Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu

dokumen-dokumen yang mirip
blajar basa lan sastra

Cerbon-Dermayu Buku Pituduh Guru SD/MI Kelas V

Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu

Cerbon-Dermayu Kanggé Murid SMA/MA/SMK/MAK Kelas XI

Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu

Cerbon-Dermayu Kanggé Murid SMA/MA/SMK/MAK Kelas XII

Buku Pituduh Guru SMA/SMAK/MA/MAK Kelas XI

Blajar Basa lan Sastra

Cerbon-Dermayu Kanggé Murid SMP/MTs Kelas VII

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Cerbon-Dermayu Kanggé Murid SMA/MA/SMK/MAK Kelas X

Jawa 3 kanggo. Kelas III. Utama Basa. SD/MI, hal Buku Wasita. pengalaman iki kanthi becik! Instrumen. Semaken crita. Tertulis.

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Ikrar Minamata インドネシア語

Buku Pituduh Guru SMA/SMAK/MA/MAK Kelas X

SKRIPSI. oleh. Nama. : Elok Wahyuni. : Bahasa dan Sastra Jawa NIM. Program. Jurusan FAKULTAS

KISI-KISI PENULISAN SOAL

BENTUK DAN MAKNA NAMA-NAMA BANGUNAN POKOK DI KERATON KASUNANAN SURAKARTA SKRIPSI

GAYA BAHASA DALAM KUMPULAN CERITA MISTERI JAGADING LELEMBUT PADA MAJALAH DJAKA LODANG TAHUN 2001

ANAFORA GRAMATIKAL DAN LEKSIKAL DALAM NOVEL GARUDA PUTIH KARYA SUPARTO BRATA

menyusun teks lisan sesuai unggahungguh. berbagai keperluan. C. Tujuan Pembelajaran

Analisis Kalimat Majemuk dalam Cerita Bersambung Ngoyak Lintang Karya Al Aris Purnomo

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) A. Kompetensi Inti 1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya

Analisis Morfologi Bahasa Jawa dalam Wacan Bocah pada Majalah Djaka Lodang Tahun 2015

Konten Bab I. Huruf Lafal Contoh dalam Kata. a a sega, lunga, dara, jaka

KISI-KISI PENULISAN SOAL

Rencana Pelaksanaan Pembelajaran Nomor: 1

Menghargai dan mensyukuri keberadaan bahasa Jawa sebagai anugerah Tuhan Yang Mahaesa sebagai sarana menyampaikan informasi lisan dan tulis

URAIAN MATERI KB-2 AKSARA MURDHA, AKSARA SWARA, AKSARA REKAN, LAN ANGKA JAWA

UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG

Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu

B. Kompetensi Dasar dan Indikator Pencapaian Kompetensi KI Kompetensi Dasar Indikator Pencapaian Kompetensi

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN BERKARAKTER MATA PELAJARAN BAHASA JAWA KELAS III (3) SEMESTER 1 (GANJIL)

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) A. Kompetensi Inti 1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

Rencana Pelaksanaan Pembelajaran (RPP) Nomor: 1

UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

A. RUMAH PANGGANG PE A. OMAH PANGGANG PE

BUPATI SEMARANG SAMBUTAN BUPATI SEMARANG PADA ACARA PAMERAN BUKU MURAH KABUPATEN SEMARANG TAHUN 2014 TANGGAL 27 NOVEMBER 2014

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

menyusun teks lisan sesuai unggahungguh. berbagai keperluan.

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) A. Kompetensi Inti 1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya

1. Menerapkan unggah-ungguh jawa untuk berpamitan. 2. Menerapkan unggah-ungguh jawa untuk menyapa. 3. Menerapkan unggah-ungguh jawa untuk berkenalan.

NARASI KELISANAN DALAM TRADISI NGLIWETI PARI DESA JURANGJERO REMBANG

Alenia Kesatuan dan Kepaduan. Sri Hertanti Wulan

Ulangan Harian ke Kula.saking sekolah jam 1 siyang, menawi bapak.saking kantor jam 4 sonten.

Assalamu alaikum Wr. Wb. Sugeng siang, mugi kawilujengan, kasarasan saha karaharjan tansah kajiwa kasalira kula lan panjenengan sedaya.

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) A. Kompetensi Inti 1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya

BAB I PENDAHULUAN. kaidah yang berlaku pada masing-masing bahasa. Masing-masing kata dalam kalimat

BAB IV KESIMPULAN. Plan International PU Kebumen, seperti Mengadakan Training (pelatihan),

REFERENSI DALAM WACANA BERBAHASA JAWA DI SURAT KABAR

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

KISI-KISI PENULISAN SOAL ULANGAN TENGAH SEMESTER

GUGON TUHON SEPUTAR MASA KEHAMILAN DI DESA KARANGSEMBUNG KECAMATAN NUSAWUNGU KABUPATEN CILACAP

BAB III CARA PANALITEN. metode deskriptif. Miturut pamanggihipun Sudaryanto (1988: 62) metode

BAB V MODEL PEMBELAJARAN SASRA MUATAN LOKAL BAHASA INDRAMAYU. ditindaklanjuti yaitu dengan mengajukan hasil penelitian tersebut sebagai bahan

Etika dan Penggunaan Unggah-ungguh Bahasa Jawa dalam Roman Nona Sekretaris karya Suparto Brata dan Skenario Pembelajarannya di SMA Kelas X

PASANGAN DAN SANDHANGAN DALAM AKSARA JAWA 1. oleh: Sri Hertanti Wulan Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah FBS UNY

BENTUK UJARAN BAHASA JAWA TATARAN FONOLOGI ANAK TUNAGRAHITA TINGKAT BERAT SMP LUAR BIASA NEGERI SEMARANG (KAJIAN PSIKOLINGUISTIK)

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN. A. Hasil Penelitian. Hasil penelitian menyajikan deskripsi data, analisis dan hasil temuan

Mugi kawilujengan, kasarasan saha karaharjan tansah kajiwa kasalira kula lan panjenengan sedaya.

pemilik code yang close sou bisa membagi source coden melalui lisensi, entah denga gratis maupun membayar. Meskipun gratis, lisensi terte bisa

TINGKAT TUTUR DALAM BAHASA JAWA DI LINGKUNGAN MASYARAKAT KELURAHAN GUWOKAJEN KECAMATAN SAWIT KABUPATEN BOYOLALI NASKAH PUBLIKASI ILMIAH

TINDAK TUTUR ILOKUSI DALAM WACANA KOLOM PAK RIKAN DI KORAN MINGGUAN DIVA

Assalamu alaikum Wr. Wb. Sugeng enjang, mugi kawilujengan, kasarasan saha karaharjan tansah kajiwa kasalira kula lan panjenengan sedaya.

PRINSIP KESOPANAN DAN PARAMETER PRAGMATIK CERITA BERSAMBUNG ARA-ARA CENGKAR TANPA PINGGIR DALAM MAJALAH DJAKA LODANG TAHUN 2010

STRATEGI PELIBATAN DALAM KONSER TARLING CERBONAN

SUMBER BELAJAR PENUNJANG PLPG 2017 MATA PELAJARAN/PAKET KEAHLIAN BAHASA JAWA BAB III PANULISAN AKSARA JAWA

KISI-KISI UJIAN SEKOLAH SMP/MTs MATA PELAJARAN BAHASA DAERAH KURIKULUM 2006 TAHUN PELAJARAN 2017/2018 KOTA SURABAYA

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP) A. Kompetensi Inti 1. Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya

LEMBAR TES. 10. Bapak, aku, lan kakangku resik-resik omah.

UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN. : Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya.

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN. : Menghargai dan menghayati ajaran agama yang dianutnya

Analisis Semiotik Syair Lagu Campursari Cak Diqin dalam Album By Request Langgam Jawa

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN (RPP)

Dialog Presiden - Peninjauan Program dan Kampung KB, Bantul, 10 Oktober 2016 Senin, 10 Oktober 2016

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN. A. Standar Kompetensi : 1. Memahami wacana lisan sastra dalam kerangka budaya Jawa

NILAI PENDIDIKAN DALAM KUMPULAN DONGENG-DONGENG ASIA KANGGO BOCAH-BOCAH SERI 1, 2, DAN 3

DAFTAR PERTANYAAN. perah di Desa Krisik Kecamatan Pudak Kabupaten Ponorogo? kotorannya menjadi sumber energi alternatif (biogas)?

Analisis Psikologis dan Nilai Moral dalam Roman T Spookhuis Karya Suparto Brata

Analisis Kesalahan Kalimat Teks Pidato Berbahasa Jawa Siswa Kelas IX di SMP Negeri 1 Kajoran Kabupaten Magelang Tahun Pembelajaran 2014/2015

BAB I PENDAHULUAN. pandangannya selama hidup dalam masyarakat. Dalam hidup bermasyarakat manusia

BAB III METODE PENELITIAN

STRUKTUR TEKS SERAT PANITIBAYA

MODEL LEMBAR KERJA SISWA INTEGRATIF PEMBELAJARAN TEKS NARASI BAHASA JAWA KELAS VII KOTA MAGELANG

ANALISIS KESALAHAN ORTOGRAFI PADA KARANGAN BERBAHASA JAWA RAGAM KRAMA SISWA KELAS X TKR A SMK YPT PURWOREJO

Kajian Sosiologi dan Nilai Moralpada Novel Ronggeng Dukuh Paruk karya Ahmad Tohari

CERITA RAKYAT KI SONDONG MAJERUK DAN KI SONDONG MAKERTI DALAM PERSPEKTIF GREIMAS

KEKERASAN EMOSIONAL PADA MASA PACARAN DITINJAU DARI KONSEP DIRI REMAJA SKRIPSI. Oleh : DIAN VITANIA ANGGRAINI

Etika dan Estetika Tembang Campursari Album VCD Karaoke Hits Campursari Volume 2 Oleh Cak Diqin

BAB IV ANALISIS DATA

ABSTRAK. Kata Kunci: Simbol, makna, ajaran, semiotik, Serat Suluk Kaga Kridha Sopana.

