Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto

dokumen-dokumen yang mirip
KAWENTENAN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RING NASKAH DRAMA I GODOGAN JURUSAN PENDIDIKAN BASA BALI WARSA 2015/2016

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RITATKALA PAPARUMAN ADAT RING DESA ADAT SAMPALAN TENGAH, KABUPATEN KLUNGKUNG

NUREKSAIN SESURATAN PASANG AKSARA BALI RING SAJERONING PAPAN WASTA SANE WENTEN RING SD SE- KECAMATAN JEMBRANA

KAWENTENAN CAMPUR KODE RING ALBUM TEMBANG POP BALI RAMBO OLO-OLO OLIH GRUP BAND BINTANG

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA RING CERPEN MABASA BALI RUBRIK ORTI BALI, KORAN BALI POST 2016

I Putu Widhi Astika 1 I Wayan Wendra 1, Sang Ayu Putu Sriasih 2. Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Pendidikan Ganesha

SARANA TEMBANG MELAYANGAN OLIH EMONI KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR SISIA KELAS VIII 6 SMP NEGERI 3 BANJAR

SESELEH CAMPUR KODE RING NOVEL SENTANA CUCU MAREP PAKARDIN I MADE SUGIANTO

KEWAGEDAN NGRESEPANG WANGUN DASAR LAN ARTOS KRUNA DWILINGGA SISIA KELAS X SMA NEGERI 2 BANJAR SINGARAJA

PEPLAJAHAN MABEBAOSAN BASA BALI SANE NGANGGEN MODEL PEPLAJAHAN INOVATIF RING KELAS XI IIS 3 SMA NEGERI 4 SINGARAJA

IUSAN PANGAWIGUNAAN PIRANTI GAMBAR (MONOPOLI) MABASA BALI RING PAPLAJAHAN NGWACEN AKSARA BALI RING SISIA KELAS V SDK MARSUDIRINI

NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA JRO MATUA TEKEN I CAI MANTU DRUEN GEDONG KIRTYA

BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA

CAMPUH KODE (CAMPUR KODE) RING WAYANG KULIT INOVATIF CENK BLONK SANE MAMURDA LATA MAHOSADHI

SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE SUGIANTO

METODE COPY THE MASTER KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT CERPEN SISIA RING KELAS XI MIA3 SMA NEGERI 2 SINGARAJA

SESELEH MATERI TES ULANGAN UMUM SEMESTER GENAP WARSA 2013/2014 PEPLAJAHAN BASA BALI KELAS X RING SMK NEGERI 3 SINGARAJA

Pesaih Kawagedan Sisia Kelas VIIIC SMP Negeri 3 Singaraja Sajeroning Nyelehin Wangun Intrinsik Puisi Bali Purwa (Pupuh Sinom) lan Puisi Bali Anyar

CAMPUHAN WARNA BASA (CAMPUR KODE) SANE WENTEN RING PABLIGBAGAN SUBAK ANYAR DESA PADANGKELING, KECAMATAN BULELENG, KABUPATEN BULELENG, WARSA 2016

TATA KRUNA SAJERONING WIDYA KAWI SASTRA DRUEN MAHASISIA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI UNDIKSHA EDISI JUNI 2012

METODE KOOPERATIF TIPE THINK, PAIR, SHARE (TPS) ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT SINOPSIS CERPEN MABASA BALI SISIA KELAS XI-3 IPA SMA NEGERI 1 BANJAR

CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB UNDIKSHA

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

BASITA PARIBASA RING ALBUM NASI GORENG SPESIAL KEKAWIAN WIDI WIDIANA

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS. Universitas Pendidikan Ganesha. Singaraja, Indonesia

TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL, KABUPATEN BADUNG

FILM DOKUMENTER PINAKA SERANA NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR RING KELAS X7 SMA NEGERI 2 BANJAR

KAWENTENAN DIALEK BALI AGA RING DESA DAUSA KECAMATAN KINTAMANI KABUPATEN BANGLI

SESELEH PANGAWIGUNAAN BASA BLACKBERRY MESSAGE (BBM) YOWANA RING BR. DUSUN SALA, DESA ABUAN, KECAMATAN SUSUT, KAB. BANGLI

SOR SINGGIH BASA BALI SAJERONING PARUMAN BANJAR ADAT GUNUNG BIAU, DESA MUNCAN, KABUPATEN KARANGASEM

NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT PAGURON- GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE MENAKA

BABAD PASEK KAYU SELEM : ANALISIS STRUKTUR OLEH : I PUTU YUDHI SANTIKA PUTRA NIM:

SESELEH INDIK WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON SANE WENTEN RING NOVEL BUUNG KAKAWIAN NYOMAN MANDA

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Mahaesa

TUTUR LEBUR GANGSA; ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: I MADE OKA PARIATNA

WARNA (VARIASI) BASA BALI RING SESURATAN KWACA (BAJU KAOS)

ARTI LEKSEM SUKATING (UKURAN) NGANGGEN LIMA LAN BATIS RING ASTA KOSALA-KOSALI

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

e-journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 2 Tahun 2015)

NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN CUPAK GERANTANG LAN SATUA CUPAK GERANTANG MADASAR ANTUK WANGUN CARITA SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK PAKARDIN I KETUT RIDA

SESELEH GUNA SARAT WATEK PAAJAH-AJAH RING SAJERONING GEGURITAN RAJAPALA

DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN BANJAR, KABUPATEN BULELENG

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA KENITEN

GEGURITAN KONTABOJA: ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA OLEH: IDA AYU EKA PURNAMA WULANDARI NIM

SKRIPSI ANALISIS STRUKTUR DAN SOSIOLOGIS DRAMA MULIH KARYA I NYOMAN MANDA OLEH : NI PUTU HARUM KARTIKA DEWI NIM

SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE KASUSASTRAAN BALI PURWA I

GENDING-GENDING REGGAE BALI JONI AGUNG SESELEH SEMIOTIKA TETUJON IDUP MANUSA PAIKETANNYANE SARENG AJAH-AJAHAN PAWATEKAN

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani

NGAWIGUNAYANG METODE AUDIOLINGUAL ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NEMBANGANG PUPUH MASKUMAMBANG SISIA KELAS X MIPA 2 SMA NEGERI 1 SINGARAJA

KATA PENGANTAR. atas berkat rahmat-nya skripsi yang berjudul Novel Sing Jodoh Analisis

GEGURITAN AJI RAMA RENA ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA

UCAPAN TERIMA KASIH. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa/Tuhan Yang

