TATA KRUNA SAJERONING WIDYA KAWI SASTRA DRUEN MAHASISIA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI UNDIKSHA EDISI JUNI 2012 I. A. P. Asti Pratiwi 1, I W. G. Wisnu 1, S. A. P. Sriasih 2 Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia e-mail: {dayu.astipratiwi@gmail.com, wisnukawiswara@yahoo.com, sap.sriasih@yahoo.com}@undiksha.ac.id Kuub Tetilik puniki matetujon nlatarang indik (1) tata kruna sane wenten ring Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Juni 2012 miwah (2) kaiwangan tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Juni 2012. Jejering tetilik inggih punika Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Tetilik puniki nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif. Tetilikan puniki nganggen kalih kramaning mupulang data inggih punika, kramaning dokumentasi miwah kramaning sadu wicara. Data tureksa sane kanggen minakadi: (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) reduksi data, (4) pangwedar data, (5) interpretasi data, miwah (6) panyutetan. Pikolih ring tetilik puniki marupa (1) tata kruna basa Bali ring WKS akehnyane 3.440 kruna minakadi: kruna lingga 2.047 kruna, kruna tiron 1.229 kruna, kruna dwi lingga 137 kruna, miwah kruna satma 27 kruna. Tiosan ring punika, persentase campur kode sane kapolihang 17%. (2) Persentase kaiwangan tata kruna kapolihang 12%, minakadi: kruna lingga persentase 7%, kruna tiron persentase 19%, kruna dwi lingga persentase 39%, miwah kruna satma persentase 0%. Kruna jejaton : tata kruna, kaiwangan tata kruna, tabloid. Abstrak Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) morfologi dalam Widya Kawi Sastra Mahasiswa Jurusan Juni 2012 dan (2) kesalahan morfologi dalam Widya Kawi Sastra Mahasiswa Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Subjek penelitian ini adalah Widya Kawi Sastra Mahasiswa Jurusan Juni 2012. Penelitian ini menggunakan rancangan penelitian deskriptif kualitatif. Penelitian ini menggunakan dua metode pengumpulan data yaitu, metode dokumentasi dan metode wawancara. Metode analisis data yang digunakan yaitu: (1) identifikasi data, (2) klasifikasi data, (3) reduksi data, (4) deskripsi data, (5) interpretasi data, dan (6) penyimpulan. Hasil yang diperoleh dari penelitian ini adalah (1) morfologi bahasa Bali dalam WKS berjumlah 3.440 kata yaitu, kata dasar 2.047, kata jadian 1.229, kata ulang 137, dan kata majemuk 27. Persentase campur kode yang didapatkan 17%. (2) Persentase kesalahan morfologi yang didapatkan 12 %, yaitu: persentase kata dasar 6%, persentase kata jadian 19%, persentase kata ulang 39%, dan persentase kata majemuk 0%. Kruna kunci : morfologi, kesalahan morfologi, tabloid.
Abstract This research purposed to describe (1) morphology which there in student s Widya Kawi Sastra Balinese Education Department UNDIKSHA Edition of June 2012 and (2) the error of morphology from Widya Kawi Sastra Balinese Education Department UNDIKSHA Edition of June 2012. The subject of this research was Widya Kawi Sastra for students in Balinese Education Department UNDIKSHA Edition of June 2012. This research used descriptive qualitative design. This research used two method in collecting the data such as, (1) documentation method and (3) interview method. The method of data analysis are, (1) identification of data, (2) classification of data, (3) data reduction, (4) description of data, (5) interpretation of data, and (6) inference. The results of this research are (1) morphology in Bali language which are in WKS there 3.440 words such as, there 2.047 words of root, 1.229 words of derivative, 137 words of repeat word, 27 words of compound word. Besides it, the percentage of code-mixing obtained 17%. (2) The percentage of morphology error obtained 12% that are: the percentage of root is 6%, the percentage of derivative is 19%, the percentage of repeat words is 39%, and the percentage of compound words is 0%. Keywords : morphology, error of morphology, tabloid. PURWAKA Media massa madue kawigunan sane pinih utama ring sajeroning ngicen utawi ngwedarang gatra miwah nyobyahang panampen krama indik pikobet (Pastika, 2013). Kawentenan media massa puniki pinih mawiguna majeng ring para krama. Wigunan media massa pinaka (1) genah mabligbagan indik pikobet para krama, (2) nincapang kaweruhan krama, (3) srana ngwedarang panampen majeng pemerintah, (4) srana ngwedarang awigawig sane wenten ring krama, miwah (5) nglimbakang rasa mangda meled ngwacen. Media massa kapalih dados kalih wangun, inggih punika media cetak miwah media elektronik (Pastika, 2013: 9). Media cetak