SESELEH GUNA SARAT WATEK PAAJAH-AJAH RING SAJERONING GEGURITAN RAJAPALA

dokumen-dokumen yang mirip
I Putu Widhi Astika 1 I Wayan Wendra 1, Sang Ayu Putu Sriasih 2. Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT PAGURON- GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE MENAKA

METODE COPY THE MASTER KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT CERPEN SISIA RING KELAS XI MIA3 SMA NEGERI 2 SINGARAJA

KAWENTENAN CAMPUR KODE RING ALBUM TEMBANG POP BALI RAMBO OLO-OLO OLIH GRUP BAND BINTANG

Pesaih Kawagedan Sisia Kelas VIIIC SMP Negeri 3 Singaraja Sajeroning Nyelehin Wangun Intrinsik Puisi Bali Purwa (Pupuh Sinom) lan Puisi Bali Anyar

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

TATA KRUNA SAJERONING WIDYA KAWI SASTRA DRUEN MAHASISIA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI UNDIKSHA EDISI JUNI 2012

NUREKSAIN SESURATAN PASANG AKSARA BALI RING SAJERONING PAPAN WASTA SANE WENTEN RING SD SE- KECAMATAN JEMBRANA

SARANA TEMBANG MELAYANGAN OLIH EMONI KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR SISIA KELAS VIII 6 SMP NEGERI 3 BANJAR

BASITA PARIBASA RING ALBUM NASI GORENG SPESIAL KEKAWIAN WIDI WIDIANA

NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA JRO MATUA TEKEN I CAI MANTU DRUEN GEDONG KIRTYA

SESELEH MATERI TES ULANGAN UMUM SEMESTER GENAP WARSA 2013/2014 PEPLAJAHAN BASA BALI KELAS X RING SMK NEGERI 3 SINGARAJA

CAMPUH KODE (CAMPUR KODE) RING WAYANG KULIT INOVATIF CENK BLONK SANE MAMURDA LATA MAHOSADHI

KEWAGEDAN NGRESEPANG WANGUN DASAR LAN ARTOS KRUNA DWILINGGA SISIA KELAS X SMA NEGERI 2 BANJAR SINGARAJA

METODE KOOPERATIF TIPE THINK, PAIR, SHARE (TPS) ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT SINOPSIS CERPEN MABASA BALI SISIA KELAS XI-3 IPA SMA NEGERI 1 BANJAR

IUSAN PANGAWIGUNAAN PIRANTI GAMBAR (MONOPOLI) MABASA BALI RING PAPLAJAHAN NGWACEN AKSARA BALI RING SISIA KELAS V SDK MARSUDIRINI

PEPLAJAHAN MABEBAOSAN BASA BALI SANE NGANGGEN MODEL PEPLAJAHAN INOVATIF RING KELAS XI IIS 3 SMA NEGERI 4 SINGARAJA

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Pendidikan Ganesha

NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN CUPAK GERANTANG LAN SATUA CUPAK GERANTANG MADASAR ANTUK WANGUN CARITA SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN

SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE SUGIANTO

SESELEH CAMPUR KODE RING NOVEL SENTANA CUCU MAREP PAKARDIN I MADE SUGIANTO

FILM DOKUMENTER PINAKA SERANA NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR RING KELAS X7 SMA NEGERI 2 BANJAR

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Mahaesa

CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB UNDIKSHA

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK PAKARDIN I KETUT RIDA

BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA

SESELEH INDIK WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON SANE WENTEN RING NOVEL BUUNG KAKAWIAN NYOMAN MANDA

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RITATKALA PAPARUMAN ADAT RING DESA ADAT SAMPALAN TENGAH, KABUPATEN KLUNGKUNG

NUREKSAIN WANGUN LAN PAIKETAN SOSIOLOGI SASTRA RING CAKEPAN NASKAH DRAMA JUKUT BE BANO PIKARDIN I MADE WISNAWA

BABAD PASEK KAYU SELEM : ANALISIS STRUKTUR OLEH : I PUTU YUDHI SANTIKA PUTRA NIM:

GEGURITAN KONTABOJA: ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA OLEH: IDA AYU EKA PURNAMA WULANDARI NIM

CAMPUHAN WARNA BASA (CAMPUR KODE) SANE WENTEN RING PABLIGBAGAN SUBAK ANYAR DESA PADANGKELING, KECAMATAN BULELENG, KABUPATEN BULELENG, WARSA 2016

TEKS GEGURITAN DARMAKAYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: KADEK RIKA ARIPAWAN NIM:

KAWENTENAN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RING NASKAH DRAMA I GODOGAN JURUSAN PENDIDIKAN BASA BALI WARSA 2015/2016

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA

GENDING-GENDING REGGAE BALI JONI AGUNG SESELEH SEMIOTIKA TETUJON IDUP MANUSA PAIKETANNYANE SARENG AJAH-AJAHAN PAWATEKAN

SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE KASUSASTRAAN BALI PURWA I

TEKS GEGURITAN PADEM WARAK ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

GEGURITAN AJI RAMA RENA ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA

TEKS TUTUR JONG MANTEN: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: DESAK PUTU ELVIANA DEWI NIM:

WANGUN INTRINSIK LAN AJI PANGAJAH-AJAHAN TATA LAKSANA RING SATUA BAWAK MABASA BALI WARSA 1975

SESELEH PANGAWIGUNAAN BASA BLACKBERRY MESSAGE (BBM) YOWANA RING BR. DUSUN SALA, DESA ABUAN, KECAMATAN SUSUT, KAB. BANGLI

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA RING CERPEN MABASA BALI RUBRIK ORTI BALI, KORAN BALI POST 2016

KAWENTENAN DIALEK BALI AGA RING DESA DAUSA KECAMATAN KINTAMANI KABUPATEN BANGLI

CAMPUH KODE SAJERONING PRASASTI MABASA BALI KUNO SAKING WARSA MASEHI

UCAPAN TERIMA KASIH. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa/Tuhan Yang

TEKS TUTUR CANDRABHERAWA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

NGAWIGUNAYANG METODE AUDIOLINGUAL ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NEMBANGANG PUPUH MASKUMAMBANG SISIA KELAS X MIPA 2 SMA NEGERI 1 SINGARAJA

TUTUR LEBUR GANGSA; ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: I MADE OKA PARIATNA

TEKS GEGURITAN MANTRI SANAK LIMA ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

SKRIPSI ANALISIS STRUKTUR DAN SOSIOLOGIS DRAMA MULIH KARYA I NYOMAN MANDA OLEH : NI PUTU HARUM KARTIKA DEWI NIM

WARNA (VARIASI) BASA BALI RING SESURATAN KWACA (BAJU KAOS)

GEGURITAN PURA TANAH LOT ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH IDA BAGUS PUTU WIASTIKA NIM

KATA PENGANTAR. atas berkat rahmat-nya skripsi yang berjudul Novel Sing Jodoh Analisis

SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI, PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG KIRTYA, SINGARAJA

ARTI LEKSEM SUKATING (UKURAN) NGANGGEN LIMA LAN BATIS RING ASTA KOSALA-KOSALI

GEGURITAN ANGGASTYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL, KABUPATEN BADUNG

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA KENITEN

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS. Universitas Pendidikan Ganesha. Singaraja, Indonesia

Bahan Ajar BAHASA BALI SMA/SMK

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

SOR SINGGIH BASA BALI SAJERONING PARUMAN BANJAR ADAT GUNUNG BIAU, DESA MUNCAN, KABUPATEN KARANGASEM

PELESTARIAN BAHASA BALI DALAM MEDIA CETAK BERBAHASA BALI: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK OLEH ANAK AGUNG ISTRI ITA RYANDEWI NIM:

ESTETIKA POSMODERN MIWAH GUNA SARAT PAGURON-GURON DOLANAN 'MATIGTIG PAPAH BIU' DUTA KABUPATEN KARANGASEM RING PKB 2015

I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani

TUTUR ANGKUS PRANA: KAJIAN STRUKTUR DAN SEMIOTIKA. Oleh: NI KADEK DEWI SANTHIASTINI

ABSTRAK GEGURITAN MASAN RODI ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

SKRIPSI KAMUS BALI INDONESIA BIDANG ISTILAH UPAKARA MANUSA YADNYA DI KABUPATEN BADUNG

DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN BANJAR, KABUPATEN BULELENG

SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S.