CAMPUH KODE SAJERONING PRASASTI MABASA BALI KUNO SAKING WARSA MASEHI

Bahan Ajar BAHASA BALI SMA/SMK

PELESTARIAN BAHASA BALI DALAM MEDIA CETAK BERBAHASA BALI: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK OLEH ANAK AGUNG ISTRI ITA RYANDEWI NIM:

NUREKSAIN WANGUN LAN PAIKETAN SOSIOLOGI SASTRA RING CAKEPAN NASKAH DRAMA JUKUT BE BANO PIKARDIN I MADE WISNAWA

TEKS GEGURITAN DARMAKAYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: KADEK RIKA ARIPAWAN NIM:

TEKS GEGURITAN PADEM WARAK ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

TEKS TUTUR CANDRABHERAWA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

WANGUN INTRINSIK LAN AJI PANGAJAH-AJAHAN TATA LAKSANA RING SATUA BAWAK MABASA BALI WARSA 1975

TUTUR ANGKUS PRANA: KAJIAN STRUKTUR DAN SEMIOTIKA. Oleh: NI KADEK DEWI SANTHIASTINI

TEKS TUTUR JONG MANTEN: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: DESAK PUTU ELVIANA DEWI NIM:

SESELEH VARIASI BASA RING DIALEK BALI AGA DESA SERAYA, KECAMATAN KARANGASEM, KABUPATEN KARANGASEM

SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S.

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Tuhan Yang Mahaesa/Ida Sang Hyang

SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI, PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG KIRTYA, SINGARAJA

TEKS GEGURITAN MANTRI SANAK LIMA ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

ESTETIKA POSMODERN MIWAH GUNA SARAT PAGURON-GURON DOLANAN 'MATIGTIG PAPAH BIU' DUTA KABUPATEN KARANGASEM RING PKB 2015

SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE RING PANGAJAHAN SASTRA BALI

SKRIPSI KAMUS BALI INDONESIA BIDANG ISTILAH UPAKARA MANUSA YADNYA DI KABUPATEN BADUNG

GEGURITAN ANGGASTYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

MITOS DI NUSA PENIDA ANALISIS STRUKTUR, FUNGSI, DAN MAKNA

TEKS MITOS TAPAKAN BARONG BHATARA SAKTI NAWA SANGA DI KAHYANGAN JAGAT LUHUR NATAR SARI: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

Pantang menyerah sebelum. mencapai hasil yang maksimal

PEMERTAHANAN BAHASA BALI MELALUI GENDING RARE PADA ANAK-ANAK DI SANGGAR KUKURUYUK: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK

SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA WAYANG CENK BLONK

CITRA WANITA PENYIHIR DALAM NOVEL RATNA TRIBANOWATI KARYA I MADE SUGIANTO: SUATU KAJIAN KRITIK SASTRA FEMINIS

BABAD DANGHYANG BANG MANIK ANGKERAN: KAJIAN STRUKTUR DAN FUNGSI

GEGURITAN PURA TANAH LOT ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH IDA BAGUS PUTU WIASTIKA NIM

Kata Kunci : Kidung, Struktur, Semiotik, Smaratantra.

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN ( RPP ) 2

BERBAHASA BALI DENGAN BAIK DAN BENAR. Oleh : Drs. I Made Suwendi, M.Hum Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Dwijendra.

TEKS DRAMA GONG I MADE SUBANDAR HASTA KOMALA ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

ULANGAN AKHIR SEMESTER GANJIL TAHUN PELAJARAN 2017/2018. Kompetensi Keahlian : Semua Jurusan Kelas : X/1 Hari / Tanggal :

ABSTRAK. Kata Kunci: kamus, bahasa, sastra, istilah, kategori.

BAB VI FAKTOR PENUNJANG DAN FAKTOR PENGHAMBAT PEMERTAHANAN BAHASA BALI DALAM MASYARAKAT MULTIKULTURAL DI KOTA DENPASAR

ABSTRAK GEGURITAN MASAN RODI ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

KONJUNGSI ANTARKALIMAT DALAM BAHASA BALI. GUSTI NYOMAN MASTINI Institut Hindu Dharma Negeri Denpasar

TINGKATAN BAHASA BALI UNTUK PENGEMBANGAN PENDIDIKAN BERKARAKTER DI SD NEGERI 1 SINABUN

BAB II KAJIAN PUSTAKA. umum. Menurut Sutarno NS ( 2003 : 32 ) Perpustakaan umum sering diibaratkan

PENYUSUNAN KAMUS SERAPAN DALAM BAHASA BALI

I. PURWAKA. Manut swadarma Krama Desa Pakraman Tonja rikala mikukuhang kasukertan jagat malarapan antuk minakadi :

Bule Belajar Budaya Bali: Kritik Identitas dalam Antologi Cerpen Mekel Paris. I Wayan Eka Septiawan

PEMBINAAN PEMAKAIAN BAHASA BALI YANG BAIK DAN BENAR DALAM UPAYA MEMINIMALISASI DEGRADASI DI DESA PANCASARI, BULELENG

PEMBELAJARAN KETERAMPILAN BERBICARA DALAM PENGGUNAAN SOR SINGGIH BAHASA BALI

Nureksain Anggah-Ungguhing Basa Kaanggen Ring Kawi Sastra Bali Anyar Sane Nganutin Basa Carita (Wacana Naratif) Lan Bebaosan (Interaktif)

Transkripsi:

Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Sugianto I M Wira Wartana¹, I. Md. Ludy Paryatna¹, S.A.P Sriasih². Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia e-mail: {dganewayahoo.com¹, ludiparyatna@yahoo.com¹, sap.sriasih@yahoo.com²}@undiksha.ac.id KUUB Tetilikan puniki matetujon nlatarang (1) soroh anggah-ungguhing basa Bali, (2) kaiwangan anggahungguhing basa Bali, (3) soroh anggah-ungguhing basa Bali sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna. Tetilikan puniki ngangge palihan tetilik deskriptif-kualitatif. Jejering ring tetilikan puniki inggih punika novel Ratna Pikardin I Made Sugianto. Penandang tetilik ring tetilikan puniki inggih punika soroh anggah-ungguhing basa Bali, kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali, soroh anggah-ungguhing basa Bali sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna. Kramaning mupulang data ring tetilikan puniki nganggen kramaning dokumentasi antuk teknik baca, simak lan catat. Pikolih tetilikan punikinyantenang (1) soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna, minakadi basa alus, basa madia, basa andap, lan basa kasar. (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, manut ring 8 unsur panganggen basa inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur. (3) soroh anggah-ungguhing basa Bali sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna, minakadi (1) basa andap akehnyane 433 paragraf, (2) basa madia akehnyane 40 paragraf, (3) basa kasar akehnyane 19 paragraf, (4) basa alus akehnyane 13 paragraf. Tetilikan puniki prasida ngicenin uger-uger ritatkala makarya novel mabasa Bali. Kruna jejaton: anggah-ungguhing basa Bali ring sajeroning novel. Abstrak Penelitian ini bertujuan mendeskripsikan (1) jenis anggah-ungguhing bahasa Bali, (2) kesalahan anggah-ungguhing bahasa Bali, (3) jenis anggah-ungguhing bahasa Bali yang paling sering digunakan dalam novel Ratna. Penelitian ini menggunakan metode penelitian deskriptif-kualitatif. Obyek penelitian dalam penelitian ini adalah novel Ratna karangan I Made Sugianto. Subyek penelitian dalm penelitian ini adalah jenis anggah-ungguhing bahasa Bali, kesalahan anggah-ungguhing bahasa Bali, jenis anggahungguhing bahasa Bali yang paling sering digunakan dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini menggunakan metode dokumentasi dengan teknik baca, simak, dan catat. Hasil dari penelitian ini menunjukan (1) jenis anggah-ungguhing basa Bali yang digunakan dalam novel Ratna, diantaranya bahasa halus, bahasa madia, bahasa andap, dan bahasa kasar. (2) kesalahan anggah-ungguhing basa Bali dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, menurut 8 unsur penggunaan bahasa yaitu latar, peserta tutur, tujuan tutur, topic tutur, nada tutur,bentuk tutur, norma tutur, dan jenis tutur. (3) jenis anggah-ungguhing basa yang paling sering digunakan dalam novel Ratna Tribanowati Leak Soleh, Solah Leak, diantaranya (1) bahasa andap banyaknya 433 paragraf, (2) bahasa madia banyaknnya 40 paragraf, (3) bahasa kasar banyaknya 19 paragraf, (4) bahasa alus banyaknya 13 paragraf. Penelitian ini dapat memberikan pedoman membuat novel bahasa Bali.

Kata Kunci: anggah-ungguhing bahasa Bali dalam sebuah novel. Abstract This study aims to describe (1) the type of anggah-ungguhing Balinese language, (2) the errorungguhing anggah Balinese language, (3) the type of anggah-ungguhing Balinese language most often used in novel Ratna. This study uses descriptive qualitative research methods. Object of this research is the novel Ratna essay I Made Sugianto. Preformance research subject of this study is the kind anggah-ungguhing Balinese language, error-ungguhing anggah Balinese language, type of anggah-ungguhing Balinese language is most often used in the novel Ratna. Data collection techniques in this study using the technical documentation read, see, and record. Results from this study indicate (1) the type of anggah-ungguhing Bali bases used in the novel Ratna, including subtle language, the language madia, andap language, and coarse language. (2) false anggah-ungguhing Bali bases novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak according to the 8 elements of language use that background, the participants said, the purpose of speech, speech topic, tone said, shapes speech, speech norms, and the type of speech. (3) types of anggah-ungguhing bases are most often used in the novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, including (1) the language andap number of 433 paragraphs, (2) language madia number off 40 paragraph, (3) coarse language many 19 paragraphs, (4) language alus number of 13 paragraphs. This study can provide guidelines for making novel Balinese language. Keywords: anggah-ungguhing Balinese language in a novel. PURWAKA Basa lan sastra inggih punika sinalih tunggil pah-pahan kebudayaan sane kaanggen jalaran ring kawentenan kahuripan para kramane. Kawentenan kahuripan kramane ring Bali saking dumun sampun rumaket ring kawentenan sastra. Punika prasida kacingak saking geginan nyastra para kramane, nelebin sastra Bali purwa miwah sastra Bali anyar. Indike puniki sampun kalaksanayang saking leluhur ipun, raris katami ngantos mangkin pinaka budaya sane kantun ajeg ring kawentenan kahuripan kramane ring Bali, lan sampun akeh panglimbaknyane. Nanging, nenten samian jadma uning napi malih midep ring napi sane kabaos nyastra, punika riantukan nenten samian jadma nelebin sane kabaos nyastra. Kriya sastra pinaka karya gancaran madue rasa utama pisan, riantukan dagingnyane boya ja carita saking pangawi kemanten, nanging kawangun saking reragragan pangawi rikala manggihin pikobet-pikobet ring pakraman lan katiwakang lintang basa ring sajeroning kriya sastra. Pinaka kriya seni ring kawentenannyane, nganggen basa pinaka jalaran rikalaning nguningayang parindikan idup miwah kahuripan sane wenten ring pakraman (Sutresna, 2006: 2). Saking penampen punika prasida karesepin kriya sastra pinaka kriya seni sane nguningayang kawentenan pikobetpikobet kahuripan pakraman lintang basa. Kriya sastra punika ngutamayang indik pikobet-pikobet ring sajeroning kahuripan ring pakraman, utamannyane pikobetpikobet sosial budaya, ekonomi, miwah politik. Kriya sastra sane nyihnayang indik kahuripan jadma ketahnyane nguningayang indik kahuripan sekala (realitas) sane dasarnyane marupa pupulan saking pamargin idup sekala miwah niskala pangawi. Sastra inggih punika kriya gancaran utawi tembang sane marupa reriptan awi-awian pangawi, raris kadasarin antuk pawangunan manah sane karasayang ring sajeroning kayun mawastu prasida ngametuang rasa lengut kadasarin antuk aspek basa lan aspek teges (Rosmawati, 2008: 7). Kriya sastra prasida metu, sangkaning pikolih saking reriptan lan dresta ring makudang-kudang kawentenan kahuripan pakraman ring Bali. Punika mawinan, pikolih kriya punika nenten wantah carita rerambangan pangawi kemanten, sakewanten wantah wangun lan reragragan pangawi ring sajeroning ngawedarang panampennyane. Kasusastraan Bali inggih punika pikolih pangawi sane kasurat nganggen