prasida kajantenang marupa surat kabar, tabloid, majalah, miwah sakancan sane kacetak antuk kertas. Media elektronik prasida kajantenang marupa internet, televisi, miwah radio. Majalaran antuk panlataran ring ajeng, media massa dahat mawiguna pisan ring kauripan. Kawigunan media massa sane kawedarang ring ajeng punika taler mawiguna majeng pelestarian budaya Bali sane setata kauratiang majeng krama Bali. Bali kasub indik budayanyane. Aab globalisasi sakadi mangkin sampun akeh nganggen teknologi ring sarahina-rahina. Dadosnyane, krama samian mautsaha ngrajegang budaya Bali madasar antuk panglimbakan teknologi sane wenten sajeroning pelestarian budaya Bali. Teknologi, cutetnyane media massa sane kanggen nguningayang panglimbakan budaya Bali. Panglimbakan media massa pinaka utsaha anggen ngimbangang kawentenan budaya asing sane ngranjing ring Bali. Kawentenan kadi asapunika, media massa pinih mawiguna pisan anggen nguningayang budaya-budaya lokal sakadi acara festival budaya ring Bali. Indike punika pinaka utsaha anggen ngrajegang Bali mangda sayan ajeg miwah lestari. Mawit saking media massa, para krama prasida dangan ngamolihang gatragatra sane wenten ring kauripan. Pantaraning wartawan (jurnalis) miwah media massa madue paiketan pinih raket pisan (Setiati, 2005: 85). Swadarma wartawan (jurnalis) inggih punika nureksain basa miwah daging saking media massa. Basa ring sajeroning media massa pinaka jiwa (ketahnyane antuk media cetak). Yening nenten nganggen basa, media massa cetak nenten madue suksmannyane (William dkk, 2004: 331). Panglimbakan media massa sane mabasa Bali kantos mangkin marupa sakadi: Bali Post (surat kabar), Widya Kawi Sastra (tabloid), Buratwangi, Canang Sari, Bali Orti (majalah), Blogspot Nyawan Silih Sinunggil Gumatat-gumitit sane Ngwantu Para Sekar (internet), Bali TV ring acara Lila Cita, Darma Wacana, miwah Dedalu (televisi), RRI Singaraja 105.4 ring acara Lila Cita, Sudang Lepet Jukut Undis/SLJU, Gatra Sore, miwah Gending Bali (radio). Saking
panglimbakan sakancan media massa punika prasida ngicen kawigunan sajeroning nglestariang basa, sastra, miwah budaya Bali. Sakadi sane kauningin, basa miwah sastra pinaka cihna budaya Bali. Ngelestarian budaya ring Bali mapaiketan sareng basa miwah sastra Bali. Sajeroning sesuratan media massa patut nguratiang uger-uger tata kruna cutetnyane tata kruna basa Bali. Yening sang pangwacen kresep antuk gatra sane kawedarang, pastika wartawan (jurnalis) urati sajeroning ngwigunayang tata kruna basa Bali. Sakancan media massa pastika nganggen tata kruna sajeroning nlatarang daging soang-soang gatra. Kautamaang tata kruna basa Bali sane kanggen ring media massa prasida kakantenang ring Widya Kawi Sastra. Widya Kawi Sastra inggih punika tabloid sane ngranjing ring sajeroning media massa cetak. Tabloid puniki sampun medal kantos 4 edisi, inggih punika Edisi Juni 2011, Edisi Desember 2011, Edisi Juni 2012, miwah Edisi Desember 2013. Saking 4 edisi sane wenten, Widya Kawi Sastra Druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 kanggen ring sajeroning panilikan puniki santukan nyutetang pikobet pinih akeh. Pikobet punika indik ngwigunayang tata kruna ring sesuratan Latin basa Bali. Panilikan puniki pinaka jalaran utsaha sareng-sareng nincapang tur mikukuhang tata cara nganggen tata kruna basa Bali sane patut ring sajeroning tabloid. Tetilikan puniki nenten ja tetilikan sane kapertama. Wenten makudangkudang panilikan sane asoroh sadurung panilikan puniki jagi kalaksanayang. Saputra (2012) nilikin indik Analisis Kesalahn Membaca Prefik dalam Membaca Wacana Bahasa Bali Siswa Kelas XI B AK SMK Negeri 1 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki nyantenang kawagedan ngwacen prefik sajeroning wacana basa Bali sisia kelas XI B AK SMK 1 Singaraja becik. Prayuda (2013) nilikin indik Analaisis Kesalahan Penulisan Prefik sajeroning makarya karangan narasi Bahasa Bali Siswa Kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki nyantenang kawagedan nyurat prefik sajeroning makarya karangan narasi basa Bali sisia kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja kirang becik. Dewi (2013) nilikin indik Bahasa Perempuan pada Majalah Femina dan Sekar. Pikolih tetilikan puniki nyantenang basa anak istri ring sajeroning majalah Femina miwah Sekar akeh kapolihang marupa frasa (nominal miwah ajektival). Meriati (2015) nilikin indik Seseleh Widya Kawi Sastra Jurusan IV Warsa 2013 manut ring EYD Bahasa Bali. Pikolih tetilikan puniki nyantenang akeh wenten kaiwangan sesuratan EYD sajeroning Widya Kawi Sastra Edisi IV warsa 