MITOS DI NUSA PENIDA ANALISIS STRUKTUR, FUNGSI, DAN MAKNA

TEKS MITOS TAPAKAN BARONG BHATARA SAKTI NAWA SANGA DI KAHYANGAN JAGAT LUHUR NATAR SARI: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Tuhan Yang Mahaesa/Ida Sang Hyang

CITRA WANITA PENYIHIR DALAM NOVEL RATNA TRIBANOWATI KARYA I MADE SUGIANTO: SUATU KAJIAN KRITIK SASTRA FEMINIS

SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE RING PANGAJAHAN SASTRA BALI

e-journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 2 Tahun 2015)

Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto

Pantang menyerah sebelum. mencapai hasil yang maksimal

PEMERTAHANAN BAHASA BALI MELALUI GENDING RARE PADA ANAK-ANAK DI SANGGAR KUKURUYUK: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK

Kata Kunci : Kidung, Struktur, Semiotik, Smaratantra.

SESELEH VARIASI BASA RING DIALEK BALI AGA DESA SERAYA, KECAMATAN KARANGASEM, KABUPATEN KARANGASEM

BABAD DANGHYANG BANG MANIK ANGKERAN: KAJIAN STRUKTUR DAN FUNGSI

TEKS DRAMA GONG I MADE SUBANDAR HASTA KOMALA ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA WAYANG CENK BLONK

BAB I PENDAHULUAN. Geguritan merupakan salah satu karya sastra Bali tradisional yang masih

BAB II KAJIAN PUSTAKA. umum. Menurut Sutarno NS ( 2003 : 32 ) Perpustakaan umum sering diibaratkan

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN ( RPP ) 2

BAB I PENDAHULUAN. Geguritan berarti gubahan cerita yang berbentuk tembang atau pupuh (Tim

BAB VI FAKTOR PENUNJANG DAN FAKTOR PENGHAMBAT PEMERTAHANAN BAHASA BALI DALAM MASYARAKAT MULTIKULTURAL DI KOTA DENPASAR

ABSTRAK. Kata Kunci: kamus, bahasa, sastra, istilah, kategori.

BAB I PENDAHULUAN. Tutur merupakan salah satu jenis teks sastra tradisional yang mengandung

PENYUSUNAN KAMUS SERAPAN DALAM BAHASA BALI

BAB 1 PENDAHULUAN. merupakan akar dari kebudayaan nasional. Keberadaan karya sastra dapat

BAB I PENDAHULUAN. sistem konvensi sastra tertentu yang cukup ketat. Geguritan dibentuk oleh pupuh

BAB I PENDAHULUAN. berkembang mengiringi kebudayaan dari zaman ke zaman.akibat perkembangan itu

BAB I PENDAHULUAN. kesusastraan Bali adalah salah satu bagian dari karya sastra yang terdapat di

BAB I PENDAHULUAN LATAR BELAKANG, RUMUSAN MASALAH, TUJUAN, MANFAAT PENELITIAN

I. PURWAKA. Manut swadarma Krama Desa Pakraman Tonja rikala mikukuhang kasukertan jagat malarapan antuk minakadi :

Transkripsi:

SESELEH GUNA SARAT WATEK PAAJAH-AJAH RING SAJERONING GEGURITAN RAJAPALA Gd Yuli Sutrawan 1, I. A. Sukma Wirani 1, I W. Artika 2 Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia e-mail: {gedeyulisyutrawan@yahoo.co.id,dayu.sukma@yahoo.co.id, batungsel@yahoo.com}@undiksha.ac.id Kuub Tetilikan puniki marupa tetilikan deskriptif kualitatif, sane manadosang geguritan Rajapala pinaka jejering lan guna sarat watek paajah-ajah pinaka panandang tetilikan puniki. Nyelehin wangun kriya sastra nenten prasida lempasri sajeroning tetilikan sastra.punika matetujon anggen ngruruh tur manggih unteng sane mungguh ring karya sastra. Antuk seseleh wangunkriya sastra kalanturang antuk nyelehin guna saratnnyane.studi dokumentasi kaanggen pinaka tata cara mupulang data lan pirantinyane inggih punika kartu data taler analisisnyane kawantu antuk teknik nyatet tur nerjemahang. Wangun sane kaselehin sajeroning geguritan Rajapala inggih punika wangun intrinsik, minakadinnyane penokohan, latar, deskripsi basa, pamargin carita, muah guna saratnyane. Geguritan Rajapala kepah manados kalih, pahan kapertama nyaritayang kahuripan Ken Rajapala lan pahan kaping rwa nyaritayang kahuripan Ki Durma. Guna sarat sane wenten ring geguritan Rajapala inggih punikamapaiketan sareng watek paajah-ajah. Guna sarat punika kapanggih saking guna sarat paiketan rerama sareng pianak, pianak sareng rerama, parekan sareng rajanyane, muah raja sareng panjaknyane. Kruna jejaton: watek Paajah-ajah, geguritan Rajapala. Abstrak Penelitian ini merupakan penelitian deskriptif kualitatif, yang menjadikan Geguritan Rajapala sebagai subjek dan nilai pendidikan karakter sebagai objek penelitian.menganalisis unsur karya sastra tidak terlepas dari inti penelitian sastra.hal tersebut bertujuan tuntuk mencari dan mendapatkan inti yang termuat dalam karya sastra.berdasarkan unsur karya sastra tersebut dilanjutkan menganalisis nilai-nilai yang termuat pada geguritan Rajapala. Studi dokumentasi digunakan sebagai cara pengumpulan data dan instrumennya adalah kartu data dengan dibantu dengan teknik catat dan menterjemahkan. Unsur yang dianalisis dalam geguritan Rajapala adalah unsur intrinsik, komponen-komponennya meliputi penokohan, latar, deskripsi bahasa, alur, dan nilai-nilainya.geguritan Rajapala dibagi menjadi dua bagian, bagian pertama menceritakan kehidupan Ken Rajapala dan bagian kedua menceritakan kehidupan Ki Durma.Nilai-nilai yang terdapat dalam geguritan Rajapala yaitu yang berhubungan dengan pendidikan karakter.berbagai nilai pendidikan karakter tersebut diperoleh dari nilai-nilai hubungan antara orang tua dengan anak, anak dengan orang tua, abdi dengan rajanya, dan raja dengan rakyatnya. Kata Kunci: pendidikan Karakter, geguritan Rajapala Abstract