Analisis Konjungsi dalam Wacana Berita pada Rubrik Sariwarta di Majalah Panjebar Semangat Edisi Januari-Desember 2013

Transkripsi:

Cerbon-Dermayu Kanggé Murid SD/MI Kelas V Hak cipta kagungan Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat selaras sareng Undang-undang Disklaimer: Buku puniki diwulangaken kanggé murid ingkang sampun selaras sareng Kurikulum 2013. Buku puniki sampun kasusun klawan diocéki dumateng Tim klawan dikoordinasi dumateng Balai Pengembangan Bahasa Daérah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat minangka buku kurikulum daérah. Buku badé dienggé téng taun 2014/2015. Sipat buku puniki ugi minangka dokumen urip, ingkang saged diselarasaken sareng ngembangé kabutuhan jaman. PENYUSUN: Ketua: Supali Kasim, M.Pd. Anggota: -Nanang Suhana, M.Pd. -Masduryat, S.Pd.SD. -Wardina, M.Pd. -Karsim, S.Pd., M.Si. -Roji Hidayat S.Pd. -Ruhaendi, S.Pd. -Drs. Bani, M.Pd. -Komariah, M.Pd. -Dra. Hj. Siti Ratnawati, M.M. -Drs. Saptaguna, -Wignya Winata, M.A., M.Pd. NARASUMBER: Supali Kasim, M.Pd., Drs. Saptaguna, Durokhim, S.Pd., Roji Hidayat, S.Pd., Sulistijo, Saupah, S.Pd., Maya Dewi, S.Pd., Tasman, S.Pd., Masruri, S.Pd., M.Av., Siarudin, M.Pd., H. Uti Sudianto, S.Pd. TIM PENELAAH: H. Made Casta, S.Pd., M.Pd. H. Khusnan Adisantika, S.Ag., M.M.Pd. Sri Murtiani, M.Pd. Abur Mustikawanto Sulistijo Desain Isi: Yoshi Sukadar Desain Cover: Yoshi Sukadar Ilustrasi: Toto Rianto Isi nggunakaken Adobe InDesign CS3 kaliyan Adobe Photoshop CS3 Aksara ngagunakaken Arial - ITC Offi cina Sans 12 pt - 18 pt. Dimedalken dening: DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT ISBN: 978-602-1300-34-3 (Jilid Lengkap) 978-602-1300-39-8 (Jilid 5) Perpustakaan Nasional : Katalog Dalam Terbitan (KDT)

Ater-ater KEPALA DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT Assalamu alaikumwr. Wb. Kula miwiti muji syukur dumateng arsanipun Gusti Allah ingkang sampun nyukani pinten-pinten rahmat lan hidayahipun kanggé kula sedaya. Shalawat lan salam mugia ing atasé Kanjeng Nabi Muhammad SAW kaliyan kulawarganipun, para sedérékipun, ugi kula lan panjenengan sami ingkang banter kekarepé supados angsal safaat saking panjenenganipun. Kalian ngetrapipun Kurikulum 2013 lan adedasar temen-tinemené kepéngénan kanggé mulasara lan angremeni Basa lan Sastra Cerbon- Dermayu, pramila mekaten Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat cangcut taliwanda anggoné nyusun Buku Murid lan Buku Guru mata pelajaran muatan lokal (mulok) Basa lan Sastra Daerah. Kula sedaya ngraos bungah amarwatasuta keranten maksad ingkang kados mekaten ugi dientosi sanget dumateng para guru basa lan sastra. Pancen kawontenané buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayuiku dibutuhaken sanget kanggé uger-uger piwulangan. Sanesé kanggé nyumponi kabutuhanpiwulangan, saleresé kaliyan kasusuné buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu banget wigatiné kanggé nyumponi kabutuhan ndidik budi lan pakarti uga netepaken raos sutrisnanipun lare dumateng kabudayan daérah. Pramila mekaten buku puniki boten mawon nyumpuni kabutuhan kawruh iii

basa lan sastra, nanging ugi nekenaken pendekatan sosiokultural. Temtos mawon ingkang mekaten supados piwulangan Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu saged dipun cecep madu kawruhé lan ugi nilai-nilai budayanipun. Selajengé tamtu sesampuné wonten buku puniki, tanggel jawab akademis lan moral, ugi budaya, wonten dateng para guru Basa lan Sastra Daérah. Kula suwun lan gadahi kekarep supados piwulangan mata pelajaran Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu kalaksanan kaliyan temen-tinemen. Kranten jalaran mekaten, buku puniki bakal nggadahi tikel-tikel mangpaat. Mugia buku ingkang sampun kasusun puniki dados pepadangé para guru lan siswa anggoné ginau basa, sastra, lan budaya. Perkawis kakirangan atanapi pinten-pinten ingkang kliru secara konsép basa, sastra, lan budaya saged dipun dangdani téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia buku puniki ageng mangpaatipun. Wassalamu alaikum Wr. Wb. Bandung, April 2015 Kepala Dinas Pendidikan Prov. Jawa Barat Dr. H. Asep Hilman, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 19630111 198803 1 016 iv

Ater-ater KEPALA BALAI PENGEMBANGAN BAHASA DAERAH DAN KESENIAN DINAS PENDIDIKAN PROVINSI JAWA BARAT Assalamu alaikum Wr. Wb. Kurikulum 2013, secara nasional mulai saniki sampun dianggé, keranten puniku piwulang Basa lan Sastra Daerah ingkang sampun didadosaken muatan local téng Jawa Barat kedah pas sareng Kurikulum 2013, khususé ingkang wonten kaitané sareng kasusastran. Bagian-bagian perubihan ingkang dados karakteristik utawi téng selebeté Kurikulum 2013, antawisipun: Standar Kompetensi Lulusan, Standar Isi, Standar Prosés, lan Standar Penilaian. Pokok-pokok punika kedah saged dikuasai lan dilaksanakaken sedaya dumateng guru-guru Bahasa lan Sastra Daerah téng SD/MI, SMP/MTs, SMA/MA/ SMK/MAK. Buku-buku ingkang badé didadosaken bahan ajar inggih punika buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon-Dermayu. Sedantené wonten 24 jilid, inggih punika Buku Murid 12 jilid, lan Buku Guru 12 jilid, ingkang ngrupiaken Buku Induk sekolah-sekolah téng wilayah Cerbon lan Indramayu. Buku Murid disediakaken kanggé sedanten murid ingkang didasari tingkatan kelas. Isi buku wau perkawis bahan ajar sareng pitakénan-pitakénan, latihan tugas ingkang caket kaitané sareng Kompetensi Dasar (KD). Isi Buku Guru perkawis: Silabus, Metodelogi Pengajaran, sareng Evaluasi ingkang ngrupiaken pelengkap buku murid. v

Komponen-komponen ingkang dikembangaken dumateng Buku Murid kelawan Buku Guru, didasaraken téng 4 (sekawan) keterampilan basa, ingkang nglingkupi: mirengaken (menyimak), wiraos (berbicara), maos (membaca), kelawan nyerat (menulis), lan diwulangaken nganggé Pendekatan Saintifi k lan Penilaian Autentik ingkang didasaraken dumateng Karakteristik Kurikulum 2013 téng selebeté proses pengajaran. Disusuné buku punika, ngrupiaken tindak lanjut saking; Surat Edaran Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat, Nomor: 423/2372/ SETDISDUK, Tanggal 26 Maret 2013, perkawis: Pembelajaran Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah pada jenjang SD/MI SMP/MTs SMA/MA/SMK/MAK, sareng Peraturan Gubernur Jawa Barat, No. 69/ Tahun 2013, perkawis: Piwulang Muatan Lokal Bahasa dan Sastra Daerah, pada Jenjang Pendidikan Dasar dan Menengah. Mugia buku punika saged mbakta mupangat dumateng sederek sedaya lan saged didadosaken margi kanggé nempataken penataan Bahasa lan Sastra Daerah (Cirebon) lintang Pendidikan Formal téng Jawa Barat umumé lan téng Cirebon khususé. Buku punika masih katah kekirangan lan déréng sampurna, lan badé teras didangdosi malih supados saged pas sinareng ngembangé jaman. Bandung, April 2015 Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian Drs. H. Husen R. Hasan, M.Pd. Pembina Tingkat I NIP. 196110051986031014 vi

