SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

dokumen-dokumen yang mirip
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

METODE COPY THE MASTER KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT CERPEN SISIA RING KELAS XI MIA3 SMA NEGERI 2 SINGARAJA

SARANA TEMBANG MELAYANGAN OLIH EMONI KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR SISIA KELAS VIII 6 SMP NEGERI 3 BANJAR

SESELEH INDIK WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON SANE WENTEN RING NOVEL BUUNG KAKAWIAN NYOMAN MANDA

I Putu Widhi Astika 1 I Wayan Wendra 1, Sang Ayu Putu Sriasih 2. Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

KAWENTENAN CAMPUR KODE RING ALBUM TEMBANG POP BALI RAMBO OLO-OLO OLIH GRUP BAND BINTANG

IUSAN PANGAWIGUNAAN PIRANTI GAMBAR (MONOPOLI) MABASA BALI RING PAPLAJAHAN NGWACEN AKSARA BALI RING SISIA KELAS V SDK MARSUDIRINI

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Pendidikan Ganesha

NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT PAGURON- GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE MENAKA

FILM DOKUMENTER PINAKA SERANA NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR RING KELAS X7 SMA NEGERI 2 BANJAR

WANGUN INTRINSIK LAN AJI PANGAJAH-AJAHAN TATA LAKSANA RING SATUA BAWAK MABASA BALI WARSA 1975

METODE KOOPERATIF TIPE THINK, PAIR, SHARE (TPS) ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT SINOPSIS CERPEN MABASA BALI SISIA KELAS XI-3 IPA SMA NEGERI 1 BANJAR

NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN CUPAK GERANTANG LAN SATUA CUPAK GERANTANG MADASAR ANTUK WANGUN CARITA SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN

SESELEH MATERI TES ULANGAN UMUM SEMESTER GENAP WARSA 2013/2014 PEPLAJAHAN BASA BALI KELAS X RING SMK NEGERI 3 SINGARAJA

SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE KASUSASTRAAN BALI PURWA I

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA KENITEN

NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA JRO MATUA TEKEN I CAI MANTU DRUEN GEDONG KIRTYA

SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE SUGIANTO

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RITATKALA PAPARUMAN ADAT RING DESA ADAT SAMPALAN TENGAH, KABUPATEN KLUNGKUNG

CAMPUH KODE (CAMPUR KODE) RING WAYANG KULIT INOVATIF CENK BLONK SANE MAMURDA LATA MAHOSADHI

TATA KRUNA SAJERONING WIDYA KAWI SASTRA DRUEN MAHASISIA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI UNDIKSHA EDISI JUNI 2012

NUREKSAIN SESURATAN PASANG AKSARA BALI RING SAJERONING PAPAN WASTA SANE WENTEN RING SD SE- KECAMATAN JEMBRANA

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK PAKARDIN I KETUT RIDA

PEPLAJAHAN MABEBAOSAN BASA BALI SANE NGANGGEN MODEL PEPLAJAHAN INOVATIF RING KELAS XI IIS 3 SMA NEGERI 4 SINGARAJA

BASITA PARIBASA RING ALBUM NASI GORENG SPESIAL KEKAWIAN WIDI WIDIANA

SESELEH CAMPUR KODE RING NOVEL SENTANA CUCU MAREP PAKARDIN I MADE SUGIANTO

SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA

KAWENTENAN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RING NASKAH DRAMA I GODOGAN JURUSAN PENDIDIKAN BASA BALI WARSA 2015/2016

NUREKSAIN WANGUN LAN PAIKETAN SOSIOLOGI SASTRA RING CAKEPAN NASKAH DRAMA JUKUT BE BANO PIKARDIN I MADE WISNAWA

CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB UNDIKSHA

Pesaih Kawagedan Sisia Kelas VIIIC SMP Negeri 3 Singaraja Sajeroning Nyelehin Wangun Intrinsik Puisi Bali Purwa (Pupuh Sinom) lan Puisi Bali Anyar

KEWAGEDAN NGRESEPANG WANGUN DASAR LAN ARTOS KRUNA DWILINGGA SISIA KELAS X SMA NEGERI 2 BANJAR SINGARAJA

BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA

GENDING-GENDING REGGAE BALI JONI AGUNG SESELEH SEMIOTIKA TETUJON IDUP MANUSA PAIKETANNYANE SARENG AJAH-AJAHAN PAWATEKAN

KAWENTENAN DIALEK BALI AGA RING DESA DAUSA KECAMATAN KINTAMANI KABUPATEN BANGLI

CAMPUHAN WARNA BASA (CAMPUR KODE) SANE WENTEN RING PABLIGBAGAN SUBAK ANYAR DESA PADANGKELING, KECAMATAN BULELENG, KABUPATEN BULELENG, WARSA 2016

WARNA (VARIASI) BASA BALI RING SESURATAN KWACA (BAJU KAOS)

SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S.

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS. Universitas Pendidikan Ganesha. Singaraja, Indonesia

NGAWIGUNAYANG METODE AUDIOLINGUAL ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NEMBANGANG PUPUH MASKUMAMBANG SISIA KELAS X MIPA 2 SMA NEGERI 1 SINGARAJA

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA RING CERPEN MABASA BALI RUBRIK ORTI BALI, KORAN BALI POST 2016

ARTI LEKSEM SUKATING (UKURAN) NGANGGEN LIMA LAN BATIS RING ASTA KOSALA-KOSALI

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Mahaesa

TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL, KABUPATEN BADUNG

ESTETIKA POSMODERN MIWAH GUNA SARAT PAGURON-GURON DOLANAN 'MATIGTIG PAPAH BIU' DUTA KABUPATEN KARANGASEM RING PKB 2015

BABAD PASEK KAYU SELEM : ANALISIS STRUKTUR OLEH : I PUTU YUDHI SANTIKA PUTRA NIM:

SESELEH PANGAWIGUNAAN BASA BLACKBERRY MESSAGE (BBM) YOWANA RING BR. DUSUN SALA, DESA ABUAN, KECAMATAN SUSUT, KAB. BANGLI

TEKS GEGURITAN DARMAKAYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: KADEK RIKA ARIPAWAN NIM:

SESELEH GUNA SARAT WATEK PAAJAH-AJAH RING SAJERONING GEGURITAN RAJAPALA

e-journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 2 Tahun 2015)

TUTUR LEBUR GANGSA; ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: I MADE OKA PARIATNA