This study was designed as a descriptive qualitative study. The subject of this study was "geguritan rajapala" meanwhile the object was "character values". Analyzing literature elements cannot be separated from literature studies, this is aimed at finding and gaining the points existing in the literature. Based on those elements, the values contained in the literature can be analyzed. The method used to collect the data was documentation and the instruments used were data card completed with note and ttanslate technique. The elements analyzed in geguritan rajapala were characterization, setting, language description, plot, and the values. Geguritan rajapala was divided into two parts. The first part told about the story of Ken rajapala meanwhile the second part told about the story of ki durma. The values contained in geguritan rajapala were related to character education. The various character values were derived from the relation between parents and children, the relation between children and parents, the relation between servants and kings, and the relation between king and his people. Keywords: character values, geguritan Rajapala PURWAKA Kasusastraan Bali pinih mabuat pinaka tetamian saking para leluhur tur madaging pangweruh sane luihing utama sane sida ngwetuang wirasa lengleng ulangun pinaka kamahatmian budaya Bali (Medera lan sawitra, 2005:5). Tiosan ring punika, kasusastraan Bali kaanggen pinaka sesuluh miwah panuntun nincapang kauripan sajeroning nyanggra aab jagate sane awor tan pawates (globalisasi). Mawasana antuk kawentenan punika, ring warsa 1992 Pamerintah Daerah Bali ngwetuang Perda No. 3 sane ngenenin indik Palestarian Basa, Aksara, lan Kasusastraan Bali. Daging Perda punika: kapertama, basa Bali inggih punika basa daerah sane kaanggen olih krama Bali sane kaupapira tur kalimbakang pinaka pangemban kabudayaan Bali lan tata kahuripan Bali. Kaping kalih, aksara Bali inggih punika sistemortografi sane marupa aksara (abjad) lan sistem pangaksaraan (ejaan), sane kaanggen nyurat basa Bali, basa Kawi muah sane lianan. Kaping tiga, Sastra Bali inggih punika makasami kriya sastra sesuratan utawi sastra gantian sane kaanggen, kaselamatang, kagenahang, lan kaupapira yadiastun sane marupa gancaran (parwa, usada, babad, tutur, satua muah sane lianan) lan mawentuk tembang (kakawin, kidung, geguritan muah sane lianan). Tatujon perda punika kaanggen membina, ngajegang, lan ngalimbakang basa, aksara lan sastra Bali sane kaduenang jagat Baline tur sampun kaagem olih para krama Bali saking dumun. Kawentenan punika prasida kacingak ring Gedong Kirtya, Gedong Kirtya pinaka sinalih tunggil genah makudang-kudang kriya sastra bali kasimpen lan kaupapira. Silih sinunggil kriya sastra sane wenten ring Gedong Kirtya inggih punika geguritan. Geguritan mawit saking kruna gurit sane maartos gubah, karang, sadur. Geguritan maartos gubahahan cerita sane mawentuk tembang (Kamus Bali-Indonesia, 2009:236).Geguritan kawentuk antuk pupuh utawi pupulan pupuh. Soang-soang pupuh kaiket antuk pada lingsa ((1) akehnyane carik ring sajeroning apada, (2) akehnyane wanda ring acarik, lan (3) labuh suara ring ungkuring carik ) (Agastia, 1980: 17). Kawentenan geguritan ring kebudayaan Bali kacihnayang olih tradisi mabebasan. Kriya sastra geguritan madaging makudang-kudang kawigunan, sakadi srana nglimurang manah, srana pendidikan, muah srana nelebang nilainilai moral lan kepribadian. Geguritan kawentenannyane marupa tetamian taler wenten sane marupa sesuratan anyar. Geguritan sane marupa tetamian (geguritan ketoet bagoes, geguritan kedis, geguriran kamurungan, lan geguritan Rajapala) lan sane marupa sesuratan anyar (geguritan penitip kalahin mati, geguritan dharma, lan geguritan sewagati).

Pinaka sinalih tunggil geguritan sane marupa tetamian inggih punika geguritan Rajapala.Geguritan Rajapala puniki druen I Gusti Gede Putu saking Puri Kawan Karangasem ring Amlapura sane marupa lontar tur sampun kaalih aksaraang olih Anak Agung Ngurah Gde Ngurah ring warsa 1941. Geguritan Rajapala puniki kawangun antuk kalih soroh pupuh, inggih punika pupuh sinom (89 pada) lan pupuh durma (199 pada). Manut sane kauningin krama Bali, geguritan Rajapala puniki nyaritayang ngenenin Ken Rajapala sane seneng maboros tur kacunduk sareng widyadari masiram ring telagane. Rikala punika mapikayun sarat marabian sareng widyadari punika tur ngambil silih sinunggil busanan widyadarine.santukan marasa kadesek antuk kawentenan busanannyane sane ical, Ken Sulasih kayun marabian sareng Ken Rajapala.Nanging wenten pinunas ipun Ken Sulasih, yening sampun madue putra asiki pacang mawali kajagat kendran. Cihna kekasuban carita Rajapala inggih punika carita puniki kaanggen bantang ring sajeroning lelampahan, balihbalihan (drama gong, sendratari), taler para juru ukir seneng pisan ngardi ukiran/pandil sane nyaritayang para widyadarine masiram ring telaga sane kaintip olih Ken Rajapala sakadi foto ring sor: Sios ring punika taler akeh pisan wenten gegambaran ngenenin satua Rajapala sane kaadol ring artshop. Sujatinnyane daging geguritan Rajapala punika akeh mungguh guna sarat sane mabuat sane mabuat majeng ring krama Bali. Guna sarat sane wenten sajeroning geguritan Rajapala inggih punika guna sarat paiketan pianak sareng reramannyane, paiketan rerama sareng pianaknyane, paiketan parekan sareng rajannyane, lan paiketan raja sareng panjaknyane. Malarapan antuk bebaosan sane kasurat ring ajeng tetilikan puniki kalaksanayang, pinaka sinalih tunggil utsaha nguningayang kajangkepan daging carita mawit saking wangun intrinsik ngantos ngenenin guna sarat sane mungguh ring geguritan punika lan prasida nglimbakang guna sarat punika mangda prasida kaanggen sesuluh para yoana Bali ritatkala ngamarginin kahuripan ring aab globalisasi puniki. Taler malarapan antuk tetujon punika, kawentenan guna sarat puniki kaanggen sinalih tunggil wit/ srana ngamargiang paajah-ajah pendidikan karakter.majalaran atuk punika panilik nglaksanayang tetilikan sane mamurda Guna Sarat Watek Paajah-ajah ring sajeroning Geguritan Rajapala. Sakadi sane sampun katur ring dadalan pikobet, prasida kasurat bantang pikobetnyane inggih punika: (1) Sapunapi wangun intrinsik kriya sastra ring geguritan Rajapala?, (2) Guna sarat watek paajahajah napi kemanten sane mungguh ring geguritan Rajapala?Ring sajeroning tetilik pastika kawentenan tetujon tetilik. Manut ring bantang pikobet punika, tetujon tetiliknyane inggih punika: (1) Prasida uning wangun intrinsik kriya sastra ring geguritan Rajapala. (2) Prasida uning guna sarat watek paajah-ajah sane mungguh ring sajeroning geguritan Rajapala. Sepat siku-siku saane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika: teges sastra, kasusastraan Bali, tembang, geguritan, wangun intrinsik, lan guna sarat watek paajah-ajah. ngenenin teges sastra, kasusastraan Bali, tembang muah geguritan sampun katelatarang ring ajeng. Sastra mawit saking kruna shastra ring bahasa Sansekerta, kakepah dados kalih kecap inggih punika sas lan tra, sas madue artos pituduh utawi ajah-ajahan, lan tra sane madue artos piranti utawi srana (Antara, 2010:1). Taler Gautama (2007: 2) nguningayang sastra mateges asapuniki: Sas = nyungkat-nyungkit wiadin ngukur (mengukur), tra = piranti. Saking kalih penampen punika prasida kacutetang yening sastra inggih punika sarana utawi piranti ajah-ajahan taler prasida kaanggen ngukur kawagedan. Kasusastraan Bali inggih punika saluir kaweruhan sane becik tur metu saking budi jenyana para wagmi ring Bali sane kasurat ngangge basa Bali miwah aksara Bali lan Latin (Medera lan sawitra, 2005:4). Kasusastraan Bali prasida kabaosang manut jebar kekuubnyane (ruang lingkupnyane). Kasusastraan Bali puniki prasida kakepah manados 4 soroh inggih punika: manut tata cara