2013. Panilikan asoroh sane kawedarang ring ajeng, ngunggahang indik tata kruna cutetnyane kruna tiron (prefik) miwah media massa. Wenten sane nilikin indik kruna tiron sane panandangnyane nenten ring media massa. Wenten taler nilikin indik media massa sane jejeringnyane nenten nganggen kruna tiron (prefik). Dadosnyane, durung wenten sane nilikin indik tata kruna sajeroning media massa. Majalaran antuk kawigunan, pelestarian budaya, panglimbakan, miwah panilikan asoroh ngeninin indik media massa mabasa Bali sane katlatarang ring ajeng, jagi kamargiang tetilikan indik Tata Kruna sajeroning Widya Kawi Sastra Druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Tetilik puniki kalaksanayang santukan durung wenten sane nilikin indik tata kruna sajeroning tabloid. Tetilik puniki nelebang indik tata kruna miwah kaiwangannyane sajeroning Widya Kawi Sastra Druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 cutetnyane ring sesuratan Latin basa Bali. Tetilikan indik tabloid puniki patut kalaksanayang anggen jalaran nglestariang budaya Bali utamannyane anggen nglimbakang teori indik tabloid. Lianan punika, mangda para yowana, ketahnyane tim redaksi, uning indik tata kruna sane kanggen ring tabloid. Mapaiketan saking kawentenan ring ajeng, kapolihang kalih pikobet minakadi: (1) Sapunapi tata kruna sane wenten ring Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012? (2) Sapunapi kaiwangan tata kruna sajeroning Widya
Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Juni 2012? Tetilik puniki matetujon (1) Mangda kauningin wangun tata kruna sane wenten ring Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. (2) Mangda kauningin kaiwangan wangun tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Sepat siku-siku sane jagi kacutetang sumangdaning dados panuntun rikala ngmargiang tetilikan puniki. Sepat siku-siku sane kanggen tetimbangan ring tetilik puniki minakadi, (1) teori struktur, (2) teori wacana, (3) teori media massa, (4) teori wangun tata kruna, (5) campur kode, miwah (6) tetilikan asoroh. Struktur (Linguistik Mikro) inggih punika widya sane malajahin indik sakancan soroh basa (Gordon, 2006: 12). Soroh Struktur (Linguistik Mikro) sane ngranjing sajeroning tetilikan puniki inggih punika morfologi. Antara (2011: 2) nlatarang morfologi inggih punika widya basa malajahin indik wangun kruna-kruna. Wacana inggih punika pupulan utawi rangkepan lengkara sane mapaiketan tur malelintihan (Eriyanto, 2001: 2), panampen sane pateh indik wacana, wacana inggih punika pupulan utawi rangkepan makudang-kudang kruna sane dados lengkara sane madue lelintihan pepaosan sane pasti (Suwarna, 2012: 3). Saking kalih panampen sujana ring ajeng, prasida kacutetang suksman wacana, inggih punika pupulan utawi rangkepan makudangkudang lengkara sane mapaiketan tur madue lelintihan pepaosan sane pasti. Saking kalih panampen sujana ring ajeng, prasida kacutetang suksman wacana, inggih punika pupulan utawi rangkepan makudang-kudang lengkara sane mapaiketan tur madue lelintihan pepaosan sane pasti. Manut Suwarna (2012: 3) wacana kapalih dados limang soroh inggih punika deskripsi, narasi, argumentasi, eksposisi, miwah persuasi. William, dkk (2004: 30) nlatarang, kruna media massa mawit saking kruna medium miwah massa. William, dkk (2004: 34) nlatarang panglimbakan media massa puniki kapalih dados kalih minakadi: media massa cetak miwah media massa elektronik. Media massa cetak inggih punika media massa sane kacetak nganggen piranti cetak sadurung ngwedarang gatra. Imbanyane: surat kabar, majalah, tabloid, miwah sane lianan. Media massa elektronik inggih punika media massa sane nganggen jasa listrik sadurung ngwedarang gatrannyane. Media massa punika nenten prasida kanggen yening nenten wenten jasa listrik sakadi: radio, film, internet, miwah televisi. Setiati (2005: 68) nlatarang media massa madue kawigunan inggih punika mupulang gatra, nyurat gatra, nureksain, miwah ngwedarang gatra majeng sang pangwacen. Media massa miwah wartawan (jurnalis) setata eling ring sesana majeng kasujatian gatra. Syamsul (2006: 21) nlatarang sajeroning ngwedarang gatra, kasaratang nganggen akeh pawiwit mangda para pangwacen nenten sengsaya sareng gatra sane kawedarang ring media massa. Malarapan antuk bebaosan ring ajeng, prasida kacingak media massa nenten lempas sareng wartawan (jurnalis) (Djuroto, 2006: 29). Setiati (2005: 25) nlatarang, nenten wenten teori sane ngranayang jadma waged ring sajeroning nyurat. Pateh tekening makekawin, jadma prasida kasengguh pradnya makekawin santukan teleb muruk makekawin. Dadosnyane, kawagedan