Bahan Ajar BAHASA BALI SMA/SMK

SKRIPSI ANALISIS STRUKTUR DAN SOSIOLOGIS DRAMA MULIH KARYA I NYOMAN MANDA OLEH : NI PUTU HARUM KARTIKA DEWI NIM

TEKS GEGURITAN PADEM WARAK ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

KATA PENGANTAR. atas berkat rahmat-nya skripsi yang berjudul Novel Sing Jodoh Analisis

SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE RING PANGAJAHAN SASTRA BALI

DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN BANJAR, KABUPATEN BULELENG

SOR SINGGIH BASA BALI SAJERONING PARUMAN BANJAR ADAT GUNUNG BIAU, DESA MUNCAN, KABUPATEN KARANGASEM

CAMPUH KODE SAJERONING PRASASTI MABASA BALI KUNO SAKING WARSA MASEHI

TEKS GEGURITAN MANTRI SANAK LIMA ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

UCAPAN TERIMA KASIH. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa/Tuhan Yang

MITOS DI NUSA PENIDA ANALISIS STRUKTUR, FUNGSI, DAN MAKNA

TUTUR ANGKUS PRANA: KAJIAN STRUKTUR DAN SEMIOTIKA. Oleh: NI KADEK DEWI SANTHIASTINI

SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI, PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG KIRTYA, SINGARAJA

TEKS TUTUR CANDRABHERAWA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

PELESTARIAN BAHASA BALI DALAM MEDIA CETAK BERBAHASA BALI: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK OLEH ANAK AGUNG ISTRI ITA RYANDEWI NIM:

TEKS TUTUR JONG MANTEN: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: DESAK PUTU ELVIANA DEWI NIM:

SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA WAYANG CENK BLONK

GEGURITAN KONTABOJA: ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA OLEH: IDA AYU EKA PURNAMA WULANDARI NIM

Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto

I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani

SESELEH VARIASI BASA RING DIALEK BALI AGA DESA SERAYA, KECAMATAN KARANGASEM, KABUPATEN KARANGASEM

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Tuhan Yang Mahaesa/Ida Sang Hyang

PEMERTAHANAN BAHASA BALI MELALUI GENDING RARE PADA ANAK-ANAK DI SANGGAR KUKURUYUK: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK

GEGURITAN ANGGASTYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

TEKS MITOS TAPAKAN BARONG BHATARA SAKTI NAWA SANGA DI KAHYANGAN JAGAT LUHUR NATAR SARI: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

GEGURITAN AJI RAMA RENA ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA

Pantang menyerah sebelum. mencapai hasil yang maksimal

BABAD DANGHYANG BANG MANIK ANGKERAN: KAJIAN STRUKTUR DAN FUNGSI

SKRIPSI KAMUS BALI INDONESIA BIDANG ISTILAH UPAKARA MANUSA YADNYA DI KABUPATEN BADUNG

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN ( RPP ) 2

GEGURITAN PURA TANAH LOT ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH IDA BAGUS PUTU WIASTIKA NIM

CITRA WANITA PENYIHIR DALAM NOVEL RATNA TRIBANOWATI KARYA I MADE SUGIANTO: SUATU KAJIAN KRITIK SASTRA FEMINIS

Kata Kunci : Kidung, Struktur, Semiotik, Smaratantra.

BAB VI FAKTOR PENUNJANG DAN FAKTOR PENGHAMBAT PEMERTAHANAN BAHASA BALI DALAM MASYARAKAT MULTIKULTURAL DI KOTA DENPASAR

PENYUSUNAN KAMUS SERAPAN DALAM BAHASA BALI

BAB II KAJIAN PUSTAKA. umum. Menurut Sutarno NS ( 2003 : 32 ) Perpustakaan umum sering diibaratkan

TEKS DRAMA GONG I MADE SUBANDAR HASTA KOMALA ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

ABSTRAK GEGURITAN MASAN RODI ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

Bule Belajar Budaya Bali: Kritik Identitas dalam Antologi Cerpen Mekel Paris. I Wayan Eka Septiawan

I. PURWAKA. Manut swadarma Krama Desa Pakraman Tonja rikala mikukuhang kasukertan jagat malarapan antuk minakadi :

ULANGAN AKHIR SEMESTER GANJIL TAHUN PELAJARAN 2017/2018. Kompetensi Keahlian : Semua Jurusan Kelas : X/1 Hari / Tanggal :

ABSTRAK. Kata Kunci: kamus, bahasa, sastra, istilah, kategori.

ASPEK-ASPEK SOSIAL DALAM NOVEL KUKUL BULUS KARYA NYOMAN MANDA I

KONJUNGSI ANTARKALIMAT DALAM BAHASA BALI. GUSTI NYOMAN MASTINI Institut Hindu Dharma Negeri Denpasar

Pangawedar indik Hak-Hak Azasi Manusia

BAB I PENDAHULUAN. (tradisional) yang banyak ditemukan dalam masyarakat Bali. Satua atau dongeng

Dénpasar lan Don Pasar

SEMINAR BAHASA DAN LOKAKARYA LEMBAGA ADAT Madé Taro, Mpu Satua Miwah Maplalianan ring Bali Oleh: I Gedé Gita Purnama Arsa Putra

Transkripsi:

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK K. Devi Antariyani 1 I. N. Suandi 1 I. K. Paramarta 2 Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia e-mail: {antariyani_devi@yahoo.com, nengah_suandi@yahoo.co.id, ketutgembel@gmail.co.id}@undiksha.ac.id KUUB Tetilikan sane mamurda Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak madue tetujon (1) nlatarang tata wangun intrinsik ring satua Pan Balang Tamak lan (2) nlatarang kajatian guna sarat paguron-guron ring satua Pan Balang Tamak. Palihan tetilikan sane kaanggen ring tetilikan puniki deskriptif kualitatif. Jejering ring tetilikan puniki wantah satua sane mamurda Pan Balang Tamak. Penandang tetilikan wantah wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron. Kramaning tetilik sane kaanggen inggih puniki kramaning dokumentasi. Piranti sane kaanggen wantah kartu data. Data tureksa sane kaanggen inggih punika (1) identifikasi data, (2) Ngicalang data sane nenten kasaratang (reduksi data), (3) Nyoroh-nyorohang data manut tetujon (klasifikasi data), (4) interpretasi data, lan (5) nyutetan data (verifikasi). Pepolih tetilikan puniki (1) wangun intrinsik ring satua Pan Balang Tamak punika wenten pepitu pepolih inggih punika (1) murda, (2) unteng, (3) pragina miwah pawatekannyane, (4) lelintihan, (5) rerawatan, (6) bebaosan lan (7) piteket. (2)Kajatian guna sarat paguron-guron sane prasida kepanggihin ring satua Pan Balang Tamak puniki wantah lima inggih punika parama tatwa (religius), awiwahara (toleransi), teleb makarya (kerja keras), rasa meled uning (rasa ingin tahu), demokratis. Kruna pangalih: wangun instrinsik, guna sarat, satua Abstrak Penelitian yang berjudul Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak bertujuan (1) mendeskripsikan unsur intrinsik pada satua Pan Balang Tamak, dan (2) mendeskripsikan nilai pendidikan karakter pada satua Pan Balang Tamak. Rancangan penelitian yang digunakan dalam penelitian ini adalah deskriptif kualitatif. Subjek penelitian ini adalah satua yang berjudul Pan Balang Tamak. Objek penelitian ini adalah unsur instrinsik dan nilai pendidikan karakter. Metode penelitian ini adalah metode dokumentasi. Instrument penelitian ini adalah kartu data. Analisis data penelitian ini adalah (1) identifikasi data, (2) reduksi data, (3) klasifikasi data, (4) interpretasi data, lan (5) verifikasi. Hasil penelitian ini (1) Unsur instrinsik dalam satua Pan Balang Tamak ada tujuh hasil penelitian ini adalah (1) judul, (2) tema, (3) tokoh dan penokohannya, (4) latar, (5) alur, (6) gaya bahasa, dan (7) amanat. Nilai pendidikan karakter dalam satua Pan Balang Tamak ada lima hasil penelitian ini adalah religius, toleransi, kerja keras, dan rasa ingin tahu, Kata Kunci: unsur instrinsik, nilai pendidikan, satua

Abstract This research was aimed to (1) described intrinsic features in Pan Balang Tamak folktale, (2) describe character values in Pan Balang Tamak folktale. This research was designed as descriptive qualitative research. Subject of this study was Pan Balang Tamak folktale, meanwhile the objects of this study were intrinsic feature and character values. Method used in this study was documentation. This research used data note as instrument to gain the data. The data analysis of this research were (1) data identification, (2) data reduction, (3) data classification, (4) data interpretation, and (5) verification. The results of this study were (1) there were seven, intronsic features used in Pan Balang Tamak folktale; title, theme, characters, and characteristics, settings, plot, language used, and messages, (2) there were four character values in Pan Balang Tamak folktale; religious, tolerance, hard working, and curiosity. Keywods: instrinsic features, character balues, folktale. Purwaka Kasusastraan Bali pinaka silih sinunggil kasugihan Bali sane mapaiketan sareng seni lan budaya. Basa Bali pinaka sarana mababaosan ngenenin indik kauripan krama Bali. Effendi (ring Badudu, 1975: 5) maosang kasusastraan inggih punika kria sastra sane mawentuk babaosan (basa lisan) lan sasuratan sane ngamolihang rasa sane becik. kria sastra pinaka sasuluh ring kauripan serahinarahina. Sakadi wangun sastra Bali ngenenin indik tingkah polah parilaksana parajana ri kala ngamargiang kauripan masimakrama lan pinaka sasuluh miwah gegambaran ring kauripan krama Baline. Silih sinunggil kria sastra nenten ja lempas saking unsur-unsur ngawentuk kria sastra minakadi satua. Satua rumasuk ring kasusastraan Bali purwa. Satua pinaka wentuk carita sane wenten ring kauripan krama Bali sane sampun kaloktah, nanging nenten kauningin wastan pangawi lan warsa kria sastra kakaryanin. Satua madue aspek sane jimbar, pinaka kesenian lami sane mawentuk lisan, satua mapaiketan sareng kauripan krama Bali. Satua punika kacaritayang saking jadma ke jadma lianan pinaka piranti anggen nelebang guna sarat susila (nilai moral) majeng ring para anome. Manut tradisi masatua punika kalaksanayang olih para krama majeng ring pianak utawi cucunnyane. Satua Bali sane kauningayang madue sifat rerekan (fiktif belaka) utawi angen (khayal). Ri sajeroning satua, unsur-unsur satua pinaka dasar utama nglimbakang dados sikian carita sane kadadosang sasuluh kauripan sane sujati. Satua kawangun antuk kalih unsur minakadi wangun instrinsik lan ekstrinsik. Wangun instrinsik kaanggen natasang, mengkaji, lan nlatarang kawigunan ring sajeroning paiketan unsur fiksi sane nguningayang indik daging ring kria sastra. Wangun instrinsik inggih punika unsurunsur sane ngwangun kria sastra minakadi unteng, lelintihan carita, pragina, genah, piteket, sudut pandang lan gaya bahasa. Punika taler wangun ekstrinsik inggih punika samian unsur sane wenten ring sisi kria sastra minakadi para pangwacen, embasnyane sang pangawi, pengalaman idup pangawi, kulit buku, tebel buku, nanging prasida ngiusin kria sastranyane. Kria sastra akeh sane nyinahang indik guna sarat lan piteket-piteket sane prasida kaanggen sasuluh maparilaksana becik ring jagate. Guna sarat inggih punika tata titi sane ngenenin indik makasami sane kabaosang becik, lengut, patut, sarat miwah prasida ngawi bagia. Guna sarat punika sane pinih utama ring parisolah sane kapilih saking pahan susila (moral) sane mapaiketan sareng etika. Manut