basa sane becik lan lengut (Gautama, 2007: 2). Wenten taler penampen saking Antara (2006: 1) sane nguningayang indik kasusastraan Bali inggih punika kriya tulis sane madaging ungguhan manah utawi kaweruhan sane lintang luwih, nganggen basa sane becik, miwah sane medal saking budi hredaya manusa taler kasurat nganggen basa Bali. Cutetnyane kasusastraan Bali inggih punika kriya sastra sane nyatuayang indik saparipolah krama Bali sane kasurat nganggen basa Bali sane lengut, lan medaging pitutur majeng ring sang sane ngwacen. Silih sinunggil sastra Bali anyar inggih punika Novel. Novel inggih punika carita gancaran sane mawentuk sesuratan utawi kruna-kruna lan kawangun antuk wangun jeroning lan wangun jaba. Nurgiyantoro (1998: 15) maosang, novel pinaka karya sane madue kahanan sekala lan madaging aji psikologi sane ageng pisan. Kabaos sekala riantukan kayun pangawi puniki metu saking pamargin idup ring pakraman pangawi, selanturnyane karipta ring sajeroring kriya-kriyannyane tur prasida embas pikardi kriya sastra novel sane kaiusin olih kahuripan dresta budaya sane wenten ring krama. Punika taler sane lianan, minakadi psikologi lan cihna aspek kultur sane sareng ring sajeroning kriya sastra Bali anyar marupa novel lan mapaiketan sareng dresta kahuripan jadma Bali punika Kawentenan pakraman ring Bali nenten lempas ring anggah-ungguhing basa utawi undag-undagan basa sane wenten lan sampun katami sue olih para kramane. Suparka (1993: 1) nguningayang manut dresta kawentenan parajanane ring Bali mawit saking makudang-kudang wangsa, inggih punika: wangsa brahmana, wangsa ksatria, wangsa wesia, lan sudra. Sangkaning wenten tri wangsa puniki raris pinaka wiwilan wenten basa kasar, madia lan alus. Indike puniki nganutang ring kawentenan rasa basa ring soang-soang undagan. Sastra lan basa banget pisan mapaiketan, riantukan karya sastra embas sangkaning kawentenan jadma ring kahuripannyane. Janten ring sajeroning kahuripan punika nenten lempas ring basa pinaka piranti mabebaosang sane utama pisan, nyansan lengut basa ring bebaosane sareng sawitra nyansan lengut taler pasawitraannyane. Punika pateh sekadi basa ring kriya sastra, nyasan becik pangawi ngripta kriya sastra antuk nganutang basa sane kapanggihin ring kahuripan kramane, janten nyansan ngulanguning kriya sastrane punika kawacen olih pangwacen. Novel pinaka kriya sastra Bali anyar, karipta sangkaning kawentenan kahuripan para kramane ring pakraman antuk nguratiang kawentenan anggah-ungguhing basa lan kawentenan kahuripan kramane ring Bali. Silih sinunggil karya sastra Bali anyar inggih punika Novel pakardi I Made Sugianto. Murda novel punika Ratna Tribanowati, Leak Soleh, Solah Leak. Yadiastun kantun wimuda pisan, novel puniki becik pisan dagingnyane riantukan nenten lempas ring kawentenang budaya Baline. Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak puniki dahat ngulangunin ring sajeroning basa basitannyane lan anggah-ungguhing basanyane. Yadiastun ngaranjing ring sastra Bali anyar, nanging dagingnyane tan lempas ring sastra Bali lawas, madaging sekar alit lan sekar agung makacihna dagingnyane tenget. Ring indike puniki kasinahang malarapan antuk novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak I Made Sugianto, nyaritayang indik pidabdab wawidangan guna widya pangleakan, pamekas sang sane jati-jati sidi sakti ngagemin padewekannyane. Sampun sinah taler novel puniki madaging tatwa kadiatmikan sane patut taler kapakelingin mangda jatijati sida ngaresepang pidabdabnyane. Kasinahang ring novel puniki Made Sugianto nganggen cihna basa sane lengut, marupa mantra, pupuh, lan anggah-ungguhing basa sane akeh pisan mawinan patut pisan katureksain, duaning rikalaning ngwangun rasa kaulangunan punika akeh nganggen anggah-ungguhing basa. Duaning asapunika panilik kadaut manahnyane jagi ngalaksanayang tetilikan ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak I Made Sugianto lan nureksain anggah-ungguhing basa ring sajeroning novel puniki.

Malarapan antuk indike punika panilik ngambil jejering nureksain indik anggah-ungguhing basa Bali ring novel Ratna pakardin I Made Sugianto. Manut sekadi punika, panilik nglaksanayang tetilikan sane mamurda Tureksa Anggah Ungguhing Basa Ring Novel Ratna Pikardin I Made Sugianto. Manut saking dadalan pikobet sane sampun katlatarang ring arep prasida kacutetang tigang pikobet sekadi puniki: (1) Napi soroh anggah-ungguhing basa sane kaanggen ring novel Ratna Pikardin I Made Sugianto puniki?, (2) napi manten kaiwangan anggah-ungguhing basa sane kanggen ring novel Ratna Pikardin I Made Sugianto puniki?, (3) napi soroh anggah-ungguhing basa sane pinih sering kaanggen ring novel Ratna Pikardin I Made Sugianto puniki?. Taler wenten tetujon saking tetilikan puniki, minakadi: (1) Mangda prasida nlatarang soroh anggah-angguhing basa sane Sugianto puniki, (2) Mangda prasida nlatarang kaiwangan anggah-ungguhing basa sane kanggen ring novel Ratna Pikardin I Made Sugianto puniki, (3) Mangda prasida nlatarang soroh anggahungguhing basa sane pinih sering Sugianto puniki. KRAMANING TETILIK Kramaning tetilik inggih punika cara lan kramaning sane kalaksanayang utawi parilaksana sane kaanggen ring tetilik. Manut Sugiyono (2006: 1) kramaning tetilik pinaka cara ilmiah sane kaanggen ngamolihang data manut tetujon lan kawigunan tetilik. Tetilik punika kalaksanayang nganutin tata cara sane manut, mangda prasida nyawis pikobetpikobet sane sampun kacumawisang. Kramaning sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika: (1) Palihan tetilik, (2) Jejering lan penandang tetilik, (3) Mupulang data, (4) Piranti tetilik, lan (5) Data tureksa. Palihan sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika palihan tetilik deskriptif Kualitatif. Tetilikan deskriptif kualitatif puniki kaanggen sumangdane ritatkala ngamargiang tetilikan prasida ngamolihang data sane patut, becik, lan manut sekadi kasujatian data sane katilikin. Data ring tetilikan puniki marupa anggah-ungguhing basa sane wenten ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Data punika jagi katilikain nganggen palihan tetilik deskriptif kualitatif, data sane kapolihang punika jagi katlatarang nganggen basa sane lengut lan prasida karesepang. Arikunto (2007: 82) maosang teges jejering tetilik inggih punika jadma, piranti utawi genah data variabel sane wenten ring pikobet Jejering ring tetilik puniki inggih punika novel Ratna Tribanowati Sugianto. Penandang tetilik pinaka indik sane jagi kaselehin ring tetilik puniki. penandang ring tetilik puniki inggih punika: (1) kawentenan soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen novel Ratna Pikardin I Made Sugianto. (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane Sugianto. (3) soroh rasa basa anggahungguhing basa Bali sane pinih makeh Sugianto. Kramaning mupulang data matetujon mangda prasida ngamolihang data sane kaaptiang. Yening panilik nenten uning ring kramaning mupulang data, jaten panilik nenten ngamolihang data pinaka daging standar data sane katetepang (Sugiyono, 2006: 45). Ring tetilikan puniki nganggen kramaning dokumentasi antuk teknik Baca, Simak, Catat ring sajeroning mupulang data. Kramaning dokumentasi inggih punika data sane ngeninin indik variabel sane marupa sesuratan, transkrip, buku, surat kabar, majalah, agenda msl (Arikunto, 2007: 125). Dokumen sane kaselehin ring tetilikan puniki marupa

