KAWENTENAN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RING NASKAH DRAMA I GODOGAN JURUSAN PENDIDIKAN BASA BALI WARSA 2015/2016 Olih: Kadek Moni Ratningsih, NIM 1212051016 Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Bahasa dan Seni e-mail: moniratningsih@yahoo.co.id, Sriindriani6161@yahoo.com, Dayu.sukma@yahoo.co.id KUUB Tetilik puniki matetujon nelatarang indik 1) Soroh anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring naskah drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali warsa 2015/2016 2) Kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring naskah drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali. Penandang ring tetilikan puniki inggih punika Anggah-ungguhing basa ring naskah drama I Godogan. Tetilikan puniki nganggen palihan deskriptif kualitatif. Ri kala mupulang data, penilik nganggen kramaning studi pustaka miwah kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kalaksanayang inggih punika inggih punika (1)Reduksi Data, (2) Soroh Data, (3) Deskripsi Data, (4) Panyutetan. Soroh anggah-ungguhing basa Bali ring naskah drama I Godogan wenten 4 inggih punika basa alus (lengkara alus singgih lan lengkara alus sor), basa madia (lengkara alus madia), basa andap (lengkara andap), lan basa kasar (lengkara kasar). Kawentenan basa Bali sane kaanggen ring naskah drama I Godogan punika wenten 10 kaiwangan bebaosan saking I Godogan. Kaiwangan ri tatkala mabebaosan punika santukan nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan. Taler nenten nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Cutetnyane drama I Godogan puniki medaging anggah-ungguhing basa sane patut. Tetilikan punika mangda prasida uning kawigunan anggah-ungguhing basa ri tatkala mabebaosan taler pinaka sasuluh ring kahuripan maparajana. Kruna jejaton : Anggah-ungguhing, Basa Bali, Drama.
ABSTRACT This study aims to explain about the kind of Bali language levels in the plays "I Godogan" of students from the Department of Language Education Bali in 2015/2016. Usage levels bali existing language in the plays "I Godogan" of students from the Department of Language Education Bali in 2015/2016. This research uses descriptive qualitative research design. In collecting the data, researchers used a method study the literature and documentation methods. Inspection data is undertaken of data reduction, data classification, description of the data and conclusions. Type bali language level in the plays "I Godogan" No 4, namely base Alus (sentences and sentences Alus Alus singgih sor), alkaline madia (alus sentence madia), alkaline andap (andap sentence), and alkaline rude (harsh sentences). Bali language used in the plays I godogan There are 10 dialog shortage of I Godogan. Error dialogue that because the language used is not in accordance with the speaker. And do not pay attention to the use of language and level of language used in dialogue bali. In conclusion, I Godogan drama is already using the correct language level. This research is used in order to determine the benefits of the current language level dialogue and as guidance in social life. Key Words: Speech Level, Bali language, Drama.