Purwaka Puji klawan syukur dumateng Gusti Allah ingkang Maha Suci lan Maha Agung, ingkang nyukani sedaya rahmat lan barokahipun kanggé kula sedaya, Tim Panyerat Buku Blajar Basa lan Sastra Cerbon- Dermayu. Klawan rahmat lan barokahipun, Tim Panyerat Buku saged ngrampungaken buku puniki, buku kanggé murid-murid SD/MI, SMP/ MTs, lan SMA/MA/SMK. Tim Panyerat maturaken kesuwun sanget dumateng para pengageng, budayawan, lan tokoh masyarakat ingkang nyukani dorongan sumanget supados buku puniki saged rampung lan saged diwulangaken téng sekolah/madrasah. Tim Panyerat mung saged maturaken kesuwun sanget dumateng: 1) Mama H. Asep Hilman minangka Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat; 2) Mama H. Husen R. Hasan minangka Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian (BPBDK) Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat; 3) Mama Nurdin M. Noer minangka Ketua Lembaga Basa lan Sastra Cerbon (LBSC); 4) Mama Kusnadi Muamarto minangka tokoh masyarakat pendidikan; 5) Mama Khusnan Adisantika minangka Pengawas Sekolah; 6) Mimi Sri Murtiani minangka Pengawas Sekolah; ugi para tokoh sanésé ingkang boten saged kasebut setunggil-setunggil ingkang sampun nyukani kawruhan basa lan sastra Cerbon-Dermayu. vii

Buku puniki kasusun dening Tim Panyerat ingkang ngraos perlu wontené buku basa daerah ingkang selaras sareng Kurikulum 2013. Téng salebeté wulangan diwontenaken pinten-pinten piwulangan, ingkang utaminé wonten kawruh basa, paramasastra, kasusastran, bausastra, lan bagian-bagian kabudayan sanésé. Téng salebeté piwulangan ugi dianjuraken supados saged ngetrapaken sekawan trampilipun bebasan, inggih punika wiraos, mirengaken, maos, lan nyerat. Sanésé, ugi supados diselarasken sareng konsép piwulangan saintifi k. Tim Panyerat ngakui, buku puniki maksih tebih saking kasampurnan. Pramila mekaten, saran lan pandengan para guru, budayawan, tokoh masyarakat, lan masyarakat sanésé saged nyempurnakaken buku puniki.sedaya kakirangan téng isi buku puniki ngrupiaken perkawis ingkang kedah dilurusaken lan dileresaken téng mangsa ingkang badé dugi. Mugia wontené buku puniki saged nambih kawruh basa lan kabudayan ingkang nggadahi tujuan saged ningkataken budi pakarti, kawruh basa lan budaya, lan trampil ngetrapaken basa lan sastra Cerbon-Dermayu. Wassalamu alaikum Wr. Wb. Tim Panyerat Buku viii

Daftar Isi Ater-ater: Kepala Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat... Kepala Balai Pengembangan Bahasa Daerah dan Kesenian Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Barat... Purwaka... iii v vii Wulangan 1: Dolanan Tradisional Minggu Kaping 1 A. Wacana Dolanan... 2 B. Pitakonan... 3 C. Padinan-Bebasan... 4 D. Tugas ning Umah... 5 Minggu Kaping 2 A. Dolanan Tradisional... 5 B. Paramasastra... 6 C. Pitakonan... 7 Minggu Kaping 3 A. Teks Dolanan... 7 B. Kawruh Basa... 8 C. Pitakonan... 9 D. Tugas ning Umah... 10 Minggu Kaping 4 A. Dolanan Tradisional... 10 B. Paramasastra... 11 ix

Wulangan 2: Macapat Mijil... 13 Minggu Kaping 1 A. Macapat Mijil... 14 B. Pitakonan... 15 C. Kawruh Basa... 16 Minggu Kaping 2 A. Macapat Mijil... 17 B. Padinan-Bebasan... 18 C. Tugas ning Umah... 19 Minggu Kaping 3 A. Macapat Mijil... 19 B. Kawruh Basa... 20 C. Paramasastra... 21 D. Pitakonan... 22 Wulangan 3: Aksara Carakan Minggu Kaping 1 Maca Aksara Carakan... 24 Minggu Kaping 2 A. Nyalin Aksara Carakan... 26 B. Kawruh Basa... 26 Minggu Kaping 3 A. Nulis Aksara Carakan... 27 B. Kasusastran... 27 C. Niteni Arti Kamus... 29 D. Pitakonan... 30 E. Tugas ning Umah... 30 Minggu Kaping 4 A. Maca Aksara Carakan... 31 B. Padinan-Bebasan... 32 C. Tugas ning Umah... 32 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan Minggu Kaping 1 A. Maca Badhékan... 34 B. Niténi Arti Kamus... 35 x

C. Padinan-Bebasan... 36 D. Kawruh Basa... 36 E. Tugas ning Umah... 37 Minggu Kaping 2 A. Niténi Badhekan... 37 B. Kawruh Basa... 37 C. Kawruh Basa... 38 D. Tugas ning Umah... 39 Minggu Kaping 3 A. Paramasastra... 39 B. Tugas ning Umah... 40 Minggu Kaping 4 A. Njawab Badhékan... 40 B. Paramasastra... 41 C. Padinan-Bebasan... 42 D. Tugas ning Umah... 42 Wulangan 5: Parikan Minggu Kaping 1 A. Maca Parikan... 44 B. Gawé Parikan... 45 C. Kawruh Basa... 46 D. Tugas ning Umah... 46 Minggu Kaping 2 A. Nglanjutaken Parikan... 47 B. Padinan-Bebasan... 48 C. Tugas ning Umah... 49 Minggu Kaping 3 A. Maca Parikan... 50 B. Paramasastra... 51 Minggu Kaping 4 A. Nulis Parikan... 51 B. Padinan-Bebasan... 52 xi

Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri Minggu Kaping 1 A. Maca Puisi... 54 B. Pitakonan... 55 C. Padinan-Bebasan... 56 Minggu Kaping 2 A. Pitakénan Puisi... 57 B. Kawruh Basa... 57 C. Tugas ning Umah... 58 Minggu Kaping 3 A. Maca Puisi... 58 B. Niténi Arti Kamus... 59 C. Pitakonan... 60 D. Paramasastra... 61 E. Tugas ning Umah... 61 Minggu Kaping 4 A. Maca Puisi... 62 B. Kawruh Basa... 63 C. Paramasastra... 63 D. Tugas ning Umah... 64 Wulangan 7: Bencana Minggu Kaping 1 A. Maca Teks Paparan... 66 B. Niténi Arti Kamus... 67 C. Pitakonan... 68 D. Kawruh Basa... 69 E. Pitakonan... 70 F. Tugas ning Umah... 71 Minggu Kaping 2 A. Nulis Wacana... 72 B. Pitakonan... 72 C. Padinan-Bebasan... 73 D. Tugas ning Umah... 73 Minggu Kaping 3 xii

A. Maca Wacana... 74 B. Kawruh Basa... 75 C. Paramasastra... 76 D. Tugas ning Umah... 76 Minggu Kaping 4 A. Maca Wacana... 77 B. Pitakonan... 78 C. Paramasastra... 79 Wulangan 8: Dongéng Asal-usul Tempat Minggu Kaping 1 A. Maca Dongeng... 82 B. Niteni Arti Kamus... 83 C. Pitakonan... 84 D. Paramasastra... 85 E. Tugas ning Umah... 85 Minggu Kaping 2 A. Maca Dongeng... 86 B. Kawruh Basa... 86 C. Paramasastra... 87 Minggu Kaping 3 A. Nulis Dongéng... 88 B. Paramasastra... 89 C. Kawruh Basa... 89 D. Tugas ning Umah... 90 Minggu Kaping 4 A. Luru Dongeng... 91 B. Paramasastra... 92 C. Padinan-Bebasan... 93 Ulangan Tengah Semster (UTS) Gasal... 94 Ulangan Kenaikan Kelas (UKK)... 98 Daftar Pustaka... 104 xiii

Wulangan 1 Dolanan Tradisional

Minggu Kaping 1 Blajar Basa lan Sastra A. Wacana Dolanan Coba wacaen ning sor iki! Dolanan Salimpetan Dolanan salimpetan iku bisa dilakokaken bocah akéh. Bisa bocah papat lima, enem, pitu, lan seterusé. Bisa bocah lanang kabéh, bocah wadon kabéh, utawa campuran lanang lan wadon. Utamané, dolanan iki gawé barisan bocah-bocah. Tapi tangantangan bocah mau nylimpet ning tangan batur sebelahe. Misalé sing dolanan ana bocah lima, langsung baé bocah lima iku siji-siji baris. Tanganégandengan, tapi gandengané nylmpet. Nah, sauwisé tangan-tangan pada nylimpet, barisan dadiné ana sing madep mengarep, ana sing madep mengguri. Apa sebabé? Sebabé gandéngan tangane ora mengarep kabéh. Sewaktu mulai gandéng-gandéngan, bocah-bocah mau nembangnembang. Tembangané mengkénén: 2 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

Salimpetan-salimpetan Kang ngudari kang nguculi Cupuk cindé tali ranté 2x Endul mbokira lunga ngidul Dipapagi sétan gundul Crengangas-crengéngés Ana kodok bisa napé Dikancing jetrét! Maksud tetembangan salimpetan iku ibarat wong sing tangané nylimpet ning tangan batur. Pada slimpet-slimpetan. Sauwisé slimpetslimpetan, kudu bisa diuculi. B. Pitakonan Jawaben pitakonan ning iki kayadéné contoh! No. Pitakonan Jawaban 1. 2. 3. 4. 5. 6. Apa aran dolanan ning wacana ning dhuwur iku? Yén dolanan kaya ning wacana mau, tangané pada kepribén? Ning tembangan iku, ana pira bocah sing dolanan? Ning tembangan iku, tangané bocah pada kepribén? Bocah lanang ap-apa wadon sing bisa dolanan Salimpetan? Ning dolanan mau, gandéngan tangané bisa ucul beli? Salimpetan.................... Wulangan 1: Dolanan Tradisional 3