nguningayangnyane, manut wangunnyane, manut masa kawentenannyane, manut basa sane kaanggen. Kapertama, manut tata cara nibakang utawi nyatuayang, kasusastraan Bali kakepah manados kalih inggih punika sastra gantian utawi Tutur (Sastra lisan) lan sastra sesuratan (sastra tertulis). Kaping kalih, manut wangunnyane kasusastraan Bali prasida kakepah manados kekalih inggih punika sastra tembang (puisi) lan sastra gancaran, pacaliring utawi (prosa) (Medera, 2005:7). Kaping tiga, Manut masa kawentenannyane kakusastraan Bali kepah manados kalih inggih punika sastra Bali purwa lan sastra Bali anyar. Kaping pat, manut basa sane kaanggen kasusastraan Bali punika wenten pitung soroh, inggih punika: Sastra Bali mabasa Bali Kuna, Sastra Bali mabasa Jawa Kuna, Satra Bali mabasa Bali Tengahan, Sastra Bali mabasa Bali Aga, Sasra Bali mabasa Bali Sor, Sastra Bali mabasa Bali Singgih, Sastra Bali mabasa Bali Sansekerta. Wangun tembang ngranjingang ring kasusastraan Bali Purwa. Tembang utawi ring Bali kabaos sekar wantah kekawian sane kaiket antuk makudang uger-uger, tur nganggen wirama (Gautama, 2007: 49). Sane kabaos wirama inggih punika:(a) Pasang surud suara,(b) Manda prakasaning suara (keras lemuhnyane suara). Rikalaning matembang, suara sane kamedalang mangda jangih, merdu komala, magedung cengkok, taler artikulasi tembang punika pangda becik. Pepalihan tembang, puniki prasida kapalih dados petang soroh inggih punika sekar rare, sekar alit, sekar madya, lan sekar agung (Gautama, 2007:51) Taler tembang (geguritan) inggih punika gegendingan sane kawentuk manut ring pada lingsa: (1) guru wilangan, (2) guru gatra, lan (3) guru ding dong. Pada lingsa punika mawit saking kalih kruna, inggih punika pada lan lingsa. Pada maartos akehnyane kecap/wanda ring acarik lan lingsa maartos pauwahan suara a, i, u, e, o ring kecap sane pinih ungkur ring acarik. Ring sajeroning tembang, wenten sane kabaos titi suara (tanda notasi). Pepalihan tembang, puniki prasida kapalih dados petang soroh inggih punika sekar rare, sekar alit, sekar madya, lan sekar agung (Gautama, 2007:51). (a) Sekar rare taler pinaka silih sinunggil gegendingan lan ring Jawa kabaos dolanan. Gegendingan puniki nyihnayang rasa seneng, pamekas rasa seneng alitalite ri kala maplalian (Medera,2005:8). Sekar rare puniki madrebe palihan malih inggih punika: (1) Dolanan inggih punika gegendingan para alit-alit. Umpaminyane jenggot uban, putri ayu miwah sane lianan. (2) Jejangeran inggih punika gegendingan sane kaanggen pragina jangere ritatkala masolah sane mawentuk peparikan (pantun). (3) Gending sangiang inggih punika gending sane kagendingang olih pragina sangiange. Upaminnyane sanghyang jaran, sanghyang dedari, sanghyang penyalin, miwah sane lianan. (b) Sekar macepat puniki madrebe makudang-kudang pepalihan, ring palih punika soang-soang mawasta pupuh. Ring Bali ketahnyane sane kauningin wenten 10 soroh pupuh, inggih punika pupuh Pucung, Mijil, Maskumambang, Pangkur, Ginada, Ginanti, Sinom, Dangdang Gula, Semarandana, lan Durma. Nanging risampune wenten panglimbak, malih wenten pupuh sane anyar sakadi pupuh Adri, Gambuh, Demung, lan Megatruh. Soang-soang pupuh punika madue wirasa sane malian-lianan, sakadi sane kawedarang puniki: (1) pupuh maskumambang nyihnayang kambang (rasa nerawang), (2) pupuh pucung nyihnayang rasa guyu utawi ngaur, (3) pupuh ginanti/kinanti nyihnayang rasa girang lan tresna, (4) pupuh mijil nyihnayang rasa alep, kawentenan kangkat taler kaanggen nyihnayang rasa kasemaran, (5) pupuh ginada nyihnayang rasa sedih wiadin jengah, (6) pupuh pangkur nyihnayang rasa teleb, (7) pupuh semarandana nyihnayang rasa sedih ngun-ngun, (8) pupuh durma nyihnayang rasa bedos, brungas wiadin gedeg, (9) pupuh dangdang gula nyihnayang rasa sane alus wiadin lues, (10) pupuh sinom nyihnayang rasa plapan, susila, (11) pupuh magatruh nyihnayang rasa nyentil/ sesimbing, (12) pupuh demung nyihnayang rasa nyantep, (13) pupuh adri