Supriadi (2006: 18) guna sarat inggih punika parisolah sane kerasayang becik, patut, ngawi bagia, mawiguna utawi kasaratang. Guna sarat pinaka sasuluh sane prasida kaanggen ngawatesin parisolah para jana ring kauripan masimakrama. Ngeninin indik guna sarat, akeh guna sarat-guna sarat sane nglimbak ring sajroning krama, Silih sinunggilnyane kajatian guna sarat paguron-guron. Guna sarat punika mabuat pisan ring kauripan para jana Baline. Napi ke sane marupa piranti utawi nenten, sane kaanggen sasuluh ring para janane ri kala ngamargiang kauripan. Guna sarat-guna sarat sane mapaiketan sareng kauripan krama Baline, kaunggahang olih sujanasujana ring daging kria sastra. Kasusastraan Bali purwa miwah kasusastraan Bali anyar madaging sekancan guna sarat indik kawentenan kauripan ipun. Satua madaging guna saratguna sarat (nilai) lan nyuksemayang penuntunnyane sane kabuatang, nenten ja para anom-anome kemanten, nanging saking carita punika prasida ngicenin pangresik guna sarat etika majeng ring anom-anome. Yening kaselehin ring kauripan serahina-rahina, guna sarat soang-soang jadma pinih matiosan. Pinaka cihna ne mangkin, pemerintah saha maosang jagi nincapang guna sarat punika mawit saking ajah-ajahan. Punika marupa guna sarat paguron-guron sane sampun kamargiang ring makudang-kudang sekolah. Guna sarat punika madue esensi majeng ring guna sarat moral lan guna sarat ahlak para sisya ring sekolahan utawi ring kauripan serahina-rahina. Punika sane prasida ngawe kawentenan sisya-sisya sane madue kahanan becik. Yadiastun kadi asapunika guna sarat boya ja prasida kamargiang ring paplajahan kemanten. Prasida taler kamargiang ring budaya lan tradisi Baline, pinaka imba iraga nglestariang guna sarat ring krama Bali iraga mresidayang nyelehin napi manten sane rumasuk ring tradisi lan budaya Bali. Minakadi kawentenan satua Pan Balang Tamak. Cakepan satua Pan Balang Tamak silih sinunggil kria sastra sane kakaryanin olih I. Nk Supatra. Daging satua Pan Balang tamak puniki becik pisan, krana nyinahang indik parisolah sane nenten becik katiru lan guna sarat-guna sarat sane wenten ring satua punika kadasarin antuk kawentenan sane suyakti ring para jana, pamekasnyane ring krama Bali. Ring kria sastra satua Pan Balang Tamak puniki silih sinunggilnyane nyinahang indik parisolah Pan Balang Tamak sane lengit, pripit, tur akeh pisan dayane. Satua puniki pinaka kadadosang sasuluh majeng ring para yowana sumangdene prasida mabuat sane pinih becik lan nenten mabuat sane nenten becik sane mocolang para yowana sane lianan. Punika sane ngawinang tetilikan puniki mabuat pisan kalaksanayang, krana akeh madaging guna sarat paguron-guron lan piteket-piteket sane becik, pinaka sasuluh iraga mabuat lan maparilaksana sane becik. Guna sarat paguron-guron pinaka silih sinunggil utsaha nincapang kabecikan pikenoh para yowana. Guna sarat paguron-guron boya ja prasida kawentenan ring pangajahan ring sekolah kemanten, nanging guna sarat paguronguron punika taler prasida kaajahin saking media sastra minakadi satua. Satua punika, lianan teken kawentenan caritanyane sane becik nganggen basa sane lengut, miwah prasida nudut manah sang pangwacen, satua puniki taler madaging guna saratguna sarat sane prasida ngamedalang pikenoh sane becik ring sang sane ngawacen satua punika. Ring satua Pan Balang Tamak puniki akeh kakawian rupanyane sakadi Geguritan, satua miwah sane lianan. Nanging sane kaambil kadadosang tetilik inggih punika indik satua. Satua Pan Balang Tamak puniki yadiastun caritanyane sampun kauningin ring para yowana, nanging akeh wenten variasi sane ngaryanin, silih sinunggilnyane pakardin I Nengah Ketut Widiasa. Punika mawinan satua Pan Balang Tamak pakardin I NK Widiasa punika sane jagi katilikin olih penilik.

Malarapan antuk napi sane katlatarang ring ajeng, panilik ngrasayang patut nyelehin wangun instrinsik lan guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak. Satua Pan Balang Tamak punika kapilih santukan akeh piteket-piteket sane becik miwah guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua punika. Satua sane mamurda Pan Balang Tamak pinaka satua mabasa Bali sane pinih becik lan akeh wenten guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua punika Tetilik puniki boya ja tetilik sane kapertama ngenenin indik wangun instrinsik lan guna sarat paguron-guron sane manut ring tatwa budaya Bali. Tetilik sane masaih sampun wenten kalaksanayang sadurungnyane, sakadi (1) olih Adhi Rohani Paramesti ring warsa 2012, sane mamurda Struktur dan Nilai Pendidikan Novel Cokorda Darma Karya I Gusti Putu Antara. (2) Nilai Pendidikan Karakter Dalam Satua I Durma dan Relevansinya terhadap Anak di Desa TampakSiring Gianyar olih I Nyoman Kembar Astika ring warsa 2013. (3) Kajian Struktur dan Nilai Sosial Religius Satua Bhagawan Dharmaswami olih I Putu Yasa ring warsa 2012. (4) Analisis Aspek Stilistika dan Nilai Pendidikan Karakter pada Antologi Cerpen Pilihan Kompas Tahun 2012, Laki-laki Pemanggul Goni olih Ida Ayu Putri Adityarini ring warsa 2014. Malarapan antuk punika, tetilikan puniki kalaksanayang mangda prasida nguningin seseleh wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron ring satua. Satua sane kaangen ring tetilikan puniki inggih punika satua Pan Balang Tamak. Wit sakaning asapunika, tetilikan puniki pacang nilikin indik Seseleh Wangun Intrinsik lan Kajatian Guna Sarat Paguron- Guron ring satua Pan Balang Tamak. Dadalan pikobet sajeroning tetilikan puniki inggih punika (1) Sapunapi tata wangun intrinsik Satua Pan Balang Tamak? lan (2) Napi manten guna sarat paguronguron ring Satua Pan Balang Tamak. Tetujon ring tetilikan puniki inggih punika (1) Mangda prasida nlatarang kawentenan wangun instrinsik Satua Pan Balang Tamak. (2) Mangda prasida nlatarang guna sarat paguron-guron ring Satua Pan balang Tamak. Kramaning Tetilik Kramaning tetilik pinaka piranti sane ngwantu mangda prasida nuju tetujon. Ngamolihang utawi nenten ring sajeroning nglaksanayang tetilik, punika manut kramaning sane kaanggen. Tatacara sane pacang kalaksanayang utawi katempuh ri tatkala tetilik puniki polih katlatarang indik (1) palihan tetilik, (2) jejering lan penandang tetilik, (3) kramaning mupulang data, (4) piranti tetilik, (5) data tureksa. Palihan tetilik inggih punika strategi sane kaanggen mengatur latar (setting) tetilik sumandene penilik molihang data sane patut (valid) mangda manut ring karakteristik variabel lan tetujon tetilik. Soroh tetilik sane kalaksanayang inggih punika deskriptif kualitatif. Mawinan nganggen deskriptif kualitatif inggih punika krana makasami informasi sane kapupulang nenten dados kawedarang nganggen angka. Nika mawinan pikobet sane wenten ring kegiatan tetilik mangda ngacu ring sumber-sumber sane sampun wenten. Data sane kaanggen inggih punika data kualitatif. Data kualitatif kanyataang ri sajeroning wentuk lengkara utawi uraian. Data sane kaperluang puniki marupa data primer lan data sekunder. Data sekunder ring tetilik puniki marupa hasil tetilik lan cakepan-cakepan sane wenten paiketannyane lan kaitannyane tekening satua Pan Balang Tamak. Dadosnyane ring tetilik kapustakaan data sane kapolihang boya ja data primer nanging data sekunder. Jejering tetilik inggih punika jadma, piranti utawi genah data variable melekat, lan sane kadadosang pikobet ring tetilikan. Manut sakadi sane sampun kabahbahang iwawu. Sane dados jejering tetilik ring tetilikan puniki inggih punika satua Pan Balang Tamak. Penandang tetilik inggih punika sifat utawi kahanan ring benda, jadma utawi kahanan sane dados uratian ring tetilikan. Penandang tetilik inggih punika benda, hal utawi variabel sane jagi katilikin. Sane

