I BILANGAN KOMPLEKS BAB I BILANGAN KOMPLEKS Di dalam bab ii, kita aka meelidiki struktur aljabar da geometri dari sistim bilaga kompleks. Kita aggap bahwa berbagai sifat ag berhubuga dega bilaga real sudah diketahui.. PENJUMLAHAN

Lebih terperinci

Induksi matematik untuk memecahkan problema deret dan bilangan bulat bentuk kuadrat sempurna

Induksi matematik untuk memecahkan problema deret dan bilangan bulat bentuk kuadrat sempurna Iduksi matematik utuk memecahka problema deret da bilaga bulat betuk kuadrat sempura Oleh: Sutopo Jurusa Fisika FMIPA UM sutopo@fisika.um.ac.id Ditulis pada sekitar bula Februari 2011. Diuggah pada 3 Desember

Lebih terperinci

Bab 3 Metode Interpolasi

Bab 3 Metode Interpolasi Baha Kuliah 03 Bab 3 Metode Iterpolasi Pedahulua Iterpolasi serig diartika sebagai mecari ilai variabel tergatug tertetu, misalya y, pada ilai variabel bebas, misalya, diatara dua atau lebih ilai yag diketahui

Lebih terperinci

Koleksi Soal dan. Pembahasan MaG-D. Oleh: Arini Soesatyo Putri. Universitas Islam Negeri Sunan Gunung Djati Bandung [Date]

Koleksi Soal dan. Pembahasan MaG-D. Oleh: Arini Soesatyo Putri. Universitas Islam Negeri Sunan Gunung Djati Bandung [Date] Koleksi Soal da Pembahasa MaG-D Oleh: Arii Soesatyo Putri Uiversitas Islam Negeri Sua Guug Djati Badug 06 [Date] Kata Pegatar Bismillahirrahmaairrahiim... Mathematical Aalysis ad Geometry Day (MaG-D) merupaka

Lebih terperinci

BAB VI BARISAN TAK HINGGA DAN DERET TAK HINGGA

BAB VI BARISAN TAK HINGGA DAN DERET TAK HINGGA BAB VI BARIAN TAK HINGGA DAN DERET TAK HINGGA Bajar/Barisa Tak Higga Barisa tak higga { },,,,, adalah suatu fugsi dari dimaa daerah domaiya adalah himpua bilaga bulat positif (bilaga asli). Cotoh: Bila,,,..,

Lebih terperinci

JURNAL MATEMATIKA DAN KOMPUTER Vol. 6. No. 2, , Agustus 2003, ISSN : METODE PENENTUAN BENTUK PERSAMAAN RUANG KEADAAN WAKTU DISKRIT

JURNAL MATEMATIKA DAN KOMPUTER Vol. 6. No. 2, , Agustus 2003, ISSN : METODE PENENTUAN BENTUK PERSAMAAN RUANG KEADAAN WAKTU DISKRIT Vol. 6. No., 97-09, Agustus 003, ISSN : 40-858 METODE PENENTUAN BENTUK PERSAMAAN RUANG KEADAAN WAKTU DISKRIT Robertus Heri Jurusa Matematika FMIPA UNDIP Abstrak Tulisa ii membahas peetua persamaa ruag

Lebih terperinci

PERSAMAAN DIFERENSIAL

PERSAMAAN DIFERENSIAL PERSAMAAN DIFERENSIAL A. Persamaa Diferesial Liier Tigkat Satu Betuk umum ersamaa diferesial liier tigkat satu adalah sebagai berikut: P( ) y Q( ) d atau y P( ) y Q( ) Rumus eyelesaia umum utuk ersamaa

Lebih terperinci