PURWAKA Basa Bali silih sinunggil pinaka piranti komunikasi lan pangeling iraga dados jatma Bali, punika sane ngawinang iraga mangda setata ngangge basa Bali ri kalaning mabaos sajeroning pagubugan utawi pasawitran. Yening iraga nenten ngangge basa Bali druene sinah kasujatian iraga dados jadma Bali ical. Ring jadmane sekadi mangkin akeh krama Baline nenten prasida nganggen basa Bali sane becik utaminyane nganggen anggah ungguhing basa Bali sane patut. Kria sastra utaminnyane drama punika silih sinunggil sane prasida nglestariang basa Bali. Nanging ring aab sekadi mangkin kawentenan basa Bali sekadi anggah-ungguhing basa sane wenten ring drama punika nenten sanget kauratiang. Yening kaselehin anggah-ungguhing punika mawit saking prosa sane sifatnyane bebas. Basa Bali punika sinalih tunggil basa daerah ring Indonesia sane madue undag udagan sane kebaos Anggah ungguhing basa Bali. Manut Medra dkk. (2003:8) anggah ungguhing basa Bali kakepah dados tiga inggih punika sane kapertama Rasa Basa Kruna Basa Bali sane kakepah dados makudang-kudang pahpahan luire 1) kruna alus singgih, 2) kruna alus madia, 3) kruna alus sor, 4) kruna alus mider 5) kruna andap 6) kruna. Selanturnyane sane kaping kalih Rasa Basa Lengkara Basa Bali sane kakepah dados makudang-kudang pahpahan luire 1) Lengkara alus singgih 2) lengkara alus madia. 3) lengkara alus sor 4) lengkara andap 5) lengkara kasar Lan sane kaping tiga Rasa Basa, Basa Bali kakepah dados 4 inggih punika : 1) Basa alus. 2) basa madia. 3) basa andap 4) basa kasar Sastra pinaka silih sinunggil kria seni, ring kawentenannyane ngangge basa pinaka jalaran rikalaning nguningayang parindikan kauripan sane wenten ring masyarakat (Sutresna, 2006:2). Kria sastra akehan ngutamayang indik pikobet urip miwah saluiring kauripan ring pakraman, utaminyane pikobet pikobet indik sosial budaya, ekonomi,
miwah politik. Silih sinunggil kriya sastra sane ngranjing ring sastra Bali Anyar inggih punika drama. Manut Endraswara (2011 : 13) nlatarang drama inggih punika kria sastra sane madue daya rangsang cipta, rasa lan karsa sane ageng. Drama prasida madaging seni tari utawi gesture, seni tabuh, prosa liris lan puisi, punika maka sami sane ngranayang drama madue nudut manah ring penonton sane nonton drama punika. Silih sinunggil drama mamurda I Godogan sane kasolahang olih mahasisya Jurusan Pendidikan Bahasa Bali warsa 2015/2016, punika kria sastra drama Bali sane mabuat pisan. Drama puniki nyaritayang indik kauripan sang Raden Panji sane kapastu dados godogan. Ring cerita puniki akeh kawentenang anggah-ungguhing basa minakadi basa alus, basa madia, basa andap miwah basa kasar. Lianan ring puniki anggahungguhing Basa Bali sane wenten ring drama I Godogan punika prasida kaanggen panuntun ri sajeroning kahuripan. Tetilikan puniki boya ja tetilik sane kapertama ngeninin indik anggah ungguhing basa ring naskah drama. Tetilik sekadi puniki taler sampun wenten kalaksanayang sadurungnyane, inggih punika tetilikan saking I Gusti Ayu Budi Saraswati Pratiwi (2015) sane mamurda, Nureksain Anggah ungguhing Basa Bali ring Drama Palakarma sane Kaketus saking Kembang Rampe Kasusastraan Bali Anyar Wewidangan II Warsa 1978. Tetilikan saking Ni Komang Sintari (2015) sane mamurda, Kawentenan Anggah ungguhing Basa Bali ring Daging Cakepan Drama Kobarang Apine. Manut murda murda tetilik punika, makasami maosang indik sor singgih basa utawi anggah ungguhing basa Bali. anggah ungguhing basa Bali sane wenten ring daging cakepan drama palakarma, drama kobarang apine, taler anggah ungguhing basa sane kaanggen olih sisia ring sekolah. Sane minayang ring tetilikan puniki, inggih punika ring Penandangnyane ngeninin indik nureksain anggah ungguhing basa sane wenten ring kria sastra