nyurat taler prasida kapolihang yening teleb ngwacen buku, majalah, surat kabar miwah mirengang gatra ring televisi utawi radio. Nikanaya (2006: 6-37) nlatarang, nganutin wangunnyane kruna kapalih dados petang soroh inggih punika kruna lingga, kruna tiron, kruna dwi lingga, miwah kruna satma. Kruna lingga inggih punika kruna sane durung polih wewehan. Kruna lingga puniki kapalih dados kalih nganutin kecap/wanda miwah wewangsan kruna. Kruna lingga nganutin kecap/wanda marupa: akecap, kalih kecap, tigang kecap, petang kecap, miwah limang kecap. Kruna lingga nganutin wewangsan kruna marupa: kruna aran, kruna kria, kruna kahanan, kruna wilangan, kruna pangarep, kruna panyambung, kruna pangentos, kruna katerangan, kruna sandang, kruna
pakeengan, kruna adverbial, kruna pitaken, kruna panunjuk, miwah kruna fatis. Kruna tiron inggih punika kruna sane sampun polih wewehan (afiks). Wewehan punika luire pangater (prefiks), seselan (infiks), pangiring (sufiks), miwah gabungan wewehan (konfiks). Pangater basa Bali luire N- (anusuara) ma-, ka-, sa-, pa-, pi-, a-, pra-, pari-, pati-, maka-, saka-, kuma-. Seselan basa Bali luire: -in-, -um-, -el-, miwah -er-. Pangiring ring basa Bali luire: -ang, -in, -an, -a, -n, -ng, -e, -ne. Gabungan wewehan ring basa Baline wenten patpat, inggih punika pa-an, ma-an, ka-an, miwah bra-an. Kruna dwi lingga inggih punika kruna lingga sane kapingkalihang. Kruna dwi lingga kabinayang dados petang soroh inggih punika: kruna dwi sama lingga, kruna dwi samatra lingga, kruna dwi purwa, kruna dwi wesana, miwah kruna dwi lingga maweweh. Kruna satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sane suksmanipun tungga. Kruna satma wenten kalih soroh inggih punika nganutin wewehan utawi wangun kruna miwah nganutin paiketan pantaraning wangun kruna. kruna satma nganutin wewehan utawi wangun kruna marupa: Kruna satma tan paweweh, Kruna satma mawewehan, miwah Kruna satma nganggen wangun tawah (unik). Kruna satma nganutin paiketan pantaraning wangun kruna marupa: kruna satma pepadan (setara), miwah kruna satma tan pepadan (tidak setara). Campur kode wantah ngranjingnyane wangun basa lian sane marupa kruna, kruna satma, miwah klausa ring siki basa. Campur kode kapalih dados tigang soroh manut pawiwit basa sane kaambil (Jendra, 1991: 132) inggih punika: (1) campur kode ka tengah (campur kode ke dalam), (2) Campur kode ka sisi (campur kode ke luar), miwah (3) Campur kode cecampuhan (campuran). Campur kode ka tengah (campur kode ke dalam) inggih punika campur kode sane ngranjingang basa sane kantun asoroh (serumpun). Imbanyane sakadi campur kode ring bebaosan basa Bali sane madaging wangun-wangun basa Indonesia utawi wangun basa daerah lianan sakadi basa Jawa, basa Sunda, miwah basa daerah lianan. Campur kode ka sisi (campur kode ke luar) inggih punika campur kode sane ngranjingang basa sane nenten asoroh (serumpun). Imbanyane sakadi campur kode ring bebaosan basa Bali madaging basa Inggris, Belanda, Arab, Sansekerta, miwah sane lianan. Utawi bebaosan basa Indonesia sane madaging basa saking dura negara. Campur kode cecampuhan (campuran) wantah campur kode sane ngranjingang wangun-wangun basa sane asoroh (serumpun) miwah basa sane nenten asoroh (serumpun). Imbanyane sakadi bebaosan basa Bali sane ngranjingang basa Indonesia miwah basa saking dura negara ring bebaosan. Tetilikan asoroh pinaka tetimbang sajeroning nglaksanayang panilikan. I Putu Gede Agus Saputra (2012) saking Fakultas Bahasa miwah Seni Universitas Pendidikan Ganesha, Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Singaraja, nilikin indik Analisis Kesalahn Membaca Prefik dalam Membaca Wacana Bahasa Bali Siswa Kelas XI B AK SMK Negeri 1 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki nyantenang kawagedan ngwacdn prefik sajeroning wacana basa Bali sisia kelas XI B AK SMK 1 Singaraja becik. Prayuda (2013) saking Fakultas Bahasa miwah Seni Universitas Pendidikan Ganesha, Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Singaraja, nilikin indik Analaisis Kesalahan Penulisan Prefik sajeroning makarya karangan narasi Bahasa Bali Siswa Kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja. Pikolih tetilikan puniki nyantenang kawagedan nyurat prefik sajeroning makarya karangan narasi basa Bali sisia kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja kirang becik. Azizah Kurnia Dewi (2013) saking Fakultas Sastra dan Budaya Universitas Udayana, Program Studi Bahasa dan Sastra Indonesia, Denpasar, nilikin indik Bahasa Perempuan pada Majalah Femina dan Sekar. Pikolih tetilikan puniki nyantenang basa pradana ring sajeroning majalah Femina miwah Sekar akeh kapuponin marupa frasa (nominal miwah ajektival). Kawentenan wacana basa pradana ring sajeroning majalah Femina miwah Sekar kapolihang madasar antuk bidang, cara, gaya inggih punika iklan, mode, cantik dan bugar, kuliner, anda, miwah keluarga. Luh Gede Meriati (2015),