Isien karo jawaban sing pas karo pitakonan ning kotak-kotak mengesor kayadéné contoh! ₁ W A D O N ₂ ₃ ₄ ₅ ₆ 1. Lanang utawa... bisa dolanan Salimpetan. 2.... bocah-bocah pada slimpet-slimpetan. 3. Bisa bocah... lima, enem, pitu, lan seterusé. 4. Kang ngudari kang.... 5. Ana... bisa napé 6. Wong sing tangané nylimpet ning... batur. C. Padinan-Bebasan Sauwisé maca wacana dolanan lan njawab pitakonan, yu sekiyen blajar tingkatan basa! Jodohaken basa ngoko/bagongan/padinan karo basa krama/ bebasan sing pas nganggo anak panah kayadéné contoh! Siji Papat Lima Sepuluh Rolas Selawé Basa Padinan Basa Bebasan Sedasa Selangkung Setunggil Kalih las Gangsal Sekawan 4 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

D. Tugas ning Umah Gentien nganggo basa krama/bebasan kayadéné contoh! No. Basa Padinan Basa Bebasan 1. Ana bocah lima Wonten laré gangsal 2. Papat bocah baé..... 3. Duwé umah lima..... 4. Siji apa loro?..... 5. Kabéh wis dolanan..... 6. Sapa sing durung?..... Minggu Kaping 2 A. Dolanan Tradisional Yu, mraktékaken dolanan lan tetembangan Salimpetan! Ana bocah sepuluh sing dolanan, lanang lan wadon. Sing séjéné melu nembang. Salimpetan-salimpetan Kang ngudari kang nguculi Cupuk cindé tali ranté 2x Endul mbokira lunga ngidul Dipapagi sétan gundul Crengangas-crengéngés Ana kodok bisa napé Dikancing jetrét! Wulangan 1: Dolanan Tradisional 5

B. Paramasastra Sauwisé mraktekaken dolanan, yu blajar paramasastra (tata bahasa)! Wacaen wacana ning sor iki! Tembung Andahan Tembung andahan iku tembung lingga/kata dasar sing wis rubah kerna olih imbuhan. Imbuhané bisa wujudé ater-ater/awalan, seselan/ sisipan, utawa panambang/akhiran. Tembung andahan sing olih imbuhan ater-ater m lan n, saged dados m, n, ny lan ng. Titénana contoh ning ngisor iki! 1. m + pacul = macul 3. ny + sowék = nyowék m + banting = mbanting ny + cukur = nyukur m + pukul = mukul ny + sandang = nyandang m + bakar = mbakar ny + sapu = nyapu m + pikul = mikul ny + sambut = nyambut 2. n + totok = notok n + tolong = nolong n + timba = nimba n + dupak = ndupak n + tendang = nendang 4. ng + undang = ngundang ng + ater = ngater ng + angkat = ngangkat ng + goréng = nggoréng ng + arit = ngarit Tembung lingga sing wis olih ater-ater dadi tembung kriya tanduk (kata kerja aktif), lan dadi tembung watak (kata sifat). Contoh: a. Tembung kriya tanduk/kata kerja aktif ning ukara/kalimat: 1. Bapa lagi macul ning sawah. 2. Tuti nimba banyu ning sumur. 3. Bapa Ucup lagi nyukur rambut anaké. 4. Bibi ngater miyang sekolah. 6 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

b. Tembung watak/kata sifat ning ukara/kalimat: 1. Panganané wis njamur. 2. Glondongan és wis mbayu. 3. Kula kudu ngabdi ning Gusti Kang Maha Kuasa. C. Pitakonan Isien titik-titik ning sor iki! Isien dadi tembung/kata sing wis dipaih ater-ater! 1. ny + cukil =.... 2. n + tambah =.... 3. ny + susul =.... 4. m + pupuk =.... 5. ng + apus =.... Minggu Kaping 3 A. Teks Dolanan Sauwisé minggu wingi mraktekaken dolanan, yu sekiyen nggenti teks dolanan mau! Wacaen teks Salinteran iki! Sauwisé diwaca, coba bareng-bareng tembangaken kaya tembang Salimpetan! Salinteran-salinteran Aja pegot aja ucul Dolanan karo sebatur 2x Gat jagaté wayah soré Wulangan 1: Dolanan Tradisional 7

Dolanan pragat wayahé Wis surup srengéngé Gagé balik ning umahé Dikancing jetrét! Blajar Basa lan Sastra B. Kawruh Basa Apalaken aran-aran itungan wulan: Itungan Wulan Basa Arab Basa Jawa (Cerbon-Dermayu) 1 Muharram Sura Kartika 2 Safar Sapar Posya Basa Sansekerta 3 Rabi ul Awal Mulud Mangasri 4 Rabi ul Akhir Sawalmulud Cetra 5 Jumadil Awal Jumadilawal Manggakala 6 Jumadil Akhir Jumadilakhir Naya 7 Rajab Rejep Palaguna 8 Sya ban Rowah Wisaka 9 Ramadhan Puwasa Jita 10 Syawal Sawal Srawana 11 Zu lkaidah Kapit Padrawana 12 Zu lhijjah Rayaagung Asuji 8 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

C. Pitakonan Jodohaken sebelah kiwé karo aran wulan basa Cerbon-Dermayu ning sebelah tengen karo tanda anak panah ( ) sing pas! Wulan kaping siji Puwasa Wulan kaping telu Mulud Wulan kaping sanga Rayagung Wulan kaping sepuluh Sawal Wulan kaping rolas Sura Pilihen a, b, utawa c karo tanda palang-siang (X) aran wulan ning basa Cerbon-Dermayu! 1. Wulan kaping loro iku, arané wulan.... a. Sura b. Sapar c. Mulud 2. Wulan kaping lima iku, arané wulan.... a. Sawalmulud b. Jumadilawal c. Jumadilakhir 3. Wulan kaping pitu iku, arané wulan.... a. Rejep b. Rowah c. Puwasa Wulangan 1: Dolanan Tradisional 9

4. Wulan kaping sanga iku, arané wulan.... a. Sura b. Rayaagung c. Puwasa 5. Wulan kaping sewelas iku, arané wulan.... a. Kapit b. Rejep c. Mulud D. Tugas ning Umah Lurua tembangan dolanan maning! Tulisen tembangan dolanan mau ning buku! Minggu Kaping 4 A. Dolanan Tradisional Yu, nembang tembang dolanan Salimpetan! Salimpetan-salimpetan Kang ngudari kang nguculi Cupuk cindé tali ranté 2x Endul mbokira lunga ngidul Dipapagi sétan gundul Crengangas-crengéngésés Ana kodok bisa napé Dikancing jetrét! 10 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

Sauwise téks tembangan mau, dilanjutaken téks Salinteran! Salinteran-salinteran Aja pegot aja ucul Dolanan karo sebatur 2x Gat jagaté wayah soré Dolanan pragat wayahé Wis surup srengéngé Gagé balik ning umahé Dikancing jetrét! B. Paramasastra Sauwisé mraktekaken dolanan, yu blajar paramasastra (tata bahasa)! Wacaen wacana ning sor iki! Panambang (Akhiran) Wujudé panambang: i, aken, e, ne, a, an, en Nomer Tembung Lingga (Kata Dasar) Panambang (Akhiran) Tembung Andhahan (Kata Jadian) Contoh cabut -i cabuti Contoh Tulis -aken tulisaken Contoh gambar -e gambaré Contoh mata -ne matané Contoh mangan -a mangana Contoh bareng -an barengan Contoh wara -en waraen Wulangan 1: Dolanan Tradisional 11

Coba isien titik-titik ning sor iki! Blajar Basa lan Sastra 1. tulis -i.... 2. boncéng -aken.... 3. kembang -e.... 4. buku -ne.... 5. jawab -a.... 6. tulis -an.... 7. tulis -en.... 12 Wulangan 1: Dolanan Tradisional

Wulangan 2 Macapat Mijil

Minggu Kaping 1 Blajar Basa lan Sastra A. Macapat Mijil Yu, nembangaken Tembang Macapat pupuh Mijil bareng-bareng! Mijil Prapténg tebah Dyan Panji uméksi (10i) Ana raré wadon (6o) Kawistara endah suwarnaé (10é) Tinakonan wis sujarwa jati (10i) Radian duk myarsi (6i) Ing driya kumenyut (6u) Sumenger amimis (7i) Sauwisé nembang Mijil mau, coba titénana aturan ning tembang macapat! 1. Macapat iku tembang zaman bengén, sing nduwéni aturan utawa patokan utawa paugeran. 2. Tembang macapat nduwéni patokan (paugeran) sing tetep. 3. Watek tembang Mijil iku ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui. 4. Guru gatra, yaiku patokan (paugeran) jumblah baris ning bait. 5. Guru wilangan, yaiku patokan (paugeran) jumblah suku kata/wanda ning baris/gatra. 6. Guru lagu, yaiku anané purwakanti (muni sing pada ning akhir baris/ gatra) 14 Wulangan 2: Macapat Mijil

Tembang macapat Mijil nduwéni patokan (paugeran), yaiku: No. Tembang Mijil Guru Gatra (baris) Guru Wilangan (suku kata) Guru Lagu (muni ning akhir) 1. Jumblah Baris 7 baris 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Baris kaping-1 Baris kaping-2 Baris kaping-3 Baris kaping-4 Baris kaping-5 Baris kaping-6 Baris kaping-7 Watek tembang 10 i 6 o 10 e 10 I 6 i 6 u 7 i Ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui B. Pitakonan Coba jawaben pitakonan ning sor iki! 1. Guru Gatra ning tembang Mijil ana pirang baris? 2. Sebutaken salah sawiji watek tembang Mijil! 3. Guru wilangan ning baris ke-5 tembang Mijil iku pira? 4. Apa sebutan tembang Macapat ning Dermayu? 5. Muni sing pada ning akhir baris iku, arané apa? Wulangan 2: Macapat Mijil 15