dados penandang ring tetilikan puniki inggih punika Seseleh wangun intrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron. Pupulan data inggih punika parindikan (keterangan) sebagian utawi makasami ring populasi sane pacang menunjang lan ngedukung tetilikan puniki. kramaning mupulang data inggih punika cara-cara sane kaangge molihang data secara lisan utawi tertulis. Ring sajeroning metodelogi tetilik katlatarang indik kualitas data punika katentuan olih kualitas alat mupulang data. Manut ring makudang-kudang pikenoh ring duur prasida kacutetang indik tata cara pamupul data inggih punika tata cara sane kalaksanayang anggen ngemolihang data sane becik, jangkep, miwah efisien sane kasaratang anggen ngalaksanayang tetilik ilmiah antuk nelatarang watesan-watesan anggen ngawetuang napi sane sampun kajudi. Ring tetilik puniki, data sane pacang katureksain pastika pacang kapupulang dumun. Kapatutan data kapolihang saking kapatutan ri kalaning mupulang data. Indike punika taler kalaksanayang ring tetilikan puniki. Nganutin kawentenan data (karakteristik data), kramaning mupulang data sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika wantah kramaning dokumentasi. Sakadi sane kauningin kramaning dokumentasi inggih punika ngrereh data indik parindikan utawi variabel sane marupa catatan, transkrip, prasasti, notulen rapat, foto miwah sane lianan lan pinaka kramaning sane kaanggen antuk ngamolihang data nganggen cara ngwacen cakepan-cakepan lan teks. Panilik nganggen kramaning dokumentasi santukan sane kaselehin marupa dokumen inggih punika satua sane mamurda Seseleh Wangun Instrinsik lan Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak. Panilik patut sayaga ngerasuk ring kahanan ring dija genah penandang punika, miwah penilik mangda nuwenang wawasan majeng ring napi sane pacang kaselehin. Tugas panilik pinaka piranti mangda prasida ngawetuang tetilikannyane, milihin piranti, nglaksanayang pamupulan data, nyajiang data, nglaksanayang verifikasi lan ngaryanin pamicutetan antuk napi sane kapolihang ring lapangan anggen nyawis pikobet tetilik. Piranti pangwantu sane kapilih olih panilik ring tetilik puniki inggih punika kartu data. Sane mawinan kartu data kapilih dados piranti pangwantu piranti utama santukan mangdane parikrama mupulang data puniki prasida maurut (sistematis). Piranti tetilik punika kasiagayang lan karancang pinih becik sumangdane prasida ngamolihang data sane prasida mendukung tetilikan puniki. Data tureksa inggih punika proses ngrereh tur nyusun data sane kapolihang saking wawancara, catatan lapangan, lan dokumentasi mangda sistematis antuk nyorohang data ring soang-soang kategori, nglaksanayang sintesa, nyusun ring sajeroning pola, milihin data sane mautama sane pacang kaplajahin, tur ngaryanin pacutetan. Dadosnyane sane pacang kalaksanayang ring sajeroning nureksain data inggih punika ngatur, ngurutang, nagingin kode, miwah nyorohang ring soang kategorinyane. Madasar antuk teori data tureksa, tetilikan puniki ngangen tata cara minakadi. Identifikasi data inggih punika makasami data sane sampun kakumpulang kaidentifikasi manut ring sorohnyane. Artosnyane, data punika kapilahin sane relevan kaanggen wantah data sane mapaiketan sareng tata wangun intrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak. Ngicalang data sane nenten kasaratang (reduksi data) inggih punika nyutetang ( merangkum), milihin unteng sane kautamayang tur ngicalang sane nenten manut ring tetilik. Data sane kareduksi inggih punika data sane nenten kaanggen duaning nenten manut nganutin ring tetujon. Data sane kapolihang saking kramaning dokumentasi. Nyoroh-nyorohang data manut tetujon ipun (klasifikasi data) manut tetujon ipun pinaka kaklompokang madasar antuk soroh data. Nyoroh-nyorohang data puniki kalaksanayang majeng ring kramaning