nyihnayang rasa nyantep/ nyuksama, (14) pupuh gambuh nyihnayang rasa ulangun, (15) pupuh adri nyihnayang rasa kasmaran (Gautama, 2007:51-52) (c) Sekar madya (kekidungan/ tembang tengahan), Ring Sekar Madya nenten banget wenten pabinayan sareng sekar macepat. Sakewanten basa ring sajeroning Sekar Madya nganggen basa Jawi Tengahan wiadin basa Bali Kawi. Sekar Madia wiadin kekidungan puniki manut ring kahanannyane kaanggen ring sajeroning ngiringang Yadnya utawi Panca Yadnya. Imbanyane: Kidung Tantri, Kidung Malat, Kidung Wargasari, miwah sane lianan (Gautama, 52-53). (d) Sekar agung (kekawin) Ring sekar agung, pupuh punika mawasta wirama. Kekawin punika madaging makudang-kudang wirama. Ring sajeroning kekawin puniki kaiket antuk Guru (U) lan Laghu (-). Guru (U) punika masuara panjang, abot, ngejer, utawi ngileg.nanging yening Laghu inggih punika suara ingan, dangan wiadin dangan. Kruna Geguritan mawit saking kruna gurit sane maartos gubah, karang, sadur.geguritan maartos gubahan cerita sane mawentuk tembang (Kamus Bali- Indonesia, 2009: 236). Geguritan kawangun antuk makudang-kudang pupuh lan pupuh sane ngawungnnyane kaiket olih uger-uger pada lingsa sane kawetuang riakala nembangang. Geguritan nganggen metrum macepat utawi pupuh sane kawentuk manut pada lingsa. Pada madue artos carik lan lingsa madue arti labuh suara ring ungkur soangsoang carik sajeroning apada. Wenten tigang parindikan sane pinih mapaiketan sareng pada lingsa inggih punika: (1) Guru Gatra, inggih punika akehnyane carik ring sajeroning apada, (2) Guru wilangan, inggih punika akehnyane kecap/ wanda ring sajeroning acarik, (3) Guru suara, inggih punika labuh suara ring sajeroning kecap/ wanda ring ungkuring carik. Siswanto (2013:129) nguningayang, wangun intrinsik gancaran kakepah manados 9 (sanga), inggih punika: pamargin carita (plot), pragina, watek, penokohan, latar carita (setting), sudut pandang, paribasa (gaya bahasa), pabesen, lan unteng. (1) Sane kabaos pragina inggih punika para panandang ring sajeroning kriya fiksi. Yening ngenenin tata cara pangawi nguningayang pragina punika kabaos penokohan (Aminuddin, 1984:85). Pragina ring sajeroning kriya rekaan pastika madue polah, sikap, parilaksana, lan watek sane malianan. Ngicen watek ring sajeroning pragina olih sang pangawi punika kabaos pawatekan. Selehin saking peranan lan keterlibatan ring carita, pragina pasida kabinayang manados (1) pragina Utama, (2) ragina Sekunder (pragina bawahan), lan (3) ragina Komplementer (tambahan). Yening cingak saking panglimbak kepribadian pragina, pragina prasida kepah manados pragina dinamislanstatis. Selehin saking watek sane kaduenang pragina, prasida kabinayang dados pragina protagonislan pragina antagonis (Aminudin, 1984:85). Pragina protagonis inggih punika pragina sane wateknyane kasenengin pangwacen. Ketahnyane, watek pragina sane sakadi asapunika inggih punika watek sane becik lanpositif, sakadi asih, sutindih, dana, melanin kapatutan, cacep,pradnyan, praragan, lan satia makanti. Pragina antagonis inggih punika pragina sane wateknyane tan kasenengin pangwacen. Pragina puniki ketahnyane kacihnayang pinaka pragina sane wateknyane tan becik utawi negatif, sakadi setata bendu, madaya corah, seneng mogbogin, nganggen sakancan naya upaya, nigtig tangkah, iri ati, bebeger, lan ambisius. Ring sajeroning kriya fiksi, pragina prasida marupa manusa utawi pragina makhluk lian sane kaicen polah sakadi manusa minakadinyane kancil, meong, kaset, lan sepatu. (2) Aminuddin (1984:62) ngicen watesan ngenenin setting pinaka latar parindikanring sajeroning kriya sastra fiksi yadiastun marupa genah, galah, teler madue kawigunan fisikal lan kawigunan psikologis. Leo Haminudin lan Frederick R. Karell (ring Aminuddin, 1984:64) nguningayang yening latar carita ring sajeroning kriya fiksi nenten ja wantah marupa genah, galah, parindikan,

kahanan, taler piranti-piranti, nanging taler prasida marupa kahanan sane mapaiketan sareng sikap, pamargin pikayunan, panarka,taler tata kahuripan krama ritatkala ngamolihang pikobet. Antuk kalih panampen ring ajeng sane marupa latar carita inggih punika latar genah, galah, lan kahanan. Latar carita mawiguna majeng ring pangawi lan pangwacen. Majeng ring pangawi, latar carita prasida kaanggen ngalimbakang carita. Latar carita prasida kaanggen nyantenang ngenenin genah, galah, lan kahanan sane kapolihang pragina. Pangawi taler prasida nganggen latar carita pinaka pralambang nganenin parindikan sane sampun mamargi, mamargi, lan sane pacang mamargi. Pangawi taler prasida nganggen latar carita anggen nguningayang watek pragina, kahanan carita, pamargin carita, utawi unteng carita. Majeng ring pangwacen, latar carita prasida ngwantu nguningin genah, galah, lan kahanan sane kapolihang pragina. Latar taler prasida ngabih pangwacen ring sajeroning nelebang watek pragina, kahanan carita, pamargin carita, utawi unteng carita punika. (3) Aminuddin (1984:105) nguningayang sudut pandang inggih punika tatacara pangawi nguningayang para pragina ring sajeroning carita. Sudut Pandang minakadinyane (a) narrator omniscient, pangawi pinaka pragina utama sane uning makasami daging carita, (b) narrator observer, pangawi wantah pinaka pengamat,(c) narrator observer omniscient, pangawi wenten ring carita lan pinaka pengamat (d) Narrator the third person omniscient, pangawi pinaka sudut pandang katiga lan uning ring makasamian daging carita. (4)Gaya bahasa inggih punika tata cara pangawi nguningayang daging pikayunanyane nganggen srana basa sane lengut, rumaket, taler prasida nudut pikayunan sang pangwacen (Aminuddin, 1984:71). Wenten tigang pikobet sane rumaket pisan paiketannyane sareng gaya bahasa. Kapertama, ngenenin srana marupa kruna lan lengkara. Ping kalih, mapaiketan sareng gayasareng teges lan kalengutanyane. Lan sane kaping untat mapaiketan sareng kawentenan sosial pangawi (Aminuddin, 1984:72). (5) Pamargin carita inggih punika dudonan carita sane kawentuk antuk paletan-paletan parindikan sane ngwangun carita sane kawetuang olih para pragina ring carita (Abram ring Siswanto, 2013:144). Taler Sudjiman (ring Siswanto, 2013:144) nguningayanag dudonan carita pinaka jalinan parindikan ring sajeroning kriya sastra anggen ngamolihang efek sane kaaptiang. Wenten makudang-kudang panampen ngenenin undagan-undagan parindikan ring sajeroning carita. Aminuddin (1984:94) minayang undaganundagan parindikan antuk pengenalan, konflik, komplikasi, klimaks, peleraian, lan penyelesaian. (a) pengenalan inggih punika undagan parindikan ring sajeroning carita fiksi, sane nguningayang praginapragina utawi latar carita. sane kauningayang saking pragina puniki minakadinnyane, wasta, genah, ceciren praragan, lan polahnyane. (b) Konflik inggih punika pikobet sane metu saking pragina ring carita. (c) Komplikasi inggih punika madyaning alur caritasane ngalimbakang konflik. (d) Klimaks inggih punika undagan alur carita cane nguningayang pamucuh konflik, utaminnyane yening kacingak saking panampen emosional pangwacen, (e) peleraian inggih punika parindikanparindikan ring carita sampun sayan ical lan carita pacang puput, (f) penyelesaian inggih punika pinaka pamuput carita. Unteng inggih punika ide sane pinaka dasar carita. Unteng mawiguna pinaka dasar pangawi ring sajeroning nglimbakang kriya sastra sane kakawi. Unteng mapaiketan sareng teges lan tetujon nguningayang carita olih sang pangawi (Aminuddin, 1984:107). Pangawi nelebin unteng saking carita sadurung pangawi punika makarya sesuratan carita punika, nanging pangwacen prasida uning ring unteng saking carita punika risampunne usan nelebang wangun ring sajeroning carita, nyutetang teges sane wenten taler prasida maiketang sareng tetujon kakawian pangawinyane (Aminuddin, 1984:108).