saking Fakultas Bahasa miwah Seni Universitas Pendidikan Ganesha, Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, Singaraja, nilikin indik Seseleh Widya Kawi Sastra Jurusan IV Warsa 2013 manut ring EYD Bahasa Bali. Pikolih tetilikan puniki nyantenang akeh wenten kaiwangan sesuratan EYD sajeroning Widya Kawi Sastra Edisi IV warsa 2013. Makasami tetilikan punika nilikin indik kawentenan tata kruna pamekas kruna tiron (prefik), nanging nenten ring media massa. Wenten taler sane nilikin indik daging media massa nanging nenten nganggen tata kruna. Ring tetilikan sane sampun kawedarang ring ajeng prasida anggen tetimbang sajeroning nglaksanayang panilikan. KRAMANING TETILIK Ring tetilik punika nganggen tetilikan deskriptif kualitatif mangda ngamolihang data sane patut. Data sane karereh ring tetilikan puniki inggih punika tata kruna lan kaiwangan tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Juni 2012. Jejering ring tetilikan puniki Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Juni 2012. Kakuub gatra sane katilikin ring WKS marupa: (1) Bale Kulkul: Himasaba ring Pura Pucak Luhur Lempuyang, (2) Kori Agung: Taksu Sang Hyang Bojog, Gerak Jala Redaksi, miwah BAKSOS, (3) Gedong: Kabupaten Buleleng Kantor Perpustakaan dan Arsip miwah Kaweruhan Sastra ring Satua-satua Bali, (4) Bale Gong: Matan Ai HIMASABA miwah SUNAR ring HIMASABA, (5) Meru: Lawat-lawat Suung, Suaran Sang Mangajap Tawang, Nitisastra Kusumawicitra, Aji Piwelas, miwah Pawatakan Bayuh Oton, miwah (6) Bale Perantenan: Cemara Ento Runtuh, Kabak lan Komputerisasi, Omongan Para Nak Istri, Ia I Lampah, Katah, Masatua, Topi, miwah Panampen. Panandang ring tetilikan sane kalaksanayang inggih punika tata kruna. Kramaning sane kaanggen mupulang data ring tetilik puniki marupa, kramaning dokumentasi, miwah kramaning sadu wicara. Sajeroning tetilikan puniki pacang kapupulang data-data manut ring pikobet tetilik. Tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Juni 2012 punika pastika kawacen, salanturnyane kasurat indik tata kruna miwah kaiwangannyane sane wenten ring Widya Kawi Sastra. Ring tetilik puniki, dokumentasi sane jagi kapupulang inggih punika tata kruna miwah kaiwangannyane sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Basa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012 Ring tetilikan puniki sang sane katuju inggih punika acarya (pembina) Widya Kawi Sastra (dosen) miwah sang pangwacen Widya Kawi Sastra (Mahasisia). Ngeninin indik narawakya sane kajudi sajeroning sadu wicara puniki akehnyane pitung diri. Narawakya punika luire, acarya (pembina), kalih diri saking tim redaksi, kalih diri saking dosen miwah kalih diri saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali. Ring tetilik puniki, sadu wicara kalaksanayang mangda ngamolihang data indik kaiwangan sesuratan tata kruna sajeroning Widya Kawi Sastra druen Mahasisia Jurusan Pendidikan Basa Bali UNDIKSHA Edisi Juni 2012. Piranti sane kaanggen ngwantu ngrereh data marupa kartu data miwah sesuluh sadu wicara. Kartu data puniki kaanggen nyurat tata kruna miwah kaiwangan tata kruna sane wenten ring WKS. Data sane sampun kapolihang salanturnyane kapupulang miwah katelatarang nganggen basa sane becik mangda prasida karesepang. Data tureksa sane kanggen ring tetilikan puniki inggih punika identifikasi data, klasifikasi data, reduksi data, pangwedar data, interprestasi data, panyutetan. PIKOLIH MIWAH TETEPASAN Pikolih tetilikan puniki ngutamayang indik data sane kapolihang saking jejering tetilikan, inggih punika daging ring WKS. Data sane kapolihang ring tetilikan puniki marupa, (1) tata kruna miwah (2) kaiwangan tata kruna sane wenten ring WKS. Tata kruna sajeroning WKS kaselehin marupa: (1) kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna dwi lingga, miwah (4) kruna satma