Coba jodohaken sing pas nganggo anak panah kayadéné contoh! Aturan macapat Watek tembang Mijil Guru Gatra Guru Wilangan Guru Lagu Jumblah baris tembang Mijil Jumblah baris ning bait Muni ning ahir baris Pitung (7) baris Ngupaih naséhat Patokan (Paugeran) Jumblah wanda ning gatra C. Kawruh Basa Jodohaken aran woh-wohan karo gambare sing pas nganggo tanda anak panak ( ) kayadéné contoh! Pelem Gedang Katés Semangka Rambutan Manggis 16 Wulangan 2: Macapat Mijil

Minggu Kaping 2 A. Macapat Mijil Sauwisé ngerti patokan (paugeran) tembang Mijil mau, coba titénana pengertian tembang macapat! 1. Ana sing ngartiaken, Macapat iku maca papat-papat, tapi pengertian iki ahirétetep kudu ndeleng jenis tembangé. 2. Ana sing ngartiaken, maksud Macapat iku ana kaitané karo asalusul manusa, yaiku sedulur papat kalima pancer (getih, awah, pancer/badan, ari-ari, lan bungkusé). 3. Ana maning sing ngartiaken, Macapat iku sing maca wong papat. 4. Diperkiraaken, Macapat wis ana sewaktu taun 1400-an. Digawé para Wali Sanga sewaktu ahir kejayaan Kerajaan Majapahit lan Pajajaran. 5. Ning Dermayu lan Cerbon, ana sing nyebut Macapat iku pujanggaan utawa bujanggaan. Tembang macapat Mijil nduweni patokan (paugeran), yaiku: No. Tembang Mijil 1. Jumblah Baris 7 baris Guru Gatra (baris) Guru Wilangan (suku kata) Guru Lagu (muni ning akhir) 2. Baris kaping-1 10 i 3. Baris kaping-2 6 o 4. Baris kaping-3 10 e 5. Baris kaping-4 10 I Wulangan 2: Macapat Mijil 17

6. Baris kaping-5 6 i 7. Baris kaping-6 6 u 8. Baris kaping-7 7 i 9. Watek tembang Ngupaih naséhat, petuah, dienggo sewaktu mbuka crita, utawa ngungkapakenanané perkara sing disetujui Yén ndeleng patokan (paugeran) ning dhuwur mau, bisa gawé tembang Mijil sing anyar. Contohé mengkénén: Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabéh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i) B. Padinan-Bebasan Coba gentien nganggo basa krama/bebasan kayadéné contoh! No. Basa Ngoko/Bagongan/ Padinan Basa Krama/Bebasan 1. Kita arep sekolah.... 2. Bengi wis blajar Daluh sampun sinau 3. Sapa sing mélu?.... 4. Ésuk-ésuk adus.... 5. Ning kelas ana sapa?.... 6. Langka sapa-sapa.... 18 Wulangan 2: Macapat Mijil

C. Tugas ning Umah Cobi gentosen, basa krama/bebasan puniki ngangge basa ngoko/ padinan! Contoh: Paman badé nyukani sumerep. Paman arep ngupaih weruh. 1. Ardi siweg wonten téng griya. 2. Rupi-rupiné telepon Mamané ketilaran. 3. Mama késah téng peken sareng Mimi. 4. Umuré sampun sedasa taun. 5. Mengkin kula sukani wewara. Minggu Kaping 3 A. Macapat Mijil Yu, mraktékaken tembang Mijil bareng-bareng! Mijil Prapténg tebah Dyan Panji uméksi (10i) Ana raré wadon (6o) Kawistara endah suwarnaé (10é) Tinakonan wis sujarwa jati (10i) Radian duk myarsi (6i) Ing driya kumenyut (6u) Sumenger amimis (7i) Wulangan 2: Macapat Mijil 19

B. Kawruh Basa Coba pilihen jawaban a, b, utawa c aran-aran rasa sing pas! 1. Uyah iku rasané a. manis b. kecut c. asin 2. Asem iku rasané a. manis b. kecut c. asin 3. Gula iku rasané a. manis b. kecut c. asin 4. Sabrang iku rasané a. anyeb b. pedes c. asin 5. Geni iku rasané a. anyeb b. adem c. panas Minggu Kaping 4 A. Macapat Mijil Yu, mraktékaken téks anyar tembang Mijil bareng-bareng! Ayu batur kumpul ning sukiki (10i) Sing parek sing adoh (6o) Pada kumpul barengan sekabeh (10e) Bebaturan kudu ngati-ati (10i) Aja lara ngati (6i) Kudu bareng mbantu (6u) Tulung-tinulung pasti (7i) 20 Wulangan 2: Macapat Mijil

C. Paramasastra Yu, blajar paramasastra (tata bahasa)! Tembung Rangkep (Kata Ulang) Tembung rangkep (kata ulang), yaiku sekabéh tembung sing diwacané ping loro/pindho. Bisa sekabéhé tembung/kata, bisa uga mung sewanda/suku kata. Tembung rangkep ana telung macem, yaiku: 1. Tembung Dwilingga (tembung sing diwaca kaping pindho, kabéh linggané): a. Dwilingga padha suwara. b. Dwilingga salin suwara. c. Dwilingga semu. 2. Tembung Dwipurwa (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing ngarep) 3. Tembung Dwiwasana (tembung sing diwaca kaping pindho, mung wanda sing guri/buri) Nomer Macemé Tembung Tembung Tembung Rangkep Contoh Tembung Dwilingga Padha Suwara abang guru abang-abang guru-guru Contoh Tembung Dwilingga Salin Suwara balik walik bolak-balik wolak-walik Contoh Tembung Dwilingga Semu andheng-andheng ondhé-ondhé andhengandheng ondhe-ondhe Contoh Tembung Dwipurwa bisik tamu bebisik tetamu Contoh Tembung Dwiwasana Wulangan 2: Macapat Mijil 21

D. Pitakonan 1. Tembung Dwilingga Padha Suwara buku ayam 2. Tembung Dwilingga Salin Suwara ganti pilih 3. Tembung Dwilingga Semu lumba-lumba ati-ati 4. Tembung Dwipurwa jaluk rawat 5. Tembung Dwiwasana 22 Wulangan 2: Macapat Mijil

Wulangan 3 Aksara Carakan

Minggu Kaping 1 Blajar Basa lan Sastra Maca Aksara Carakan a. Sandangan swara taling - Minangka tanda muni é (sate). - Dipasang ning arepe aksara sing disandangi. - Bisa dipasang bari sandangan sejene. Pemasangane sandangan swara taling ning aksara carakan. Conto tembung sing ulih sandangan taling. 24 Wulangan 3: Aksara Carakan

b. Sandangan swara taling tarung ( [...o ). - Minangka tanda muni o. - Dipasang ning arep lan ning mburi (ngapit) aksara sing disandang. - Bisa dipasang bari sandangan sejen. Pemasangane sandangan swara taling tarung. Conto tembung sing ulih sandangan taling tarung. Wulangan 3: Aksara Carakan 25

Minggu Kaping 2 Blajar Basa lan Sastra A. Nyalin Aksara Carakan Salinen nganggo aksara latin. B. Kawruh Basa Coba jodohaken karo pasangané, antara ukara jawaban ning duwur karo ukara pitakon ning sor sing pas! 1....? Mama karo Mimi. 2....? Miyang kondangan. 3....? Ning Désa Sumurwatu. 4....? Numpak motor. 5....? Wingi soré. (a) Numpak apa Mama karo Mimi kondangan? (b) Miyang mendi Mama karo Mimi wingi soré? (c) Kapan Mama karo Mimi kondangan? (d) Sapa sing miyang kondangan wingi soré? (e) Ning endi Mama karo Mimi kondangané? 26 Wulangan 3: Aksara Carakan

Minggu Kaping 3 A. Nulis Aksara Carakan Salinen nganggo aksara carakan 1) iku tokone 6) diparo loro 2) karo sapa menene 7) iku toko sepatune 3) apa sida lunga 8) monone sukiki bae 4) jarene ana loro 9) bidone ana lima 5) coba ditakoni 10) kita tuku sate wolu B. Kasusastran Coba wacaen Dongéng Satoan ning sor iki! Kelinci Gawé Kapok Macan Tutul Ning alas ana satoan loro sing terusterusan saingan. Satoan mau yaiku Macan Tutul karo Gajah. Sekiyen satoan loro mau saingan adu njerit paling anténg. Sapa sing njerité paling anténg lan bisa gawé wedi satoan séjéné, kuen sing dianggepé satoan paling kuat. Ahiré dianaaken adu njerit ning alas mau. Satoan-satoan pada ngumpul nonton. Adu jerit mau nentokaken sapa sing paling kuat ning alas iku. Yén menang dianggep satoan palig kuat lan paling diwedéni. Dimulai Gajah njerit, tapi rupané satoan-satoan sejene beli wedi. Malahan sewaliké, satoan-satoan mau pada ngrubung ning gajah. Suwara Gajah ora gawé wedi, malahan énak dirungokaken. Wulangan 3: Aksara Carakan 27