Nilai-nilai sane mungguh ring sajeroniing carita prasida kacingak saking psikologi pangawi lan pangwacennyane. Yening cingak saking pangawinyane, nilai puniki kasengguh piteket.piteket inggih punika gagasan sane pinaka dasar kriya sastra, pabesen sane kauningayang pangawi majeng ring pangwacen. Kementrian Pendidikan Nasional mawit warsa 2010/ 2011 sampun nglaksanayang ritisan watek paajah-ajah ring 125 satuan pendidikan sane wenten ring 16 kabupaten/ kota, 16 provinsi ring Indonesia. Watek pajah-ajah matetujon anggen nglimbakang watek-watek dasar sane sepatutnyane kaduenang olih sisia.penghargaanlantanggung jawab pinaka kalih nilai moral sane pinih utama sane patut kaajahin ring sekolah. Nilai-nilai moral sane lianan inggih punika kejujuran, keadilan, toleransi,kebijaksanaan, kedisiplinan diri, suka menolong, rasa kasihan, kerja sama, keteguhan hati lan makesami guna sarat sane demokrasi. Watek pajah-ajah sujatinyane inggih punika pinaka panglimbak saking nilai-nilai sane mawit saking ideologi panegara Indonesia, agama, budaya, lan guna sarat sane ngranjing ring tetujon pajah-ajah nasional. Guna sarat sane kalimbakang ring sajeroning watek pajah-ajah ring Indonesia kaselehin mawit saking petang sumber. (1) Agama, krama Indonesia inggih punika krama sane maagama. Santukan asapunika, kauripan praragan, makrama, lan bangsa setata kadasarin antuk ajah-ajahan agama lan srada. (2) Pancasila, Negara Kesatuan Republik Indonesia kaajegang antuk prinsip-prinsip kauripan kebangsaanlankenegaraan sane kabaos Pancasila. Sane madue arti, guna sarat sane mungguh ring pancasila manados guna sarat sane ngatur kauripan politik, hukum, ekonomi, kemasyarakatan, budaya, lan seni. Pajah-ajah budaya lan watek bangsa matetujon nyayagaang peserta didik manados warga negara sane nincap kaluwihannyane, inggih puika warga negara sane madue kawagedan, kemauan, lan nerapang nilai-nilai pancasila ring kahuripan pinaka warga negara. (3) Budaya, kauripan manusa pastika kadasarin antuk nilai-nilai budaya sane kaduenang oluh para krama. Makadadosnyane nilai-nilai budaya punika pinaka sumber nilai ring pajah-ajah budaya lan watek pajah-ajah. 4) tetujon pendidikan nasional, Undang-Undang Republik Indonesia nomer 20 warsa 2003 ngenenin Sistem Pendidikan Nasional (UU Sidiknas) pinaka kawigunan lan tetujon Pajah-ajah Nasional sane patut kaanggen ring sajeroning ngalimbakang pajahajahan ring Indonesia. Manut saking makepapat sumber guna sarat punika wenten makudangkudang guna sarat ring watek pajah-ajah. Punika wenten 18 guna sarat watek paajah-ajah inggih punika Religius, Jujur, Toleransi, Disiplin, Kerja keras, Kreatif, Mandiri, Demokratis, Rasa ingin tahu, Semangat kebangsaan, Cinta tanah air, Menghargai prestasi, Bersahabat/ Komunikatif, Cinta damai, Seneng ngewacen, Peduli lingkungan, Peduli sosial, Tanggung jawab (Zubaedi, 2011:74-76). Ring sajeroning nglaksanayang tetilikan, sane tan prasida kapasahang inggih punika ngenenin tetilikan asoroh. Puniki matetujon mangda uning sadoh napi para sujana nguningayang utawi nilikin panandang sane kaselehin.taler kaaptiang mawit saking tetilikan asoroh sane sampun wenten, panilika pacang ngamolihang panuntun anggen nglaksanaayang seseleh sane pacang kalaksanayang taler mawiguna anggen ngimpasin tetilikan sane pateh tur kalaksanayang malih.kajian ngenenin kriya sastra Bali purwa pastika sampun akeh sane ngelaksanayang, yadiastun punika kalaksanayang olih panilik saking dura Negara utawi saking jagat Bali puniki. Wenten makudang-kudang sesuratan utawi tetilikan sane kaanggen, inggih punika: (1) Ginarsa lan sawitra (1982), ring tetilikan sane mamurda Struktur Geguritan Pakang Raras. Gaguritan puniki marupa carita Panji sane limbak ring Bali. Antuk punika tetilikan puniki nganggen teori struktural, mawit saking teori puniki pacang karereh unteng carita, genah carita, pawatekan, lan sane kaping untat pamargin carita. (2) Suwija (2002)indik Wacana Lagu Pop Bali Raja Pala: Kajian Bentuk, Fungsi dan Makna.