novel Ratna Tribanowai Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto. Dadosnyane ring tetilikan puniki sane kapertama kalaksanayang inggih punika nyelehin novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak antuk pidabdab ngwacen, ngresepang lan nyatet data sane marupa anggah-ungguhing basa ring novel sane katilikin ring piranti tetilik (kartu data). Piranti sane kaanggen ring tetilikan puniki marupa kartu data. Kartu data puniki kaanggen nyurat kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto antuk nilikin kawentenan anggah-ungguhing basa, kaiwangan anggah-ungguhing basa lan anggah-ungguhing basa sane pinih sering kaanggen. Data sane sampun kapolihang salanturnyane kapupulang lan kaolah nganggen metode deskriptif kualitatif. Data punika jagi kawentuk lan katelatarang nganggen basa sane becik lan prasida karesepang. Teknik seseleh data sane kaanggen mangda manut ring data sane kapupulang lan manut ring tetujon sane jagi kapolihang. Teknik analisis punika kakepah dados patpat pakaryan inggih punika: (1) mastikayang data, (2) nyorohang data, (3) nyajiang data,lan (4) tetingkesan. PIKOLIH MIWAH TETEPASAN Tetilik sane sampun kapolihang ring tetilik puniki pacang katelatarang. Tetilik puniki kalaksanayang nganggen patpat pahan parilaksana. Pahan sane kapertama ngwacen data nglantur ka klasifikasi manut soroh anggah-ungguhing basa Bali ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto. Pahan salanturnyane pahan deskripsi data, data sane sampun kapolihang pacang katelatarang nganggen basa lan sesuratan sane trepti, pinaka pahan sane kaping untat punika nyutetang. Data sane kapolihang ring tetilik puniki nganinin indik (1) kawentenan soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna pikardin I Made Sugianto,(2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane Leak Soleh Solah Leak pikardin I Made Sugianto, lan (3) soroh rasa basa sane pinih makeh kaanggen ring novel Ratna pikardin I Made Sugianto. Pahan anggahungguhing basa punika sane kaanggen panutan manut Medra miwah sawitrannyane (2003: 8-14) Mangda prasida uning basa Bali sane kaanggen ring daging cakepan novel Ratna Pikardin I Made Sugianto, tetilik ngwacen novel punika nglantur kasurat manut paletan ring soang-soang paragraf. Nanging, sadurung punika panilik sampun makarya piranti tetilik sane mawasta kartu data. Kartu data punika pinaka srana sane jagi kaanggen nyelehin lan ngerereh sane dados bantang pikobet ring tetilikan, minakadi: (1) kawentenan soroh anggahungguhing basa Bali sane kaanggen novel Ratna Pikardin I Made Sugianto. (2) kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane Sugianto. (3) soroh rasa basa anggahungguhing basa Bali sane pinih makeh Sugianto. Ring kartu data punika raris kaselehin manut paletan 1 21 lan kasurat ring kartu data marupa paragraf ring soang-soang paletan. Anggah-ungguhing basa Bali sane Sugianto, inggih punika basa alus (lengkara alus singgih lan lengkara alus sor), basa madia (lengkara alus madia), basa andap (lengkara andap), basa kasar (lengkara kasar). Pikolih ring tetilik indik anggah-ungguhing basa Bali sane kapolihang luir ipun: 1) Basa Alus Basa alus inggih punika basa sane kawangun olih lengkara alus singgih lan lengkara alus sor. Basa alus ring novel Ratna pikardin I Made Sugianto prasida kacingakin ring makudang-kudang paletan