Giliran Macan Tutul njerit. Suwarané gawé kagét, sampé satoansatoan séjéné kewedian, pada mlayu. Macan Tutul seneng pisan, sebab suwarané gawé wedi. Jero ati, Macan Tutul wis ngrasa menang. Déwéké langsung baé arep mangan Gajah. Gajah kagét, gagé baé njaluk tulung ning Macan Tutul aja dipangan sekiyen. Njaluk témpo pitung dina. Gajah balik, katon mlakuné lemes. Déwéké luru akal. Wis enem dina luru akal, beli ketemu-ketemu. Gajah ngenes lan nangis. Ujug-ujug teka Kelinci marek ning Gajah, terus takon, Kenangapa sira nangis, Jah? Gajah bari sesenggukan njawab, Kita nangis yongan Macan Tutul arep mangan kita. Hu hu hu. Hu huh u. Tulung, Kelinci, tulung, Kelinci priben nasib kita kih? Tulungana kita, sih. Pribén carané supaya kita beli sida dipangan Macan Tutul. Kelinci ngeneng-eneng Gajah, terus déwéké janji arep nulung. Wis mengkénén baé, kita arep nulung sira. Sira aja ngenes baé, ya? jare Kelinci. Iya, Ci. Tulungana kita ya, jawabé gajah masih sesenggukan. Dina selanjuté Macan Tutul ngulati Gajah, ketemu ning umahé Gajah. Gajah karo Kelinci ngadepi Macan Tutul. Gajah karo Kelinci maén sandiwara ning adepan Macan Tutul. Pura-pura Kelinci lagi mangan daging Gajah. Malahan Kelinci ngancam arep mangan Macan Tutul. Suwara Kelinci nggerem bari mumangan daging, Daging Gajah durung entok tek pangan, éééhh kiyen teka maning daging Macan Tutul, énak temen nasib kita kih! Daging dianteri déwék. Méné Macan Tutul, tek pangan!!! Krungu suwara kelinci kaya konon, Macan Tutul kagét. Gemeter lan kewedien. Gagé baé Macan Tutul mlayu, luru slamet. Dina selanjuté, Macan Tutul ketemu Gajah sing lagi adus-adusan ning kali. Macan Tutul sadar, yén déwéké dibebodo Gajah lan Kelinci. 28 Wulangan 3: Aksara Carakan

Macan Tutul séwot, ngulati Kelinci. Yén ketemu, langsung arep dipangan. Waktu Macan Tutul balik, jagat udan. Beli disangka ketemu Kelinci lagi ngaub ning jero gua. Kelinci kagét, tapi déwéké ketemu akal, terus ngomong, Macan Tutul!!! Gagé manjing gua!!! Langit arep ruwag!!! Gagé manjing gua karo kita!!! Macan Tutul gagé baé manjing gua, watir langité ruwag. Rupané badan Macan Tutul beli bisa manjing gua, sebab bolongan gua keciliken, badané Macan Tutul gedé. Macan Tutul mengkel. Kelinci ditendang sampé badan kelinci kepental metu ning jaba gua. Kelinci ketemu akal, terus ngomong, Wah, bahaya kiiih. Arep udan gedé!!! Biasané saben udan gedé, banyu udan manjing gua. Yaaah, kepaksa kita kudu gawé tambak supaya banyu beli bisa milih ning gua. Kelinci numpuk suket garing lan pang-pang wiwitan ning arep gua. Sampé gua ketutup. Kelinci gagé baé mbakar suket lan pang-pang mau. Byaaar!!! Geni mulad-mulad. Macan Tutul kepanasan. Déwéké gagé baé mlayu sing gua. Njebur ning kali, luru adem. Kelinci karo Gajah gemuyu. Macan Tutul ahiré beli maning-maning gawé jahat ning Gajah, Kelinci, utawa satoan séjéné. Kapok. *** C. Niteni Arti Kamus Basa Ngoko/Padinan Basa Krama/Bebasan Basa Indonesia sekiyen anténg séjéné satoan suwara déwéké udan gedé seniki anténg sanésé satoan suwanten piyambeké jawoh ageng sekarang keras/seru lainnya hewan suara dirinya hujan besar Wulangan 3: Aksara Carakan 29

selanjuté ruwag manjing mlayu suket garing pang-pang mulad-mulad selajengé ruwag mlebet mlajeng suket garing pang-pang mulad-mulad Blajar Basa lan Sastra selanjutnya runtuh masuk lari rumput kering dahan-dahan berkobar-kobar D. Pitakonan Coba jawaben soal ning sor iki! 1. Gajah karo Macan Tutul melu lomba apa? 2. Sapa sing menang? 3. Gajah ditulungi sapa? 4. Pura-pura apa supaya Macan Tutul kewedien ning Kelinci? 5. Ning arep gua, Kelinci numpuk apa? E. Tugas ning Umah Jodohaken soal sebelah kiwé karo jawaban sebelah tengen sing pas! 1. Ning... ana satoan loro sing terus-terusan - jero gua saingan. - adepan gua 2. Dina selanjuté Macan Tutul ngulati Gajah, ketemu ning... Gajah. - alas 3. Beli disangka Macan Tutul ketemu Kelinci lagi - sumur ngaub ning.... 4. Kelinci numpuk suket garing lan pang-pang - alas wiwitan ning.... - umahé 5. Macan Tutul kepanasan, terus njebur ning.... 30 Wulangan 3: Aksara Carakan

Minggu Kaping 4 A. Maca Aksara Carakan Sawise siswa nyimak aksara sing ulih sandangan taling lan taling tarung coba kerjakaken ning esor iki. Latihan 1. a. Tulisen aksara carakan sing ulih taling ning esor iki. He Ne Ce Re Ke De Te Se We Le Pe Dhe Je Ye Nye Me Ge Be The Nge b. Tulisen aksara carakan sing ulih sandangan suku. Ho No Co Ro Ko Do To So Wo Lo Po Dho Jo Yo Nyo Mo Go Bo Tho Ngo Latihan 2. a. Salinen nganggo aksara latin. b. Salinen nganggo aksara carakan 1) iku tokoné 4) diparo loro 2) karo sapa ménéné 5) iku toko sepatuné 3) apa sida lunga 6) monone sukiki baé Wulangan 3: Aksara Carakan 31

7) jarene ana loro 9) bidone ana lima 8) coba ditakoni 10) kita tuku sate wolu B. Padinan-Bebasan Cobi gentosen nganggé basa karma/bebasan! Contoh: - Gajah iku satoan sing gedé badané - Gajah puniku satoan ingkang ageng badané 1. Macan Tutul lagi mlaku ning alas. 2. Gajah njaluk tulung ning Kelinci. 3. Banyu kali katon akéh. 4. Sapa sing arep mlayu? 5. Ning endi umahé Gajah? C. Tugas ning Umah Jodohaken sing pas nganggo anak panah ( )! Satoan sing matané bagus Satoan sing duwé culalé Satoan sing duwé untu taring Satoan sing dawa guluné Satoan sing ana ning jero banyu Satoan sing bisa mabur Satoan sing bisa manék Satoan sing endogé bisa dipangan Satoan sing badané dawa Satoan sing bisa njaga umah ayam macan ula gajah keték kirik kelinci jerapah iwak manuk 32 Wulangan 3: Aksara Carakan

Wulangan 4 Cangkriman/ Badhékan

Minggu Kaping 1 Blajar Basa lan Sastra A. Maca Badhékan Coba wacaen cangkriman/badhékan ning sor iki! Suta : Gun, jawaben badhékan kita ya? Gunadi : Priwén badhékané, Ta? Suta : Ana manuk lima, lagi mencrok ning kawat telepon. Ana sing nepél.kena siji. Kari pira? Gunadi : Ih, gampang baé. Ya kari papat. Suta : Ya, salah! Gunadi : Lhaaaa kan ana manuk lima, sing ditepél siji. Ya kari papat kan? Suta : Ya tetep salah. Gunadi : Dadi, sing bener kari pira? Suta : Langka kabéh. Sebab, manuk siji kena, sing séjéné pasti mabur kabéh! Gunadi : Wah... iya ya. Ya wis gentian. Kih badeken. Manuk apa sing baka papagan karo Polisi Lalulintas, nasibé apes baé. Suta : Ah, badekané macem-macem baé. Masa manuk papagan karo Polisi? 34 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

Gunadi : Bisa beli njawabé? Suta : Aduuuh, angél. Nyerah baé. Gunadi : Jawabané, manuk sing apes baka papagan karo Polisi lalulintas iku, ya...manuk ke-tilang. Pasti manuk ke-tilang! Suta : Ha ha ha (bocah loro iku ahiré pada gemuyu) Yén dititéni, badhékan iku: Senajan mikir, gawé seneng ning ati. Badhékan gawé ruket bebaturan. Badhékan bisa nambah wawasan, utamané luru basa sing pas kanggo guyonan. Badhékan bisa nambah rukuné bebaturan utawa kekeluargaan. B. Niténi Arti Kamus Kamus Cilik (Bausastra) Basa Ngoko/Bagongan Basa Krama/ Bahasa /Padinan Bebasan Indonesia kita kula saya/aku ya nggih ya priwén pripun bagaimana badhékan cangkriman tebakan ana wonten ada manuk paksi burung kari kantun tinggal pira pinten berapa gampang gampil gampang/mudah salah sawon salah bener leres benar kabéh sedaya/sedanten semua/seluruh séjén sanés lain gentian gentosan bergantian takon takén/tangled bertanya sira sampéyan kamu apa punapa apa Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 35

krungu pireng dengar masih maksih/taksih masih kudu kedah harus bebaturan reréncangan berteman C. Padinan-Bebasan Gentien nganggo basa ngoko/bagongan/padinan kayadéné contoh! No. Basa Bebasan Basa Padinan 1. Wonten paksi gangsal.... 2. Gampil gentosan mawon.... 3. Cangkriman kantun pinten?.... 4. Leres punapa sawon?.... 5. Sedaya maksih takén.... D. Kawruh Basa Apalaken aran wijil-wijilan iki! Nomer Wijil who-wohan Arane wijil 1. Wijil durén Ponggé 2. Wijil jati Janggleng 3. Wijil pelem Pelok 4. Wijil cipir Botor 5. Wijil mlinjo Klatak 6. Wijil salak Kenthos 7. Wijil sawo Kecik 8. Wijil randhu Klentheng 9. Wijil nangka Beton 10. Wijil semangka Kuwaci 36 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