sakadi sane sampun katlatarang ring ajeng. Tata kruna punika kaselehin nganggen kartu data. Pikolih saking seseleh tata kruna sane patut ring WKS marupa, (1) kruna lingga-a wenten 1.925 kruna, (2) kruna lingga-b wenten 1.693 kruna, (3) kruna tiron-1 wenten 490 kruna, (4) kruna tiron-2 wenten 6 kruna, (5) kruna tiron-3 wenten 215 kruna, (6) kruna tiron-4 wenten 43 kruna, (7) kruna dwi lingga wenten 83 kruna, (8) kruna satma-a wenten 12 kruna, miwah (9) krunaa satma-b wenten 15 kruna. Lian ring punika, pikolih campur kode wenten 723 kruna. Tata kruna ring WKS akehnyane 3.440 kruna inggih punika: (1) kruna lingga 2.047, (2) kruna tiron 1.229, (3) kruna dwi lingga 137, miwah (4) kruna satma 27. Tata kruna sane pinih akeh kapolihang inggih punika kruna lingga. Kruna sane arang kapolihang inggih punika kruna dwi lingga miwah kruna satma. Artosnyane saking petang soroh tata kruna wantah kruna lingga sane pinaka dasar sajeroning sesuratan. Siki lengkara kawangun antuk kruna lingga. Punika mawinan, kruna lingga sering kanggen sajeroning sesuratan. Tiosan ring punika, kruna tiron taler sering kanggen ring sesuratan santukan, pinaka linging sajeroning lengkara. Kruna dwi lingga miwah kruna satma arang kapanggihin sajeroning sesuratan santukan, dasar saking kalih kruna punika saking kruna lingga. Persentase campur kode sane kapolihang inggih punika 17%. Campur kode inggih punika serapan sane sampun kaambil miwah serapan sane durung janten kaambil. Kruna-kruna sane mawit saking bahasa Indonesia kacihnayang antuk..*, bahasa Kawi kacihnayang antuk..**, miwah bahasa Inggris kacihnayang antuk..*** kabaos campur kode ring sosiolinguistik. Campur kode kapalih dados tingang soroh inggih punika (1) campur kode katengah, (2) campur kode kasisi, miwah (3) campur kode campuran. Campur kode ring WKS manut sorohnyane wenten kalih marupa, campur kode katengah miwah campur kode kasisi. Saking kalih pahan campur kode sane wenten ring WKS puniki manut teori campur kode sane katlatarang antuk Jendra, (1991: 132). Campur kode ka tengah inggih punika campur kode sane ngranjingang basa sane kantun asoroh (serumpun) marupa, bahasa Indonesia miwah bahasa Kawi. Campur kode ka sisi inggih punika campur kode sane ngranjingang basa sane nenten asoroh (serumpun) marupa, bahasa Inggris. Dadalan sane ngawinang campur kode kantun manggeh ring WKS inggih punika saking pamaos/panyurat miwah saking basa. Saking pamaos/panyurat ngeninin indik makarya sesuratan. Saking basa ngeninin indik wates kosa basa. Kawentenan campur kode nenten ja iwang sajeroning sesuratan. Yening akeh ngwigunayang campur kode pastika sesuratan kabaos nenten lengut. Dadosnyane, patut kauratiang sajeroning ngwigunayang campur kode. Tata kruna sane wenten sampun madaging uger-uger sesuratan manut teori tata kruna sane katlatarang antuk Nikanaya (2006: 6-37) minakadi: (1) kruna lingga inggih punika sane durung polih wewehan (pangater, seselan, pangiring), (2) kruna pangarep lan kruna sandang (artikula) kasurat mapalasang saking kruna sane nyarengin, (3) wewehan (pangater, seselan, pangiring, miwah wewehan gabungan) kasurat matunggalan sareng kruna linggannyane genahipun ring arep kruna lingga, (4) kruna dwi lingga sane kasurat nganggen tanda hubung, miwah (5) kruna satma ketahnyane kasurat mapasahan, sajabaning ring sajeroning kruna-kruna sane sampun kacutetang kasurat matunggalan. Sesuratan mahasisia irika sampun nganutin tata kruna sane wenten. Punika sane ngawinang sesuratan-sesuratan sane kasurat prasida kabaos becik. Tata kruna sapatutnyane kaicen ri tatkala ngamargiang pangajah-ajah ring sekolah kantos ring Perguruan Tinggi mangda tata kruna punika sayan karesepang antuk para krama, utaminnyane para yowana. Kirangnyane pangresep ngeninin indik tata kruna prasida ngamedalang sesuratan sane iwang. Punika mawinan, ri tatkala nyurat sesuratan, iraga patut nguratiang uger-uger tata kruna. Wangun tata kruna sane wenten ring WKS sampun manut sareng tata kruna basa Bali. Punika kacihnayang antuk
sesuratan-sesuratan tata kruna sane wenten ring WKS. Sakadi sane kawedarang ring ajeng, kaiwangan sajeroning WKS punika kaselehin manut ring tata kruna. Kaiwangan sane wenten ngeninin indik: (1) kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna dwi lingga, miwah (5) kruna satma. Kaiwangan punika kaselehin nganggen kartu data, sadu wicara, miwah persentase kaiwangannyane. Persentase kaiwangannyane kapolihang 12% inggih punika: (1) kruna lingga sampun becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 6% saking 2.047 kruna, (2) kruna tiron kirang becik kacihnayang antuk kaiwangnnyane 19% saking 1.229 kruna, (3) kruna dwi lingga nenten becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 39% saking 137 kruna, miwah (5) kruna satma kabaos pinih becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 0%kruna satma 0%. Pikolih kaiwangan tata kruna marupa, (1) kruna lingga wenten 122 kruna, (2) kruna tiron-1 wenten 220 kruna, (3) kruna tiron-3 wenten 9 kruna, (4) kruna tiron-4 