dokumentasi. Nyoroh-nyorohang puniki kalaksanayang manut saking pikobet sane katilikin. Tetilik nyorohang wangun instrinsik lan guna sarat Interprestasi data punika wantah papolih tetilik sane sampun kaklompokang nganutin pikobet sane kaunggahang ring tetilikan puniki. Ring tetilikan puniki sane pacang kainterprestasiang inggih punika data ngenenin indik tata wangun intrinsik lan kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak. Nyutetang Data (verifikasi), Pamargi nyutetang data kalaksanayang yening data sampun masusun apik lan manut tata titi sane sampun kacumawisang. Proses panyutetan dados kalaksanayang secara bertahap, nanging kaping untat kacutetang sane pinaka kecawis pikobet tetilikan. Dadosnyane, panyutet punika patut mapaiketan antuk napi sane munggah ring tetilikan, nenten dados ngaryanin panyutet antuk papineh soang-soang panilik. Mawinan kadi asapunika, pamicutet ring tetilikan puniki ngenenin indik Seseleh Wangun Instrinsik lan Kejatian Guna Sarat Paguron-guron ring Satua Pan Balang Tamak. Pepolih lan Pabligbagan Tata Wangun Instrinsik Satua Data sane kapolihang saking pepolih tetilikan puniki inggih punika data indik wangun intrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak. Ring satua Pan Balang Tamak puniki kawentenan wangun intrinsik sane wenten papitu punika samian kepangihin ring satua Pan Balang Tamak puniki, minakadi. Murda puniki mabuat pisan ring sajeroning satua santukan murda punika nyihnayang daging kasuksman sane wenten ring satua. Murda sepatutnyane prasida nudut kayun sang pengwacen. Punika mawinan murda kakaryanin mangda becik. Sajeroning tetilik punika, sane kaselehin inggih punika satua Pan Balang Tamak. Kawastanin Pan Balang Tamak inggih punika Pan sane mateges Bapa, Balang sane mateges beburon sane mawasta balang sane madue makna cerdik lan cacep (cekatan) lan Tamak madue teges loba (rakus). Murda Pan Balang Tamak nyihnayang asil parilaksana, sekadi Pan Balang Tamak sane parilaksananyane sane pripit tur akeh madue winaya. Nika mawinan para krama banjare branti tur madue winaya jagi mademang Pan Balang Tamak. Waluyo (2007:24) nguningayang unteng inggih punika pikayunan sane kasurat olih sang pangawi majeng ring panonton majalaran antuk lelampahan satua sane kakawi. Unteng sane wenten ring sajeroning satua Pan Balang Tamak nyaritayang indik pengawit kawentenan Pan Balang Tamak nyantos padem. Ring carita puniki nyaritayang indik asapunapi kawentenan Pan Balang Tamak ri sajeroning mabanjar ring desa. Akeh wedaya saking krama banjar nanging Pan Balang Tamak mersidayang malih ngelidin wedaya sane kabuat olih para krama banjar, sumangdene Pan Balang Tamak keni danda santukan Pan Balang Tamak puniki lengit, pripit, tur akeh pesan dayanyane. Nanging yadiastun sampun akeh wedaya saking para krama, nenten ja mersidayang ngalahang dayane Pan Balang Tamak. Punika mawinan Pan Balang Tamak nenten kasenengin olih krama banjare. Unteng punika kajantenang idup digumine mangda adung makrama tur saling tulungin. Ring pengajahan Agama Hindu pastika sampun kauningin, jadma ring kauripane puniki madue krama.yening iraga malaksana sane becik, sinah becik kapanggih, lan yening iraga malaksana sane nenten becik sinah mikolihang napi sane kabaos sengkala utawi nenten becik. Pragina lan pawatekannyane sane kaduwenang inggih punika pinaka campuhan sane nenten dados kalempasang siki sareng sane lianan. Pragina ring sajeroning carita patut kacingak maurip lan nyata, sumangdane sang sane ngawacen jakti ngarasayang kawentenannyane. Indik pakayunan pragina-pragina sane wenten ring carita prasida kacingak ring bebaosan saking pragina, prasida malih kacihnanyang saking tutur sane kaanggen, parilaksanannyane

napike bangras utawi becik. Pragina miwah pawatekannyane sane wenten ring satua Pan Balang Tamak sakadi punika. Pan Balang Tamak watek ipun corah tur wedaya santukan nenten nuutin napi sane sampun dados awig-awig desa. Yadiastun kabuatang wedaya saking krama banjar, Pan Balang Tamak mersidayang mekelid tur mewali wedayain para krama banjare. Punika mawinan Pan Balang Tamak nenten kesenengin sareng krama banjare. Kacihnayang ring lengkara puniki. Pemastika lengkara sane nyihnayang parilaksana corah sane, wedaya sane kekaryanin olih Pan Balang Tamak ring lengkara sadurung sangkep Pan Balang Tamak suba kebanjar pedidiane. Ia ngabe jaja iwel ane jaange di sakan bale banjare. Apang ngenah care tain cicing seken-seken lan isinine yeh akecritan apang ngenah care enceh cicing. Klian banjar pewatekan ipun becik santukan sampun ngicenin pangarah sane becik ring banjar, kacihnayang ring lengkara puniki. Pamastika sane nyihnayang parilaksana sane becik tur nguningayang sane becik majeng para krama punika kapanggihin ring lengkara sawireh lakar ngayah kanti sanja, jro klian mabesen apang ane ngayah buin mani ngaba sengauk apang ada daar sambilang ngayah. Krama banjar: becik, yadiastun ri tatkala nyengkalen, nanging nenten mersidayang sakewala pepesan anake sane kena sengkala tekening dayane Pan Balang Tamak, kacihnayang ring lengkara puniki. Pamastika sane nyihnayang parilaksana sane satata branti tekening anak sane madue daya akeh tur corah, lengit, pripit sinah dados gedegang timpal punika kapanggihin ring lengkara Makita anake nyengkalen ia, sakewala pepesan anake ane kena sengkala. I Pan Balang Tamak dadi gedegang banjar. Kurenan Pan Balang Tamak: satia tekening semaya, kacihnayang ring lengkara puniki. Pamastika sane nyihnayang parilaksana satia tekening semaya punika kapanggihin ring lengkara Kurenane lantas nyaputin ia I Pan Balang Tamak nganggo kain putih tur abane ke sanggah, sadahange di sakan sanggahe, tur bokne gambahange. Lelintihan satua inggih punika napi sane dados carita, sapunapi carita punika lan sapunapi panguntat carita punika. Lelintihan carita punika nyaritayang indik sapunapi peristiwa punika kamargiang saking kapertama nyantos puput. Lelintihan punika prasida kakepah dados tetiga inggih punika lelintihan ka arep (alur maju), lelintihan ka ungkur (alur mundur), miwah lelintihan macampuh (alur campuran). Lelintihan sane kaanggen ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih punika lelintihan ka arep. Santukan caritanyane ngenenin indik parindikan sane jagi kalaksanayang. Satua saking pengawit ngantos puput sane pinaka paiketan pikobet sane malianan lan pamuputnyane ngamolihang pamicutet. Rerawatan inggih punika wewidagan wicara sane kalaksanayang, sane mapaiketang sareng makasami kahanan indik, galah, genah, lan kahanan (suasana) sane wenten ring sajeroning carita. Rerawatan galah sane kaanggen ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih punika jani, buin mani, tengai, Rerawatan genah sane wenten ring satua Pan Balang Tamak puniki inggih punika di jumahne, di banjar, ke alase, pura Bale Agung, di pekarangan, rerawatan parindikan rikalaning Pan Balang Tamak duweg pisan ngengkal daya, yadiastun ia sugih tusing kuangan arta brana, nanging ia sing ja kodag baan lengit, pripitne, tur liu pesan dayane. Bebaosan punika mabuat pisan ring daging carita, santukan bebaosan punika ngwantu pangwacen ngresepin daging carita miwah unteng utawi piteket-piteket sane sampun kawedarang olih sang pangawi. Basa sane kaanggen ring satua puniki inggih punika basa sadina-dina. Piteket inggih punika paplajahan pikenoh lan laksana utawi piteket panyurat majeng ring sang pangwacen. Piteket sane prasida kapolihang saking satua sane mamurda Pan Balang Tamak inggih punika. Iraga dados jadma nenten dados maparilaksana sakadi Pan Balang Tamak sane setata wedaya sareng anak lianan,