E. Tugas ning Umah Isien pitakonan ning sor iki karo milih a, b, utawa c sing pas! 1. Wijil pelem arané.... a. kecik b. pelok c. kenthos 2. Wijil salak arané.... a. klatak b. kuwaci c. kenthos 3. Wijil nangka arané.... a. ponggé b. klentheng c. beton 4. Wijil randhu arané.... a. Klentheng b. pelok c. janggleng 5. Wijil semangka arané.... a. kecik b. kuwaci c. beton Minggu Kaping 2 A. Niténi Badhekan Coba gawéa badhékan. Terus, takonaken ning batur! B. Kawruh Basa Tembung Panyambung/kata sambung. Contoh: lan, mulané, karna/yongan, tapi/nanging, sarta, senajan, lan séjén-séjéné. Contoh tembung panyambung/kata sambung ning ukara/kalimat: 1. Arni, Wati, lan Mita, sarta Dudi miyang plesiran. 2. Mita ora miyang sekolah, yongan lagi blénak awak. 3. Mama lan Mimi miyang pasar. 4. Dudi tiba sing sepedhé, tapi ora nangis. 5. Wati tetep miyang sekolah senajan ora dipaih sangu. Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 37

Coba jodohaken ukara/kalimat karo tembung panyambung sing pas! Tembung No. Ukara/kalimat panyambung 1. Rasti beli munggah kelas,... sering beli mangkat sekolah. Senajan 2. Ria, Rudi,... Rina iku telu kakang-adi. Yongan 3. Sapi lan wedus, banthén.., iku satoan sing ana sunguné. Lan 4. Titi ora mindher,.... anak wong ora dhuwé. Tapi 5. Sepatuné werna putih,... tali sepatuné werna abang. sarta C. Kawruh Basa Coba pilihen jawaban a, b, utawa c aran-aran wadah sing bener! 1. Santi nginum banyu. Banyu ana ning.. a. piring b. gelas c. tas 2. Sinta lagi sarapan. Sega ana ning.. a. piring b. gelas c. tas 3. Budi ngemét buku. Buku ana ning.. a. piring b. gelas c. tas 4. Mimi duwé klambi anyar. Klambi ning.. a. céré b. kompor c. lemari 5. Mama ngemét gergaji. Gergaji ana ning.. a. gudang b. kompor c. gelas Jodohaken aran pegawéan sing pas nganggo tanda anak panah ( ). Pegawéané ngajar Dokter Pegawéané nuntut terdakwa Guru Pegawéané ngobati wong lara Pengacara Pegawéané mbela terdakwa Hakim Pegawéané mutusaken hukuman Jaksa 38 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

D. Tugas ning Umah Jodohaken aran pegawéan sing pas nganggo tanda anak panah ( ). Pegawéané mberesi perkakas mesin sing rusak Dalang Pegawéané gawé sandangan emas/logam séjéné Kemasan Pegawéané gawé barang landhep sing wesi Pesinden Pegawéané manggungaken crita wayang Pandhe Pegawéané nembang tembangan klasik daérah Montir Minggu Kaping 3 A. Paramasastra Coba susunen tembung-tembung sing masih blaratan iki dadi ukara sing bener kayadéné contoh! No. Soal Jawaban 1. Tembung-tembung (katakata) manuk godong méncrok klapa ning 2. 3. 4. Ukara (kalimat) Manuk méncrok ning godong klapa Tembung-tembung (katakata) badhékan Suta Gunadi karo Ukara (kalimat)..... Tembung-tembung (katakata) kabéh loro gemuyu bocah Ukara (kalimat)..... Tembung-tembung (katakata) gawé ning badhékan seneng ati Ukara (kalimat)..... Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 39

5. 6. Tembung-tembung (katakata) wawasan guyonan lan - nambah Ukara (kalimat)..... Tembung-tembung (katakata) pada badhékan seneng - bocahbocah Ukara (kalimat)..... B. Tugas ning Umah Kerjakaken ning Umah! Coba susunen maning tembung-tembung iki dadi ukara sing bener! Contoh: paman kanggo - tuku anaké sepédé Paman tuku sepédé kanggo anaké 1. mabur penumpang kapal dara nggawa 2. akéh ning dagang pada pasar wong 3. dina sukiki senén slasa sekiyen 4. ana topéng balédesa wingi pagelaran tari ning 5. kita dolanan plincian adiné seneng Minggu Kaping 3 A. Njawab Badhékan Coba jawaben badhékan ning sor iki! Jawaban badhékan bisa gawé gemuyu, sebab sipaté guyonan. 40 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

1. Apa sebabé ayam beli bisa mundur? 2. Apa sebabé kucing baka nyebrang dalan, endasé clingak-clinguk dikit? 3. Apa sebabésikilé wedus ana wolu? 4. Ning lintasan dalan sepur karo dalan dermaga, biasané ana palangé. Yén sepur liwat, palangé ditutup. Kenangapa ditutup? 5. Kenangapa uyah rasané asin? B. Paramasastra Yu, blajar tembung lingga (kata dasar) lan tembung andahan (kata jadian)! Tembung lingga yaiku sekabeh tembung/kata sing durung rubah sing asline. Contoh: buku, susuk, pangan, teles, bom, adang, dhodhok, turu, tuku, lan ulu Tembung andahan yaiku sekabeh tembung/kata sing wis rubah sing asline. Contoh: bukune, nyusuki, dipangan, nelesi, ngebom, ngadangaken, ndhodhoki, teturon, tukokaken, lan ngula Ubahen tembung lingga sing ana ning kurung dadi tembung andahan sing pas! Contoh: - Iwak pindang (pangan) kucing - Iwak pindang dipangan kucing 1. Ning toko koperasi sekolah (layan) murid-murid. 2. Sing dadi dasar koperasi iku gotong-royong lan (keluarga). 3. Koperasi (penting) mbantu anggota. 4. Barang ning toko koperasi (rega) luwih murah. 5. Tujuan njaga toko koperasi (latih) murid tanggungjawab. Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan 41

C. Padinan-Bebasan Cobi gentosen nganggé basa krama/bebasan! Contoh: Dina Senén kita miyang sekolah kudu ésuk-ésuk Dinten Senén kula késah sekolah kedah énjing-énjing 1. Sapa sing durung mangan? 2. Mau ésuk kita wis adus. 3. Kakang kita wis sekolah ning Dermayu. 4. Tukua beras ning pasar! 5. Arané sira sapa? D. Tugas ning Umah Jodohaken aran-aran tempat/panggonan sing pas nganggo anak panah! 1. Genahé petani nandur pari (a) sekolah 2. Genahé wong dagangan (b) mesjid 3. Genahé nelayan luru iwak (c) sawah 4. Genahé guru ngajar (d) segara 5. Genahé wong sholat (e) pasar 42 Wulangan 4: Cangkriman/Badhékan

Wulangan 5 Parikan

Minggu Kaping 1 Blajar Basa lan Sastra A. Maca Parikan Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada baé karo Pantun basa Jawa. Parikan utamané duwé patokan 2 (loro), yaiku duwé jejer/sampiran lan isi/maksud. Contoh: 1. Abang-abang dudu jamu jejer/sampiran Aja bingbang luru elmu isi/maksud 2. Manuk klacer mencrok ning pager jejer/sampiran Aja pinter sing keblinger isi/maksud 3. Tuku obat ning toko murni ) jejer/sampiran Manuk manyar ditaléni agel ) Mumpung jagat durung bengi ) isi/maksud Gagé blajar sing pada wekel ) Gawé parikan uga bisa dikaitaken karo téma. Misalé téma pentingé obat-obatan tradisional, bisa digawé parikan. Contohé kaya ning sor iki! Kota Paris ning pegunungan Akéh watu pinggir bengawan Jeruk tipis kanggo wédangan Yén untu lara sariawan Sikil lécét kesandung watu guwa Odong-odong supiré ngantuk Obat méncrét warisan wong tuwa Panganen godong jambu klutuk 44 Wulangan 5: Parikan

Yen dioceki sing patokane, parikan iku, yaiku duwé jejer/sampiran lan isi/maksud, yaiku: Kota Paris ning pegunungan ) Jejer/Sampiran Akeh watu pinggir bengawan ) Jeruk tipis kanggo wédangan ) Isi/Maksud Yén untu lara sariawan ) Sikil lécét kesandung watu guwa ) Jejer/Sampiran Odong-odong supiré ngantuk ) Obat méncrét warisan wong tuwa ) Isi/Maksud Panganen godong jambu klutuk ) B. Gawé Parikan iki! Coba isien titik-titik kanggo nerusaken isi/maksud parikan ning sor 1) Lemah pecah cukulé danas Luru kepiting kanggo kawat Baka bocah lara panas Gerusan cacing kanggo... 2) Manuk béo mangan beras Ora muni mung kukur-kukur Sikil kesléo péngén... Tambanana karo beras-kencur Wulangan 5: Parikan 45