wenten 6 kruna, miwah (5) kruna dwi lingga wenten 54 kruna. Kruna sane kapolihang ring ajeng wantah kruna sane iwang kemanten. Kruna tiron-2 miwah kruna satma sane sampun kabaos becik santukan, kalih kruna punika nenten wenten sane iwang. Pikolih saking sadu wicara indik dadalan kaiwangan tata kruna marupa, (1) kirangnyane tim redaksi sadu ajeng majeng ring acarya (pembina), (2) miwah tim editor sane durung waged sajeroning mecikang daging ring soang-soang gatra, (3) kirangnyane kaweruhan mahasisia indik tata kruna, miwah (4) mahasisia sane dados tim redaksi wau dados panyurat. Kawentenan WKS yening selehin manut tata kruna sampun kabaos becik kacihnayang antuk persentase tata kruna sane patut 88%. Kaiwangan sajeroning WKS manut ring tata kruna inggih punika: (1) kruna lingga sane iwang 6% saking 2.047, (2) kruna tiron sane iwang 19% saking 1.229, (3) kruna dwi lingga sane iwang 39% saking 137, miwah (4) kruna satma sane iwang 0% saking 27. Campur kode sane kapanggihin wenten tigang bahasa inggih punika bahasa Indonesia, bahasa kawi, miwah bahasa Inggris. Persentase campur kode sane kapolihang 17%. Campur kode sajeroning WKS marupa: (1) bahasa Indonesia 534 kruna, (2) bahasa Kawi 168 kruna, miwah (3) bahasa Inggris 21 kruna. Data ring ajeng punika kapolihang manut ring daging WKS sane kaselehin nganggen kartu data. Ring kartu data punika sampun katlatarang indik daging WKS miwah pikolih sane katilikin. Pikolih saking seseleh tata kruna miwah campur kode marupa, (1) tata kruna akehnyane 3.440 kruna miwah (2) campur kode akehnyane 723 kruna. Pikolih persentase saking seseleh tata kruna miwah campur kode ring ajeng marupa, persentase tata kruna sane patut kapolihang 88%, persentase kaiwangan tata kruna sane kapolihang 12%, miwah persentase campur kode sane kapolihang 17%. Saking pikolih persentase ring ajeng, kruna satma prasida kabaos pinih becik santukan, nenten wenten sane iwang. Tiosan ring punika, pikolih persentase kruna tiron kabaos kirang becik santukan, kaiwangannyane pinih akeh. Dadalan sane ngawinang akeh kaiwangan kruna tiron inggih punika nenten urati antuk uger-uger nyurat tata kruna. Kaiwangan-kaiwangan sane lianan punika kajantenang santukan, kirangnyane kaweruhan indik tata kruna, tim redaksi kantun wau dados panyurat, kirangnyane tim redaksi sadu ajeng majeng ring acarya (pembina), miwah tim editor sane durung waged sajeroning mecikang daging ring soang-soang gatra. Sakemaon tim redaksi wau dados panyurat yening uning indik uger-uger tata kruna, nenten ja dados pikobet sajeroning nyurat. Punika taler, antuk tim editor pastika ngrereh editor sane sampun waged sajeroning tata kruna. Yadiastun samian ngresep indik uger-uger tata kruna nanging, patut kabligbagan malih mangda janten jangkep. Tetilikan puniki mapaiketan sareng tetilikan asoroh sane kalaksanayang antuk Meriati ngeninin indik EYD basa Bali sajerioning WKS. Tetilikan asoroh punika pateh nilikin ring WKS duren mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali nanging, nenten indik tata kruna. Tata kruna kanggen sesuluh ri tatkala sareng sami nyurat sesuratan. Ring tata kruna punika sampun madaging uger-uger
indik sesuratan sane patut. Dadosnyane sareng sami patut urati ring tata kruna sane wenten mangda prasida nyurat sesuratan sane becik miwah prasida karesepang antuk pangwacen. Uger-uger tata kruna minakadi: (1) Pangater ma-, ka-, sa-, miwah sane lianan kasurat nganggen aksara legena, kasurat antuk a imbanyane marupa: kaselang, saluir, makarya miwah (2) Yening kruna linggannyane mapurwa antuk wianjana (konsonan) k, g, suara (vokal) a, i, u, é, o, e (pepet), miwah ardhasuara (semivokal) y, r, l, w, anusuara sane kanggen ng- marupa: kawi polih anusuara ng- dados ngawi, anut polih anusuara m- dados manut, tureksa polih anusuara n- dados nureksa, miwah sane lianan. saking uger-uger ring ajeng sampun manut kadi teori tata kruna basa Bali sane katlatarang antuk Nikanaya (2006: 6-37). Saking kaiwangan sane kapanggihin, kaweruhan tim redaksi sajeroning nyurat tata kruna sampun kabaos becik. Sios ring tata kruna sane kanggen dasar ri tatkala nyelehin sesuratan WKS inggih punika, kamus miwah kaidah morfologi. Kaidah morfologi inggih punika tatatiti ring sajeroning ngwangun kruna. Kamus miwah kaidah morfologi prasida nyangkepin ring sajeroning nyelehin sesuratan. Kamus miwah kaidah morfologi sampun dados widya sane sujati miwah nenten prasida katungkasin malih. Yening rumasa meweh ring sajeroning nyelehin sesuratan tata kruna, mangda yaktiang malih kaaptiang kamus miwah kaidah morfologi sane kanggen. Tiosan