Tetilik puniki marupa Tesis ring program Pascasarjana, Universitas Udayana Denpasar. Pikolih tetilik puniki nyantenang (1) tembang pop Bali Raja Pala pinaka silih sinunggil wangun kria sastra seni budaya Bali sane modern. Tembang puniki kakawi ring warsa 1976 antuk Anak Agung Made Cakra. (2) tembang pop Bali Rajapala pinaka cecampuhan seni sastra, seni suara, lan seni musik taler prasida dados balih-balihan. (3) kajian kawigunannyane wenten 5 kawigunan, inggih punika kawigunan imajinatif, emotif, informatif, integratif, lan komersial. (4) panureksan pikolihnyane wenten 6 pikolih inggih punika pikolih religi, estetika, etika, edukatif, satya, lan simbolik. KRAMANING TETILIK Rikalaning ngemargiang tetilikan, patut madaging kramaning tetilik sane kalaksanayang anggen ngarereh data.wendra (2011:31) nguningayang, kramaning tetilik inggih punika tata cara sane pinih utama kaanggen olih panilik ritatkala nyawis pikobet ring sajeroning tetilikan. Makadadosnyane kramaning tetilik puniki madue kawigunan anggen muputang saluiring pikobet, yadiastun sampun wenten sepat siku-siku sane katelatarang panilik. Ring sajeroning kramaning tetilik prasida kawedarang indik 1) palihan tetilik, 2) jejering lan panandang tetilik, 3) mupulang data, 4) piranti tetilik, lan 5) data tureksa. Kramaning tetilik punika pacang katelatarang sejangkepnyane ring sor puniki. Ring sajeroning palihan tetili, tetilikan puniki nganggen tetilikan deskriptif kualitatif. Data sane nganggen tetilikan deskriptif kualitatif, kawedarang nganggen kruna-kruna lan narasi rikala nureksain data. Data sane kawedarang antuk krunakruna lannarasi inggih punika ngenenin wangun jeroning lan guna sarat watek paajah-ajah ring sajeroning geguritan Rajapala punika. Jejering ring tetilikan puniki inggih punika geguritan Rajapala marupa alih aksara geguritan sane marupa lontar, druwen I Gusti Gede Putu. Data puniki kapolihang ring Gedong Kirtya ring paos itihasa. Geguritan puniki akehnyane 34 kaca, sane kawentuk antuk kalih pupuh inggih punika pupuh Sinon 89 pada (pada 1-19 lan 219-288) lan Pupuh Durma 199 pada (pada 20-218). Panandang (objek) ring tetilikan punika inggih punika ngenenin wangun intrinsiklan Guna Sarat Watek Paajah-ajah sane wenten ring geguritan Rajapala. Tata cara mupulang data ring sajeroning tetilik puniki inggih punik tata cara studi dokumentasi. Dokumentasi mawit saking kruna dokumen sane mateges pupulan parindikan sane sampun langkung.dokumen prasida marupa sesuratan sakadi satua, babad, awig-awig miwah sane tiosan.lianan ring punika, dokumen prasida marupa gegambaran sakadi foto, sketsa, miwah sane tiosan. Punika taler prasida marupa kriya seni sakadi patung, lukisanlanfilm (Sugiyono, 2006). Piranti sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika kartu data. Ring sajeroning kartu data, aspek sane pacang karereh inggih punika wangun intrinsiklanguna sarat watek paajah-ajah geguritan Rajapala. Risampune mupulang data, mangkin kalanturang antuk nureksain data.data sane sampun kapupulang punika katureksain antuk metode deskriptif kualitatif.teknik sane kaanggen ritatkala nureksain inggih punika deskriptif utawi teknik data sane kapolihang punika kaubah miwah katelatarang antuk lengkara-lengkara utawi kadadosang uraian.wenten petang dudonan sane patut kauratiang ring sajeroning nureksain data sakadi reduksi data, klasifikasi data, deskripsi data, lan panyutetan. PIKOLIH LAN TETEPASAN Iriki katelatarang indik pikolih lan tetepasan saking tetilik sane sampun kalaksanayang. Pikolih tetilik puniki ngenenin indik wangun intrinsik lan guna sarat watek paajah-ajah ring sajeroning geguritan Rajapala. Geguritan Rajapala sane kaselehin ring tetilikan puniki marupa salinan saking lontar antuk No. 460, No. Buku: 3517/IVc, Kls: IV, Simpan: 2.8, Tanggal Disalin: 07/03/1941, Ket: Kabur, kertasnyane tipis, ukuran legal, 34 kaca (288 pada),

pengetikan: mesin tik. Yadiastun ketrerangan saking teks punika kirang becik nanging nenten kapangkih pikobet sane dahat mialangin rikala nyelehin geguritan punika. Uning ring wangun sane ngawangun carita, inggih punika pinaka tata cara ngaresepang daging carita. Carita sane becik inggih punika carita sane prasida nudut pikayunan sang pangwacen mangda ngresepang tur pinaka pamuputnyane prasida nyutetang daging carita punika. Pangawi iriki pinaka sang sane ngawi carita pastika madue tata cara sane malian-lianan ngawedarang daging caritannyane, sakewanten pastika pangawi sane becik pacang ngicen piteket-piteket sane dahat mawiguna majeng ring pangwacen. Piteket-piteket punika wenten sane janten wenten ring carita (kasurat), utawi piteket sane metu saking kajangkepan carita rikala pangwacen nyutetang carita punika. Sajeroning geguritan Rajapala wangun sane kaselehin wantah ngenenin wangun intrinsiknyane. Mawit saking punika prasida kauningin pragina sane kaselehin manut ring konsep Rwa Bineda, latar carita, gaya bahasa, lanpamargin carita ring geguritan Rajapala. Konsep Rwa Bineda kaanggen ri sajeroning nyelehin pragina ring geguritan Rajapala puniki santukan maiketang sareng ajaran Hindu. Sane kaanggen pinaka konsep Rwa Bineda inggih punika darma muah adarma, darma pinaka simbol kabecikan lan adarma pinaka tungkalikannyane. Sane pinaka pragina darma inggih punika wenten 21 diri, lan pragina adarma wenten 3 diri. Pragina punika kabaos darma utawi adarma kaselehin manut ring parilaksana muah bebaosan pragina punika. Pragina sane kapanggih ring geguritan punika nenten akeh sane jangkep kauningayang olih pangawi. Sane jangkep kauningayang inggih punika wantah pragina Ken Rajapala, Ken Sulasih, Ki Durma, lan Kala Durgandeni. Latar caritageguritan Rajapala puniki kakepah manados tiga, inggih punika latar genah, galah, muah kahanan. Soang-soang akehnyane latar sane kapanggih inggih punika 13 genah, 5 galah, 4 kahanan. Latar sane kadeskripsiang inggih punika wantah latar genah kemanten, santukan wantah latar genah sane pinih jangkep kasobyahang olih pangawi. Saking 13 genah punika taler wantah 3 genah kemanten sane jangkep kauningayang pangawi. Genah punika inggih punika: ring telaga (rikala Ken Rajapala maboros), ring Carangsari (Ki Durma nyeneng agung), lan ring telaga (rikala Ki Durma maboros). Ngenenin gaya bahasa ring geguritan Rajapala wenten kalih parindikan sane kaselehin inggih punika ngenenin basa sane kaanggen (deskripsi Basa) lanparibasa Bali. Basa sane kaanggen ring geguritan Rajapala inggih punika nganggen basa Bali Tengahan. Basa Bali Tengahan inggih punika pinaka basa Bali sane keni pengaruh saking basa Jawa Kuna.Yadiastun basa Bali punika keni pengaruh saking basa Jawa Kuna, nanging nenten ngicalang basa Bali punika.sane pinih janten kacingak yening geguritan Rajapala nganggen basa Bali tengahan inggih punika kaanggennyane afiksasi saking basa kawi.sakadi pangater a-, seselan -in-, -um-, muahpangiring - aken.ngenenin paribasa Bali sane munggih ring geguritan Rajapala inggih punika sesenggakan. Sesengggakan kacriang antuk kruna kadi, sakadi, lan buka, paribasa sane kapolihang inggih punika: (1) kadi rupaning toya letek ginawe camani, sane maartos kawentenan padewekannyane sakadi toyane sane letek tur kaanggen pawangsuhan pastika nenten prasida mangedasang. (2)adulur kadi tulis, sane martos para jadmane kasenggakang sakadi tulisane sane maririgan. (3) kadi angganing dadaliumeng anggagana umor, maartos kawentenan jadmane sane doh samarsamar kakantenang. (4) kadi kapuk salamba tiba kanginan, sane maartos kawentenan Ken Rajapala sane kiris karupayang sakadi kapuk sane sambyar katempuh angin. Pamargin carita/lelintihan ring geguritan Rajapala kawedarang manut insiden sane wenten ring carita punika. Geguritan Rajapalakakepah manados kalih pamargin carita/lelintihan, inggih punika pahan sane nyaritayang kahuripan Ken Rajapala lan kahuripan Ki Durma.