C. Kawruh Basa Ning sor iki ana aran-aran tanduran sing bisa ngaggo nambani wong lara. Coba jodohaken nganggo anak panah sing pas tanduran lan gunane kayadéné contoh! No. Obat Tradisional Guna/ngobati 1. Cacing digerus Lara maag 2. Godong jambu klutuk sing enom Nambah napsu mangan 3. Jeruk tipis diperes Lara panas 4. Beras-kencur dibebek Méncrét 5. Kunir diperes digawé wédang Kesléo 6. Temu ireng diparud Sariawan D. Tugas ning Umah Coba isien titik-titik ning isi supaya dadi parikan! 1. Mlaku kesasar akhiré muter Rajin belajar supaya... SAMPIRAN ISI 2. Klambi teles dibasuhé adoh Bocah...dadiné bodoh SAMPIRAN ISI 3. Gunung Sinabung duwé bukit Seneng...sugih... SAMPIRAN ISI 46 Wulangan 5: Parikan

Minggu Kaping 2 A. Nglanjutaken Parikan Ayu pada gawé parikan/pantun! Ana sing ngartiaken parikan iku asal tembungé sing pari. Pari iku basa krama/bebasané pada baé karo pantun. Parikan iku pada bae karo Pantun basa Jawa. Nomer Contoh Contoh 1. 2. 3. Parikan/Pantun Sulingan maning sulingan Suling séket kari sanga Ulangan maning ulangan Njawabé bener bijihé sanga Wayah Magrib miyang sawah Wayahé balik diwedéni Wekel blajar ning sekolah Gawé pinter seneng ning ati Simbar wulan simbar taun Segara tanpa dondoman Ulangan aja sok nurun... Menyan putih menyan Palémbang Menyan Arab setengah kati Kumpul duit seneng ning ati Cengkir manis dugan Cina Padang wulan padbelasé Mbantu wong tua saban dina... Wulangan 5: Parikan 47

B. Padinan-Bebasan Pilihen aksara a, b, c, utawa d nganggo tanda palang (X) ning jawaban basa krama/bebasan ning sor iki! 1. Wingi kita lara panas. a. Wingi kula lara panas b. Wingi sampéyan lara panas c. Bénjing kula lara panas d. Bénjing sampéyan lara ati 2. Yén duwé duit, tukua jambu! a. Upami gadah yatra, tukua jambu b. Upami duwé yatra, tumbasa jambu c. Upami gadah yatra, tumbasa jambu d. Upami duwé yatra, tukua jambu 3. Jeruk tipis digawé wédang baé. a. Jeruk tipis didamel wédang mawon b. Jeruk tipis digawé wédang mawon c. Jeruk tipis didamel wédang baé d. Jerus tipis digawé wédang saja 4. Cacing bisa kanggo obat. a. Cacing bisa kanggé obat b. Cacing saged kanggo obat c. Cacing bisa untuk obat d. Cacing saged kanggé obat 5. Sapa sing njaluk beras? a. Sinten sing njaluk uwos? b. Sapa ingkang nyuwun uwos? c. Sinten ingkang nyuwun uwos? d. Sapa sing nyuwun uwos? 48 Wulangan 5: Parikan

C. Tugas ning Umah Lanjutan parikan ning sor iki sing durung lengkep! Nomer Contoh Parikan/Pantun Sulingan maning sulingan Suling séket kari sanga Ulangan maning ulangan Njawabé bener bijihé sanga Contoh Wayah Magrib miyang sawah Wayahé balik diwedéni Wekel blajar ning sekolah Gawé pinter seneng ning ati 1. Simbar wulan simbar taun Segara tanpa dondoman Ulangan aja sok nurun 2. Menyan putih menyan Palémbang Menyan Arab setengah kati Kumpul duit seneng ning ati 3. Cengkir manis dugan Cina Padang wulan padbelasé Mbantu wong tua saban dina Wulangan 5: Parikan 49

Minggu Kaping 3 A. Maca Parikan Coba lanjutaken parikan ning sor iki! 1. 2. 3. 4. 5. Satoan gajah wis pada langka Usir penjajah supaya... Nginum bajigur ning ara-ara Pahlawan gugur mbéla... Kucing dikejar manjing wungwungan Rajin belajar ngisi... Mangan bubur ning pinggir sumur Negara subur rayaté... Jagaté udan langité nggebyar Mlayuné wedus ning duwur galeng Arep ujian kudu wekel... Supaya lulus atiné... 50 Wulangan 5: Parikan

B. Paramasastra Susunen ukara ingkang masih acak-acakan téng andhap puniki! Contoh: tumbas peken kula téng - uwos Kula tumbas uwos téng peken 1. ingkang dahar? sinten déréng 2. siram sampun kula 3. rasukané abrit Yayu werna 4. wau topeng daluh kesenian ningal 5. Mama komputer ngetik siweg téng Minggu Kaping 4 A. Nulis Parikan Coba gawéa parikan! Parikan kudu pas antara sampiran (jejer) karo isi (maksud) 1. 2. 3. 4.... SAMPIRAN/JEJER... ISI/MAKSUD... SAMPIRAN/JEJER... ISI/MAKSUD... SAMPIRAN/JEJER... ISI/MAKSUD... SAMPIRAN/JEJER... ISI/MAKSUD Wulangan 5: Parikan 51

B. Padinan-Bebasan Pilihen a, b, utawa c basa padinan/ngoko sing pas nganggo tanda palang-siang (X). 1. Kula sampun dahar. a. Kita wis adus. b. Kita wis turu. c. Kita wis mangan. 2. Sinten ingkang rasukané abrit? a. Sapa sing klambiné abang? b. Sapa sing klambiné putih? c. Sapa sing klambiné kuning? 3. Yayu siweg siram. a. Yayu wis adus. b. Yayu arep adus. c. Yayu durung adus. 4. Kula ningal komputer saé téng toko. a. Kita ndeleng komputer rusak ning toko. b. Kita ndeleng komputer bagus ning toko. c. Kita maén komputer bagus ning toko. 5. Rasukané Mama wernané petak. a. Klambiné Mama wernané abang. b. Sepatuné Mama wernané putih. c. Klambiné Mama wernané putih. 52 Wulangan 5: Parikan

Wulangan 6 Puisi Cinta Negeri

Minggu Kaping 1 Blajar Basa lan Sastra A. Maca Puisi Wacaen puisi ning sor iki! Ningal Bumi Indonesia ningal segara amba prau nelayan gojag-gajig mbakta berkah ulam boten kirang wonten segala rupa pandengan jembar gawé rasa bungah ningal sabin cukul subur petani kerja kringeté mancur gotong-royong sebatur lan sesedulur sekedap malih panen gawé makmur ningal bumi Indonesia gawé harapan ingkang katah gawé sumanget ingkang sumringah kula seneng sinau sareng dedonga 54 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

Kamus Cilik (Bausastra) Basa Krama/Bebasan Basa Ngoko/ Bahasa Padinan Indonesia ningal ndeleng melihat amba amba luas mbakta nggawa membawa ulam iwak ikan jembar lega luas bungah bungah senang sabin sawah sawah sekedap sedélat sebentar katah akeh banyak sumanget sumanget semangat sumringah bérag cerah, senang sinau genau belajar dedonga dedonga berdoa B. Pitakonan Sauwisé maca puisi ning dhuwur, coba isien pitakonan ning sor iki! 1. Apa judul puisi ning dhuwur? 2. Apa sing ora kurang segala rupa? 3. Apa sing cukul subur? 4. Sapa sing gotong-royong? 5. Kula seneng apa? Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 55

C. Padinan-Bebasan Pilihen aksara a, b, utawa c nganggo tanda palang (X) ning jawaban basa ngoko/bagongan/padinan sing bener! 1. Ningal segara amba. a. Ndeleng segara amba. b. Nglayari segara amba. c. Njebur segara amba. 2. Nelayan mbakta berkah. a. Nelayan ngarepaken berkah. b. Nelayan duwé berkah. c. Nelayan nggawa berkah. 3. Ulam boten kirang. a. Ula ora kurang. b. Urang ora kurang. c. Iwak ora kurang. 4. Sabin cukul subur. a. Pari cukul subur. b. Sawah cukul subur. c. Boléd cukul subur. 5. Kula seneng sinau. a. Kita seneng blajar. b. Kita seneng belanja. c. Kita seneng mangan. 56 Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri

Minggu Kaping 2 A. Pitakénan Puisi Jawaben pitakonan ning sor iki sing pas karo isi puisi! 1. Kenangapa nelayan luru iwak ning segara? 2. Apa sebab ning segara akéh iwak? 3. Kenangapa panén gawé makmur? 4. Kenangapa ndeleng bumi Indonesia gawé sumanget? 5. Apa sebabé petani seneng gotong-royong? B. Kawruh Basa Jodohaken sing pas karo kerjaané nganggo tanda anak panah kayadéné contoh! No. Sing Kerja Kerjaané 1. Nelayan Nyetiri kapal dara 2. Petani Mulang bocah 3. Guru Njaga keséhatan 4. Polisi Luru iwak 5. Dokter Nandur pari 6. Pilot Njaga keamanan Wulangan 6: Puisi Cinta Negeri 57