sane marupa paragraf sekadi ring sor puniki: Palet 7, paragraf (9,11,15,17,32) Ampura Gusti Prabu, titiang panyeroan tambet. Kasepang titiang ngaturang sembah, ampurayang sikian titian panyeroan tambet, atur Neneng Darowati maring gusti prabu. Ampurayang titiang Gusti Prabu, riantukan ageng dosan titiange durus tibakang titiang pamidanda. Ampurayang Gusti Prabu, mangda titiang tan langgah langgana ring cokor I Ratu, titiang wantah panyeroan, atur Neneng Darowati. Titiang takut wenten anak nyingakin, napi malih Ida Permaisuri nyuryanin santukan niki ring Taman Sari, atur Neneng Darowati. Gusti Prabu, titiang masumpah jagi ngwalesang sedan i ratu. Ngawit mangkin titiang jagi melajah ngleak, yen sampun galah titiang jagi nempahang brangti jagi mademang Prabu Semut Ireng. Puniki pinaka imba basa alus ane kapolihang ring sajeroning novel Ratna Tribanowati Leak Soleh, Solah Leak. Kasorohang basa alus riantukan ring kawentenan pabligbagan punika kacritayang panyeroan Neneng Darowati matur ring I Gusti Prabhu Kencana Wunggu. Ring sajeroning anggah - ungguhing basa Bali, ritatkala mabebaosan ring sang sane wangsanyane duuran, patut pisan nganggen basa alus pinaka cihna bakti. 2) Basa Madia Basa madia inggih punika basa sane kawangun olih lengkara alus madia (kruna alus madia, kruna alus mider, kruna mider lan kruna andap). Basa madia ring novel Ratna pikardin I Made Sugianto kacingakin ring sor puniki manut paletan lan paragraf. Palet 8, paragraf (2, 6, 7, 13, 14, 18) Bli Brajamusti, tiang mangkin ngetut uri ka Desa Bajera. Nyak apa nyak sing orahanga teken timpal beline tiang tusing rungu. Tiang sing mekirig atapak ngetohin tresnane. Yadiastun kasamabat luh jalir, yadiastun sambatange sundel tiang sing kenken, tiang sing rungu. Bli suba mapuri di atin tiange, ucap Ratna Tribanowati di ati. Niki desa Pamedilan. Jegeg majalan ngajanang buin bedik lakar nepukin desa Cakra lan Senapan. Dajan desa Senapan mara adane desa Bajera, ucap nake lingsir. Suksma Ni. Mirib kari joh genah desa Bajerane punika? Ten, uling deriki sawatara ada telung kilo ngajanang. Jegeg saking napi tumben dadosng nyingakin? Tiang saking Desa Marabaya, Ni. Desan tiange dauh tukad lan dauh alas Adenge Oh desa Marabaya. Dadong ngelah guru uling ditu. Nawang cening Men Giro? Nika gurun tiange Nika Memen tiange Ni, saut Ratna Tribanowati Ten Ni, benjangan tiang simpang. Pang ten enggalan sanja, tiang mapamit dumun jagi ka desa Bajera. Swastiastu bli, ampura tiang ngulgul. Tiang jagi metaken, patut niki desa Bajera? Ngih, niki desa Bajera. Jagi Ngrereh sira? Tiang jagi kaumahne Brajamusti, kari joh genahe uling deriki? Oh paek, uling deriki nganginang buin bedik. Buin jep nepukin peteluan lantas ngajanang. Sampunang nganginang nika margi ka Setra Gandamayu. Di peteluane ngajanang sawatara satus meter, umahne nomor pat uli kelod. Ada ja umah luwih maprada, dajan totonan umahne. Asane ada ia dijumhne, tumben ia selidan uli maboros saut anak terunane ento. Suksma ngihh wales Ratna Tribanowati. Dewiiiiii? Ten bli, tiang Ratna Tribanowati, Oh dewi, tiang ngipi apa engeken ne? Bli tiang mai ngetut tresnane. Tiang dot mapuri di atin beline. Ngudiang tunian bli mlaibin tiang? Saking napi gek?sampun tuni deriki?patakon bapane Brajamusti Tiang wau Pa. Tiang saking Desa Marabaya, adan tiange Ratna Tribanowati

Oh, uling desa marabaya, men sira dadine ngalah anak cerike? 3) Basa Andap Basa andap inggih punika basa sane kawangun olih lengkara andap (kruna andap lan kruna mider). Basa andap ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak prasida kacingakin Bebaosannyane sakadi ring sor puniki: Palet 6, paragraf (2,4) Yadistun suba nawang memene melajahin ilmu pangleakan tetujone luwih, Ratna Tribanowati tetep sebet. Ulian Kapisunayang timpal, memene kasengguh ngiwa. Yen pangangken memene cetik lan teluh ane mekada di desa-desa grubug tusing ade len pegaen timpal-timpalne ane patuh bisa ngleak nanging nyalanang pangiwa. Memene ane las mapitulung ngubadin kramane nganti seger oger kajati mula lantas kapisunayang, yen sing ane ngae sakite ngubadin, dija ya nyidang nyegerang nganti kajatimula. Kapisunayang, memene kasepekang, kutang banjar. Krama banjare mase aruharuhina apang ngelidin yen nyidang apang tusing nganti ngomong ajak memene. Tusing memene dogen ane musuhine teken krama banjare. Ia ane tusing nawang ida-idu mase kasepekang. Ulian kapisunayang anak iri, makada kayang jani ia tonden ngelah kurenan sawireh terunane sing bani paek. Para terunane jejeh teken memene ane kapisunayang ngelarang ajian pangiwa. Keto mase takut kasepekang sawireh kramane nyungkemin awig-awig, asing-asing krama sane ketara ngomong apabuin nglalinin Men Giro ka pondokne pacang kutang banjar. Puniki soroh bebaosan ring sajeroning novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak sane ngeranjing ring basa andap. Manut anggah-ungguhing basa Bali basa andap puniki kaanggen ring kaluarga, utawi ring pakaraman sane wangsannyane pateh. Sekadi ring bebaosan ring duur puniki bebaosan Men Giro sareng pianaknyane Ratna Tribanowati. 4) Basa Kasar Basa kasar inggih punika basa sane kawangun olih lengkara kasar (kruna andap, kruna kasar, lan kruna mider). Basa kasar ring novel Ratna Tribanowati Sugianto bebaosannyane ring Soangsoang paletan lan paragraf sakadi ring sor puniki: Palet 9, paragraf (1,5,7,10,20 ) Ih, pantesan nyai wanen nganggurin pianak icange mai. Dong nyai pianak ratun leake, yen memenne lele pasti tusing memanakan jeleg, yeh cacapan mula ulungne tusing joh. Cutetne icang sing ngemaang pianak icange matunangan ajak nyai, mapan nyai pianak leak. Luwungan nyai jani mulih, bandingang icang nundung nyai uling dini! ucap bapane Brajamusti. Ih nyai Ratna Tribanowati, diolas magedi nyai uling dini. Mirib pengasih-asih nyaine suba nelusup, nganti pianak icange ngucapang tresna kapining nyai. Megedi jani, yen sing keto kal gedigang kulkul bulus!. Beh nyai mai ngedengang karirihan. Yen memenne bias ngleak, pianakne mase leak. Megedi nyai uling dini!. Nah dueg ban iba mapeta. Kewala wake sing suka ngelah mantu leak, ngelah warang bias ngleak. Mulihang iban nyaine!. We pianak leak, ngudiang enu dini. Sakti sajan nyai? We nyama banjar ajak makejang lan ngrenyem anak bajange ene. Ia tusing ada len pianakne Men Giro, inan sakti, inan desti di desa Marabaya. Lan tegul, tunjel dadiang caru apang tusing ada leak ngusak-asik di desa iragane!. Punika silih sinunggil imba bebaosan nganggen basa kasar ring daging novel Ratna. Basa kasar ring bebaosan baduur nyaritayang indik krama desa Bajera sane kalintang gedeng ring kawentenan Men Giro sane sampun ngarya gering ring Desa Bajera. Basa kasar patut kaanggen ring kawentenan manahe gedeg utawi brangti. Kaiwangan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna

Pikardin I Made Sugianto inggih punika kaiwangan pangangge basa ritatkala mabebaosan majeng ring sang sane patut iraga singgihang sakadi rerama taler sang pemucuk jagat. Kaiwangan puniki kapanggihin krana nenten manut ring panganggen basa (latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur) sane kaanggen ring bebaosannyane punika. Kaiwangannyane punika prasida kacingakin ring bebaosan Ratna Tribanowati lan Ketut Brajamusti rikala matemu ring taman. Kaiwangan ritatkala mabebaosan punika kakranayang olih nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan utawi basa sane kaanggen nenten manut kaanggen mabebaosan majeng sang sane patut iraga singgihang. Lianan ring punika kaiwangan mabebaosan masih prasida kakranayang olih nentennyane nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Panganggen basa sane patut iraga uratiang ritatkala mabebaosan inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur. Kaiwangan mabebaosan sane kapanggihing ring Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak punika nenten nguratiang panganggen basa ritatkala mabebaosan. Sakadi bebaosannyane Brajamusti sareng Ratna Tribanowati punika wenten sane nenten nguratiang 8 unsur panganggen basa punika. Imba bebaosannyane sakadi ring sor puniki. Bebaosan Brajamusti: Titiang ane ngemalunin metakon, petakon tiange durung jerone nyawis. Sapasira sujatine ragane, napike widyadari napi dewi tedun saking kahyangan. Nembe titiang manggihing anak jegeg ring sisin alase, praragaan malih, manawi ragane widyadari? Inggih men ten kayun nyawis petakon titiange, ten engken. Dumadak ragane tusing widyadari kolok, ucap i juru boros tur megedi. Inggih men sing nyak mapuri di keneh tiange, tiang mulih! ucap Ketut Brajamusti. (Palet 7, Paragaraf 4,6, 13) Bebaosan puniki kalaksanayang ring taman ring tengah alase ritatkala Ketut Brajamusti manggihin anak istri ring tamanne inggih punika Ratna Tribanowati. Bebaosan Ketut Brajamusti lan Ratna Tribanowati yening kaselehin saking panganggen basa punika rumasuk kaiwangan santukan nenten nguratiang norma tutur (Genre). Norma tutur inggih punika uger-uger sane patut kauratiang rikala mabebaosan, puniki mapaiketan sareng tata cara mataken, nyawis, miwah sane lianan. Ritatkala ngwedarang baos pastika nguratiang uger-uger mabebaosan majeng sira lan katuju ring sira bebaosannyane punika mangda nenten majeng ring jadma wawu kauningin basa sane kaanggen kirang anut ring sajeroning anggah-ungguhing basa. Ketut Brajamusti sepatutnyane nganggen basa alus ring Ratna Tribanowati riantukan ipun sareng kalih wawu matemu lan durung masawitra rumaket. Kawentenan puniki sane nasarin bebaosannyane punika kabaosang iwang. Brajamusti : Titiang ane ngemalunin metakon, petakon tiange durung jerone nyawis. Sapasira sujatine ragane, napike widyadari napi dewi tedun saking kahyangan. Nembe titiang manggihing anak jegeg ring sisin alase, praragaan malih, manawi ragane widyadari? Inggih men ten kayun nyawis petakon titiange, ten engken. Dumadak ragane tusing widyadari kolok, ucap i juru boros tur megedi. Inggih men sing nyak mapuri di keneh tiange, tiang mulih! ucap Ketut Brajamusti. (Palet 7, Paragraf 4,6,13) Bebaosan puniki kalaksanayang ring taman ring tengah alase. Bebaosan Ketut brajamusti yening selehin sepatutnyane nganggen basa alus ring jadma sane durung kauningin mangda nganutin ring sajeroning uger-uger sane patut kauratiang rikala mebaosan. Ketut Brajamusti yening kaselehin saking

panganggen basa punika rumasuk kaiwangan santukan nenten nguratiang Norma Tutur (Norms). Norma Tutur mapaiketan sareng uger-uger sane patut kauratiang rikala mabebaosan, puniki mapaiketan sareng tata cara mataken, nyawis, miwah sane lianan. Tata cara metaken ring jadma sane durung kauningin sepatutnyane nganggen basa sane becik lan nganutin ring anggahungguhing basa Bali. Kawentenan puniki sane nasarin bebaosannyane punika kabaosang iwang. Parindikan kaiwangan anggahungguhing basa Bali ring daging bebaosan Novel punika kaselehin saking 8 unsur panganggen basa (latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur). Ring daging bebaosan Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh, Solah Leak punika wenten makudang-kudang bebaosan sane nenten nginutin 8 unsur panganggen basa sakadi bebaosan Ketut Brajamusti sareng Ratna Tribanowati, Men Blego sareng Ratna Tribanowati punika rumasuk kaiwangan Norma Tutur (Norms), yadiastun kacingakin ring bebaosan makekalih punika samput manut, sakewanten krunakruna sane nenten nganggen basa alus ring bebaosan punika. Punika manut sakadi panampen Hymes (ring Abdul Chaer 2003: 63-64). Rasa basa sane pinih makeh kaanggen ring bebaosan novel Ratna Pikardin I Made Sugianto kapertama basa andap sane kaanggen nyaritayang daging carita ring novel saking palet kapertama ngantos paletan slikur, basa andap taler kanggen ring sajeroning pragina mabebaosan, inggih punika: bebaosan Men Giro lan Ratna Tribanowati, bebaosan anak bajang ring tukade, bebaosan juru boros Brajamusti lan Wayan, bebaosan Men Blego lan Ratna Tribanowati, bebaosan krama desa Bajera, bebaosan sisian Men Giro, bebaosan kelian adat lan prajuru desa, bebaosan prajuru desa lan Jero Dasaran, bebaosan prajuru desa lan bapa Samar Gantang, bebaosan prajuru desa lan Ketut Brajamusti lan pan Brajamusti. Kaping kalih basa madia sane kaanggen mabebaosan olih Men Giro lan Ratna Tribanowati, Ratna Tribanowati lan Ketut Brajamusti, Ratna Tribanowati lan Men Blego, Men Blego lan Men Giro, Ratna Tribanowati lan Pan Brajamusti, Krama Desa Lan Men Giro, Prajuru Adat lan Bapa Samargantang. Kaping tiga basa kasar sane kaanggen mabebaosan olih Ketut Brajamusti lan Wayan, Ratna Tribanowati lan Wayan, Pan Brajamusti lan lan Ratna Tribanowati, Krama Desa Bajera lan Ratna Tribanowati, Pan Brajamusti lan Men Giro, Leak kedi lan leak sumambuh. Kaping patpat basa Alus sane kaanggen mabebaosan Neneng Darowati lan Gusti Prabu Kencana Wungu, Nini Raga Runting lan Men Giro, Men Giro lan Brahmana Anom, Men Giro lan Krama Desa. Samian bebaosannyane punika manut kawentenan bebaosannyane lan sang sane kairing mabebaosan. PAMICUTET Manut ring pikolih lan tetepasan sane sampun katelatarang ring adyaya IV, prasida katingkesan sakadi puniki. Daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak manut teori Medra miwah sawitrannyane (2003: 13) sane kaanggen nilikin Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak puniki inggih punika nganggen makudang-kudang soroh anggah-ungguhing basa Bali. Anggahungguhing basa Bali sane kaanggen ring novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto, inggih punika basa alus (lengkara alus singgih lan lengkara alus sor), basa madia (lengkara alus madia), basa andap (lengkara andap), basa kasar (lengkara kasar). Kaiwangan ritatkala mabebaosan punika kakranayang olih nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan utawi basa sane kaanggen nenten manut kaanggen mabebaosan majeng sang sane patut iraga singgihang. Lianan ring punika kaiwangan mabebaosan masih prasida kakranayang olih nentennyane nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Panganggen basa sane patut iraga