ring kamus miwah kaidah morfologi punika wenten ring tata basa Bali miwah EYD basa Bali sampun katlatarang indik sesuratan sane patut. Kruna sane marupa kruna lingga kasurat tunggal, suara /ə/ ring kecap pinih ungkur kruna lingga kasurat antuk a, (suara /ə/ ring kecap sane pinih ajeng sajeroning kruna lingga kalih kecap utawi tigang kecap, kasurat antuk e marupa: sube, ade, tambe, gobe miwah sane lianan kecap /ə/ ring pungkur kruna punika boya kasurat antuk aksara /ə/ nanging kasurat antuk aksara a. Kawentenan punika mangda kauningin antuk pakraman sareng sami utaminnyane antuk mahasisia sumangdaning ri tatkala nyelehin sesuratan boya tata kruna manten sane patut uratiang nanging, ngeninin indik sesuratan ring kamus miwah kaidah morfologi. Indike punika sumangdaning prasida ngamolihang pikolih sane pinih utama miwah prasida kanggen sesuluh ring sajeroning nyurat sesuratan. Ring kauripan mangkin sampun akeh para krama sane nyurat sesuratan. Sesuratan sane kasurat manut ring daging kayun sang panyurat. Sesuratan-sesuatan punika prasida kamedalang miwah kapupulang ring WKS (tabloid). Yening sareng sami sampun waged nyurat pastika molihang pikolih sane mawiguna ring kauripan. PAMUPUT Tata kruna sane wenten marupa: (1) kruna lingga, (2) kruna tiron, (3) kruna dwi lingga, miwah (4) kruna satma. Tata kruna sane wenten ring WKS akehnyane 3.440 kruna inggih punika: (1) kruna lingga 2.047 kruna, (2) kruna tiron 1.229 kruna, (3) kruna dwi lingga 137 kruna, miwah (4) kruna satma 27 kruna. Kruna sane pinih akeh kapolihang inggih punika kruna lingga miwah kruna tiron. Tiosan ring punika, kapanggihin campur kode sajeroning WKS. Persentase campur kode sane wenten inggih punika 17%. Kaiwangan sesuratan tata kruna sajeroning WKS kapolihang antuk sadu wicara miwah kartu data. Sesuratan mahasisia irika sampun nganutin tata kruna basa Bali. Punika mawinan, sesuratan sane kasurat prasida kabaos becik. Persentase kaiwangan tata kruna inggih punika 12% saking 3.440 kruna. Kruna lingga sampun kabaos becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 6% saking 2.047 kruna. Kruna tiron kirang becik kacihnayang antuk kaiwangnnyane 19% saking 1.229 kruna. Kruna dwi lingga nenten becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 39% saking 137 kruna. Kruna satma kabaos pinih becik kacihnayang antuk kaiwangannyane 0% saking 27 kruna. Dadosnyane, ngwigunayang kruna dwi lingga sane pinaka pikobet santukan, akeh kaiwangan kruna sane kapanggihin. Piteket sajeroning tetilikan puniki wenten tiga, sakadi (1) majeng ring pangajah basa Bali kanggen pinuntun
sajeroning makarya sesuratan, (2) majeng ring mahasisia pinaka pratiwimba sajeroning nyarengin ajah-ajahan sane kapolihang ring perkuliahan, miwah (3) majeng ring panilik sane lianan mangda prasida nilikin indik campur kode sajeroning tabloid. KAPUSTAKAAN Antara, Putu. 2011. Morfologi Bahasa Bali (Tata Wangun Kruna). Singaraja: UNDIKSHA. Dewi, Kurnia. 2013. Bahasa Perempuan pada Majalah Femina dan Sekar. Skripsi (tidak diterbitkan). Fakultas Sastra Indonesia UNUD. Djuroto, Totok. 2006. Manajemen Penerbitan Pers. Bandung: PT. Remaja Rosdakarya. Eriyanto. 2001. Analisis Wacana Pengantar Analisis Teks Media. Yogyakarta: LKiS Yogyakarta. Gordon, Terrence. 2006. Saussure untuk Pemula. Yogyakarta: KANISIUS (Anggota IKAPI). Jendra, Wayan. 1991. Dasar-dasar Sosiolinguistik. Denpasar: Ikayana. Meriati, Gede. 2014. Seseleh Widya Kawi Sastra Jurusan Pendidikan Bahasa Bali UNDIKSHA edisi IV warsa 2013 manut ring EYD Bahasa Bali. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS UNDIKSHA. Pastika, Wayan. 2013. Dinamika Bahasa Media Televisi, Internet dan Surat Kabar. Denpasar: Udayana Universitas Pres. Prayuda, Eka. 2013. Analisis Kesalahan Penulisan Prefiks dalam Menulis Karangan Narasi Bahasa Bali Siswa Kelas XI IPB di SMA Negeri 2 Singaraja. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidiksna Bahasa Bali, FBS UNDIKSHA. Saputra, Agus. 2012. Analisi Kesalahan Membaca Prefik dalam Membaca Wacana Bahasa Bali Siswa Kelas XI BAK SMK Negeri 1 Singaraja. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS UNDIKSHA. Setiati, Eni. 2005. Ragam Jurnalistik Baru dalam Pemberitaan. Yogyakarta: C.V.Andi Offset. Suwarna, Dadan. 2012. Trik Menulis Puisi, Cerpen, Resensi Buku, Opini/Esai. Tangerang: Jelajah Nusa. Syamsul, Asep. 2006. Jurnalistik Praktis untuk Pemula. Denpasar: PT. Remaja Rosdakarya. Nikanaya, Nyoman. 2006. Tata Basa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. William, dkk. 2004. Media Massa & Masyarakat Modern. Jakarta: Prenada Media.