Ring pahan sane nyaritayang Ken Rajapala, pamargin caritanyane kakawitin saking Ken Rajapala sane maboros ngantos pinaka pamuputnyane lunga ngelarang yasa kerti (matapa). Pahan sane nyaritayang Ki Durma, pamargin caritanyane kakawitin saking Ki Durma sane urip praragan ngantos pinaka pamuputnyane matemu sareng Diah Ayu Anom. Yadiastun carita punika mamurda geguritan Rajapala, nanging pinaka unteng bebaosannyane nyaritayang Ki Durma pinaka pianak Ken Rajapala sareng Ken Sulasih. Unteng saking paletan kapertama punika tan ja lian nyaritayang Ken Rajapala sane madue Rabi widyadari maparab Ken Sulasih, tur madue putra asiki maparab Ki Durma. Iriki madaging piteket sane janten kasurat marupa pupuh-pupuh, akehnyane inggih punika 17 piteket. Piteket punika pinaka pitutur Ken Rajapala majeng ring Ki Durma sadurung ipun ngelarang yasa kerti (matapa) ring alase. Piteket punika mapaiketan pesan sareng sapunapi pratingkang manados manusa.yadiastun karya sastra geguritan Rajapala puniki sampun lami kekaryanin, nanging piteket punika prasida kaangen ring aab jagate sakadi mangkin. Ring paletan sane kaping kalih, pinaka unteng caritanyane inggih punika nyaritayang Ki Durma sane urip praragan ngantos prasida manados jadma sane mautama. Pragina puniki madue polah sane asih majeng ring rerama, krama, teler ring pamerintah. Yadiastun ipun katinggal ajinnyane ngelarang petapan, nanging Ki Durma setata menget ring pitutur ajinnyane tur kaanggen pinaka panuntun ngamargiang kahuripannyane. Ring paletan kalih puiki taler madaging piteket sane dahat becik. Piteketnyane inggih punika asih bakti I pianak sareng I rerama lan pamerintah. Lianan saking Ki Durma sane kayun ngincepang pitutur ajinnyane, Ki durma taler sarat pesan manggih ajinnyane.yadiastun akeh pialang sane kapanggih rikala ipun ngaruruh ajinnyane, nanging Ki Durma setata mautsaha.ngantos ipun prasida matemu sareng ajinnyane sane pinih asihin ipun. Makudang-kudang guna sarat taler madaging ring geguritan Rajapala puniki, sakadi sane sampun kapolihang ring pikolih tetilikan. Guna sarat punika pinih rumaket ring konsep Tri Hita Karana, sakemaon paiketan jadma sareng palemahan nenten akeh sane kasurat. Guna sarat punika taler prasida ngranjing ring watek paajah-ajah, (1) ring sajeroning guna sarat paiketan jadma sareng Ida Sang Hyang Widhi Wasa, guna sarat watek paajah-ajah sane kapolihang inggih punika Religius.(2)ring sajeroning guna sarat paiketan rerama sareng pianak akeh kapanggih guna sarat sane marupa pitutur Ken Rajapala Majeng ring Ki Durma. Sakewanten guna sarat punika nenten prasida ngranjing ring watek paajah-ajah, santukan punika wantah marupa pabesen. Ring sajeroning guna sarat paiketan pianak sareng reramannyane, guna sarat sane kapolihang inggih punika Ki Durma sane kayun ngincepang tur nglaksanayang pitutur saking ajinnyane prasida ngranjing ring guna sarat watek paajah-ajah disiplin. (3) ring sajeroning guna sarat paiketan jadama sareng jadma, guna sarat watek paajah-ajah sane kapolihanag inggih punika bersahabat/komunikatif. (4)ring sajeroning guna sarat ngenenin paiketan parekan sareng Rajanyane, guna saret sane kapolihang inggih punika Ki Durma sanetangkil ka puri malajahang raga tur kabaosang Ki Durma sane kayun ngamejahang raksasane yadiastun antuk mangetohang urip. Guna sarat punika pinaka bakti parekan sareng rajannyane lan prasida ngranjing ring guna sarat watek paajah-ajah cinta tanah air. Saking makudang-kudang guna sarat punika, prasida kamedalang ring pangaajahan watek paajah-ajah. Guru pangajian prasida nganggen geguritan Rajapala puniki pinaka srana pangajahan santukan akeh madaging guna sarat sane pinih mabuat pinaka jalaran anggen nincapang watek sane becik ring angga para sisia utawi mahasisia. Tetilikan puniki pinaka untengnyane nilikin indik guna sarat watek pajah-ajah ring sajeroning geguritan Rajapala, sakewanten sadurungnyane sampun kalaksanayang nyelehin wangun intinsik

saking geguritan puniki mangda kapolihang kayaktian saking geguritan Rajapala puniki. Akeh malih sane prasida katilikin saking geguritan Rajapala puniki, sakadi struktur forma awinan puniki mawentuk geguritan, guna sarat sosial, kawentenan geguritan/carita Rajapala ring krama Bali, muah sane tiosan. Panilik ngaptiang mangda panilik sane tiosan prasida nglanturang tetilikan puniki. KAPUSTAKAAN Aminuddin. 1984. Pengantar Apresiasi Sastra. Malang: IKIP Malang Antara, I G.P. 2011.Prosa Fiksi Bali: Pengertian Fungsi Aspek Klasifikasi Contoh. Singaraja: Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Pendidikan Ganesha. Gautama, W.B. 2007. Kasusastraan Bali: Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Surabaya: Paramita. -------, 2007.Kamus Bali Indonesia.Surabaya: Paramita Ginarsa, I K.lan sawitra. 1982. Struktur Geguritan Pakang Raras. Denpasar: Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa, Departemen Pendidikan dan Kebudayaan. Medera, I N. 2005.Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. Putra, I N.D. 2005.Tonggak Baru Sastra Bali Modern.Denpasar: Program Studi Magister Kajian Budaya Unud. Siswanto, W. 2013.Pengantar Teori sastra.malang: Aditya Media Publising. Sugiyono. 2006. Metode Penelitian Bisnis. Bandung: CV Yreme. Suwija, I N. 2002.Wacana Lagu Pop Bali Raja Pala: Kajian Bentuk, Fungsi dan Makna. Denpasar:Program Pascasarjana, UNUD. Kumaidi. 2005. Pengukuran Bekal Awal Belajar dan Pengembangan Tesnya. Jurnal Ilmu Pendidikan. Jilid 5, No. 4, Kuntoro, T. 2006. Pengembangan Kurikulum Pelatihan Magang di STM Nasional Semarang: Suatu Studi Berdasarkan Dunia Usaha. Tesis tidak diterbitkan. Semarang: PPS UNNES Pitunov, B. 13 Desember 2007. Sekolah Unggulan Ataukah Sekolah Pengunggulan? Majapahit Pos, hlm. 4 & 11 Waseso, M.G. 2001. Isi dan Format Jurnal Ilmiah. Makalah disajikan dalam Seminar Lokakarya Penulisan artikel dan Pengelolaan jurnal Ilmiah, Universitas Lambungmangkurat, 9-11Agustus Kansil, C.L. 2002. Orientasi Baru Penyelenggaraan Pendidikan Program Profesional dalam Memenuhi Kebutuhan Dunia Industri. Transpor, XX(4): 54-5 (4): 57-61