napi malih ngiring krama desa, iraga dados jadma sumangdane madue parilaksana sane becik tur ri kala idup mabanjar, madesa, sepatutnyane nuutin napi sane dados awig-awig desa. Kajatian guna sarat paguron-guron wantah piranti sane nanemang pikenohpikenoh kajatian majeng anak alit sane madue komponen pangweruhan. Sakadi sane sampun kauningin samian karya sastra pastika madaging kajatian guna sarat paguron-guron. Kajatian guna sarat paguron-guron puniki wenten plakutus inggih punika prama tatwa (religius), arjawa (jujur), awiwahara (toleransi), anut ring tata krama (disiplin), teleb makarya (kerja keras), seneng ngawi (kreatif), mandiri, demokratis, meled uning (rasa ingin tau), welanin Negara (semangat kebangsaan), tresna Negara (cintah tanah air), ngajiang pikayun (menghargai prestasi), kumanyama (bersahabat), cinta damai, seneng ngewacen (gemar membaca), urati ring palemahan (peduli lingkungan), urati ring pawongan, (peduli sosial), lan tanggung jawab. Punika taler ring satua Pan Balang Tamak, pastika madaging kajatian guna sarat paguronguron sane jagi kabahbahang ring sor puniki. Ngenenin indik kajatian guna sarat paguron-guron sane wenten plakutus guna sarat, ring satua Pan Balang Tamak. Kajatian guna sarat paguron-guron sane kepangihin wantah lima inggih punika: 1) Kajatian guna sarat parama tatwa (religius) Kajatian guna sarat religius inggih punika parilaksana sane patut ri kala nglaksanayang ajah-ajahan agama, tur sagilik saguluk majeng ring agama sane tiosan. Ring satua sane mamurda Pan Balang Tamak punika kajatian guna sarat paguron-guron parama tatwa (religius) kacihnayang antuk lengkara utawi bebaosan: Buin mani semengan tuah rainan. Jro mangku suba pada tangkil ke pura ngajak para pamedek lenan. Mare teked di pura mekesiab jro mangkune sawireh ada peti melah tur maukir. Jro mangku makeneh sinah suba ne paica Ida Bhetara teken damuh-damuh duwene sami. Jro mangku teken prajuru lantas nauhin para krama apang rauh ke pura desa, sawireh ade paica Ida Bhetara marupa artha brana apeti liune. Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana sutindih ring swadarma kapanggihin ring lengkara Jro mangku teken prajuru nauhin para krama apang rauh ke pura desa, sawireh ade paica Ida Bhetara marupa artha brana apeti liune. Lengkara punika rumasuk ring kajatian guna sarat religius santukan ri kalaning jro mangku lan para pamedek lenan pada tangkil ke pura desa nanging di sampunne ngantos ring pura dapetange wenten peti maukir, pikayunan punika paica ring ida bhatara. Punika nyihnayang parilaksana ane anut ring ajah-ajahan agama ipun, santukan sampun prasida tangkil ring pura yadiastun sadurung mapikayun peti punika tuah paica ring Ida bhatara nanging mangda nenten iwang cingakin dumun napi daging ring peti punika. Dadosnyane iraga dados jadma mangda madue utawi satata ngambel kajatian guna sarat paguron-guron parama tatwa (religius) puniki santukan ring iraga makrama nenten lempas tekening ajahanajahan agama sane iraga anut. Mangda iraga prasida satata ngamolihan pamargi sane becik. 2) Guna sarat awiwahara (toleransi) Kejatian guna sarat awiwahara (Toleransi) inggih punika parilaksana sane ngajinin pabinayan agama, panegaran, etnis, panampen, lan parilaksana jadma tiosan sane mabinayan sareng padewekan iraga. Kacihnayang antuk lengkara utawi bebaosan: Bangkene Pan Balang Tamak lantas abane ke setra tur ketanem. Payu masih bangkene kencanine teken banjare. Setondene para krama makejang suba sumanggem lakar ngendepin bangkene Pan Balang Tamak dijumahne apanga bengu lan sing ada ane maekin. Sawireh Pan Balang Tamak jeleme lengit, pripit, tur demen ngeka daya ane ngae krama banjare setata keweh. Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana asih ring krama kapanggihin ring lengkara bangkene Pan