uratiang ritatkala mabebaosan inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topik tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur Hymes (ring Abdul Chaer 2003: 63-64). Kaiwangan mabebaosan sane kapanggihing ring Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak punika nenten nguratiang panganggen basa ritatkala mabebaosan. Soroh rasa basa anggahungguhing basa Bali sane pinih makeh Sugianto saking palet kapertama ngantos palet kaping ungkur ring paragraf inggih punika (1) basa andap akeh 433 paragraf, (2) basa madia akehnyane 40 paragraf, (3) basa kasar akehnyane 19 paragraf, (4) basa alus akehnyane 13 paragraf. Rasa basa sane pinih makeh kaanggen ring bebaosan novel Ratna Pikardin I Made Sugianto kapertama basa andap sane kaanggen nyaritayang daging carita ring novel saking palet kapertama ngantos paletan slikur, basa andap taler kanggen ring sajeroning pragina mabebaosan, inggih punika: bebaosan Men Giro lan Ratna Tribanowati, bebaosan anak bajang ring tukade, bebaosan juru boros Brajamusti lan Wayan, bebaosan Men Blego lan Ratna Tribanowati, bebaosan krama desa Bajera, bebaosan sisian Men Giro, bebaosan kelian adat lan prajuru desa, bebaosan prajuru desa lan Jero Dasaran, bebaosan prajuru desa lan bapa Samar Gantang, bebaosan prajuru desa lan Ketut Brajamusti lan pan Brajamusti. Kaping kalih basa madia sane kaanggen mabebaosan olih Men Giro lan Ratna Tribanowati, Ratna Tribanowati lan Ketut Brajamusti, Ratna Tribanowati lan Men Blego, Men Blego lan Men Giro, Ratna Tribanowati lan Pan Brajamusti, Krama Desa Lan Men Giro, Prajuru Adat lan Bapa Samargantang. Kaping tiga basa kasar sane kaanggen mabebaosan olih Ketut Brajamusti lan Wayan, Ratna Tribanowati lan Wayan, Pan Brajamusti lan lan Ratna Tribanowati, Krama Desa Bajera lan Ratna Tribanowati, Pan Brajamusti lan Men Giro, Leak kedi lan leak sumambuh. Kaping patpat basa Alus sane kaanggen mabebaosan Neneng Darowati lan Gusti Prabu Kencana Wungu, Nini Raga Runting lan Men Giro, Men Giro lan Brahmana Anom, Men Giro lan Krama Desa. Samian bebaosannyane punika manut kawentenan bebaosannyane lan sang sane kairing mabebaosan. Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak puniki nyaritayang indik krama ring pedesaan, dadosnyane kawentenan daging novel puniki pinih makeh nganggen Basa Andap ring dagingnyane. PITEKET Manut sane kapolihang ring tetilik puniki, wenten piteket sane jagi kasobyahang majeng ring: a. Pawacen, pikolih tetilik puniki mangda prasida kaanggen sesuluh indik anggah-ungguhing basa sane kaanggen manut kawigunannyane rikala mabebaosan. b. Pangawi, pikolih tetilikan puniki mangda prasida ngicenin pratiwimba majeng ring pangawi anggen mecikang daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak puniki santukan kari akeh kapanggihin kaiwangankaiwangan ring daging bebaosan drama puniki. c. Tetilik sane lianan, tetilik puniki wantah nilikin indik kawentenan anggah-ungguhing basa ring daging novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak, sane patut katilikin malih punika nganinin indik maka sami anggah-ungguhing basa Bali lan panganggennyane ring wewidangan novel mabasa Bali sane tiosan. Kapustakaan Antara, Gusti Putu. 2006. Teori- Apresiasi Sastra Bali Anyar. Singaraja. Undiksha. Arikunto, Suharsimi. 2007. Prosedur penelitian sastra penelitian praktik. Jakarta: Rineka Cipta. Chaer, Abdul. 2003. Linguistik Umum. Jakarta: PT RINEKA CIPTA.

Gautama, Wayan Budha. 2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panutun Mlajahin Kasusastraan Bali. Gianyar: Paramita Medra, dkk.2003. Imba Mabebaosan Nganggen Bahasa Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. Nurgiyantoro, Burhan. 2005. Teori Pengkajian Fiksi. Yogyakarta: Gadjah Mada University Press. Rosmawati R. 2008. Struktur Lisan Melayu Serdang.Jakarta: Depdikbud. Sugianto, I Made. 2014. Novel Ratna Tribanowati Leak Soleh Solah Leak. Tabanan: Pustaka Ekspresi. Sugiyono. 2006. Metode Penelitian Pendidikan (Pendekatan Kuntitatif, Kualitatif, dan R&B).Bandung: Alfabeta. Suparka, I Wayan. 1993. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Pt. Upada Sastra. Sutresna, Ida Bagus. 2006. Prosa Fiksi. Singaraja: UNDIKSHA.