Balang Tamak lantas abane ke setra tur ketanem. Payu masih bangkene kencanine teken banjare Lengkara punika rumasuk ring kajatian guna sarat awiwahara santukan lengkara punika nerima solah lan parilaksana Pan Balang Tamak yadiastun ia jeleme lengit, pripit tur demen ngeka daya ane ngae krama banjare setata keweh. 3) Guna sarat teleb makarya (kerja keras) Teleb makarya inggih punika Parilaksana sane nyihnayang indik parilaksana trepti lan pateh ri kala nglaksanayang tugas, muputang pikobet, lan pakaryan mangda becik lan patut. Kacihnayang antuk lengkara utawi bebaosan Krama banjare sayan makelo sayan gedeg teken ia I Pan Balang Tamak. Buin lantas krama banjare ngeka daya apang nyidang ja nyengkalen ia Pan Balang Tamak. Pan Balang Tamak demen mecelep ke pekarangan timpal, nyemak sekancan who-wohan tur ane lenan. Krama banjare ngelah daya lakar nyebag Pan Balang Tamak nganggo awig-awig Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana teleb makarya kapanggihin ring lengkara krama banjare ngelah daya lakar nyebag Pan Balang Tamak nganggo awig-awig. Lengkara punika rumasuk ring kajatian teleb makarya santukan ring lengkara puniki nyihnayang parilaksana para krama sane pepes ngaenang daya mangda prasida nyengkalen Pan Balang Tamak sumangdene ia keni danda santukan Pan Balang Tamak puniki pripit, lengit tur akeh pisan madue daya sane corah, punika sane mawinan Pan Balang Tamak kagedegin olih krama banjare. 4. Guna sarat rasa meled uning (rasa ingin tahu) Kajatian guna sarat paguron-guron rasa meled uning inggih punika parilaksana sane satata mautsaha mangda prasida uning lan nelebin indik sane kaplajahin, kacingak, lan kapireng. Puniki kacihnayang antuk lengkara Pan Balang Tamak ane demen ngeka daya, setata tangar teken apa ane gaene teken krama banjare. Ia masi suba merasa teken awakne tusing demenin teken krama banjare. Suba lantas keto ia masih suba mabesen teken kurenane, disagete mani puan ia nemu sengkala ngemasin mati. Liu lantas mabesen teken kurenane, tur sing ada anak len nawang. Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana rasa meled uning kapanggihin ring lengkara Pan Balang Tamak ane demen ngeka daya, setata tangar teken apa ane gaene teken krama banjare. Lengkaran punika rumasuk ring kajatian rasa meled uning santukan lengkara punika madaging parilaksananyane Pan Balang Tamak sane tangar tekening napi sane kakaryanin malih olih krama banjare, santukan akeh gaenange daya tekening krama banjare nanging mersidayang ngelidin tur mebalik krama banjar sane keni dayane Pan Balang Tamak. 5. Demokratis Demokratis inggih punika tata cara maparilaksana sane nenten minayang padewekan lan jadma sane tiosan ri kala nyalanin kauripan manyama braya. Puniki kacihnayang antuk lengkara Kacrita jani di banjar lakar ada gae menehin Pura Bale Agung. Krama Banjare lakar luas ke alase ngalih kayu. Klian banjare suba mapangarah apang krama banjare pesu semeng-semeng ri kala siape suba pada tuun. Keto masi Pan Balang Tamak suba maan arah-arah. Pamastika lengkara ring ajeng nyihnayang parilaksana demokratis kapanggihin ring lengkara Klian banjare suba mapangarah apang krama banjare pesu semeng-semeng ri kala siape suba pada tuun. Punika rumasuk ring kajatian demokratis santukan ring lengkara punika madaging parisolah sane nyalanin kauripan manyama braya sane kalaksanayang olih krama banjare yadiastun Pan Balang Tamak nenten sareng krana pelih baan mirengang pangarah saking kliang banjar. Pamuput Mawit saking pepolih tetilik sane sampun kabahbahang ring adyaya IV

ngenenin indik wangun instrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring sajeroning satua Pan Balang Tamak, punika mawinan ring sajeroning adyaya puniki wenten kalih pahan sane pinih mautama pacang kabahbahang inggih punika tetingkesan miwah piteket. Ring sor puniki pacang kabahbahang soang-soang pahan punika. Maduluran antuk pepolih saking tetilikan sane sampun kabahbahang indik wangun instrinsik lan kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak prasida kapolihang tetingkesan inggih punika. (1) Wangun instrinsik sane wenten ring sesuratan satua Pan Balang Tamak inggih punika unteng, murda, pragina lan wateknyane, lelintihan rerawatan, bebaosan miwah piteket, (2) Kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten ring satua Pan Balang Tamak inggih punika guna sarat parama tatwa (religius), awiwahara (toleransi), teleb makarya (kerja keras), rasa meled uning (rasa ingin tahu), demokratis. Saking makudang-kudang kejatian guna sarat paguron-guron sane sampun kabahbahang ring ajeng. Piteket sane kawedarang ring titilik puniki inggih punika sakadi, Majeng ring guru basa Bali kaaptiang mangda prasida nglaksanayang paplajahan antuk nelebin wangun miwah kejatian guna sarat paguron-guron sane wenten sajeroning satua, kapanggihin kejatian guna sarat paguron-guron sane prasida dados tatuladan ring kauripan jadmane mangkin. Sesuratan satua akeh kapanggihin piteketpiteket sane mabuat pisan ring sajeroning angga para sisia, punika mawinan mawit saking mangkin satua patut kaicen ring para sisia ri kala nglaksanayang paplajahan, Majeng ring sang pangwacen, sang pangwacen mangda sayan urati lan nglestariang kekawian ring Bali mangda nenten sayan rered. Majalaran antuk ngwacen selanturnyane ngresepin daging carita utamanyane ngresepin indik daging kajatian guna sarat paguron-guron (nilai pendidikan karakter) anggen geguat ngwangun tata susila sane becik Majeng ring penilik lianan, penilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan ring basa Bali, mangda basa Bali prasida ajeg lan lestari. Utamannyane ngeninin indik ngwacen tetilikan kekawian marupa satua mabasa Bali mangda uning daging tetilikannyane sayan jangkep lan becik. Kapustakaan Adityarini, Ida Ayu Putri. 2014. Analisis Aspek Stilistika dan Nilai Pendidikan Karakter pada Antologi Cerpen Pilihan Kompas Tahun 2012, Lakilaki Pemanggul Goni. Tugas Akhir (tidak diterbitkan). Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha. Antara, I Gusti Putu. 2006. Teori Apresiasi Sastra Bali Anyar. Singaraja: STKIP Singaraja. ---------. 2011. Prosa Fiksi. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha. Astika, I Nyoman Kembar. 2013. Nilai Pendidikan Karakter dalam Satua I Durma dan Relevansinya terhadap Anak di Desa Tampaksiring Gianyar. Skripsi (tidak diterbitkan). Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha. Paramesthi, Adhi Rohani. 2012. Struktur dan nilai Pendidikan Novel Cokorda Darma Karya I Gusti Putu Antara. Skripsi (tidak diterbitkan). Singaraja: Fakultas Dharma Acarya, Institut Hindu Dharma Negeri. Wendra, I Wayan. 2011. Penulisan Karya Ilmiah. Singaraja: Undiksha. Waluyo. Herman J. 2007. Drama Naskah Pementasan dan Pengerjaannya. Surakarta: Lembaga Pengembangan Pendidikan. Yasa, I Putu. 2012. Kajian Struktur dan Nilai Sosial Religius Satua Bhagawan Dharmaswani.Skripsi (tidak diterbitkan). Singaraja: Universitas Pendidikan