sane marupa naskah drama sane mamurda I Godogan. Manut sane sampun katlatarang ring ajeng, panilik meled ngelaksanayang tetilikan sane mamuda Kawentenan Anggah-ungguhing Basa Bali ring Naskah Drama I Godogan Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Warsa 2015/2016. Tetilikan puniki jagi ngulengang indik anggah ungguhing basa Bali sane kaanggen ring bebaosan drama I Godogan lan prasida nlatarang kawentenan anggahungguhing basa Bali sane wenten ring naskah drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali. Malarapan antuk napi sane sampun kawedarang, ring sor puniki panilik ngamargiang tetilikan sane mamurda Kawentenan Anggah-ungguhing Basa Bali ring Naskah Drama I Godogan Jurusan Pendidikan Bahasa Bali warsa 2015/2016. Prasida kacutetang kalih pikobet ring sor : Sapunapi soroh anggah ungguhing basa Bali sane wenten ring drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali warsa 2015/2016? Sapunapi kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring naskah drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali? Tetujon sane prasida kapolihang inggih punika: Mangda uning soroh anggah ungguhing basa Bali sane wenten ring drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali warsa 2015/2016? Mangda prasida nlatarang kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring naskah drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali KRAMANING TETILIK Ring sajeroning kramaning tetilik prasida kawedarang indik (1) Palihan tetilik, (2) Jejering lan penandang tetilik, (3) Mupulang Data, (4) Piranti tetilik,lan (5) Data tureksa. Tetilikan puniki wantah nganggen palihan tetilik deskritif kualitatif. Tetilikan deskriptif pinaka tetilikan sane mautsaha nlatarang lan nyobyahang panandang sane manut
kasujatiannyane. Ring tetilikan puniki sane kadadosang inggih punika drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali. Lan penandang ring tetilikan puniki inggih punika kawentenan anggah ungguhin basa ring naskah drama I Godogan. Metode sane kaanggen ring tetilikan puniki inggi punika metode studi pustaka lan metode dokumentasi. Piranti sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika kartu data. Piranti punika mangda prasida ngwantu muputang pikobet ring sajeroning tetilik sane jagi kamargiang. Data tureksa ri sajeroning nureksain data minakadi, reduksi data, soroh data (klasifikasi data), deskripsi data, lan panyutetan. PIKOLIH MIWAH TETEPASAN Data sane kapolihang ring tetilik puniki ngeninin indik (1) soroh-soroh anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen ring naskah drama I Godogan (2) Kawentenan anggah-ungguhing basa Bali sane wenten ring naskah drama I Godogan saking mahasisia Jurusan Pendidikan Bahasa Bali. Pahan anggahungguhing basa manut buku saking Medra dkk. (2003). Manut Medra dkk. (2013 :13), Basa alus punika kawangun olih lengkara alus singgih lan lengkara alus sor, lengakara alus singgih kawangun olih kruna alus singgih, kruna alus mider, lan kruna mider, nanging lengkara alus sor kawangun olih kruna alus sor, kruna alus mider, kruna andap lan kruna mider. Basa alus punika kaanggen ri tatkala mabebaosan lan maosang sane kabaktinin. Ring naskah drama I Godogan, lan bebaosannyane. Wenten makudang-kudang bebaosan sane nyinahyang nganggen basa alus, silih sinunggil basa punika prasida kacingakin ring bebaosan saking Men Godogan sane matur sareng Ratu Agung (Prabhu Brahmangkara). Irika kawentenan bebaosan indik Men Godogan sedek makta utpeti ka Puri Agung Jenggala. Bebaosan punika nganggen basa alus santukan, Men Godogan matur sareng Ratu Agung (Prabhu Brahmangkara). Ratu Agung (Prabhu Brahmangkara) punika
pinaka Raja ring Puri Agung Jenggala sane kabaktinin olih Men Godogan. Imba bebaosannyane sakadi : Singgihsinggih ratu, titiang nglungsur panugraha Ida Bhatari Durga. Selanturnyane wenten taler basa madia sane kaanggen ring ring naskah drama I Godogan. Manut Medra dkk (2013 : 13), Basa madia kawangun olih lengkara alus madia tur kawangun malih olih kruna alus madia, kruna madia, kruna mider, lan kruna andap. Ring naskah drama I Godogan puniki pinaka basa sane kaanggen ring pagubuguna para swakrama. Basa puniki kaucapang majeng ring sang sane kasorang miwah majeng ring sang sane kasinggihang. Basa madia puniki pinaka basa sane wenten ring tengahing lengkara alus singgih. Ring naskah drama I Godogan basa madia punika prasida kacingak ring bebaosan saking Pembeli 2 lan Dagang Buah. Bebaosan punika nganggen basa madia santukan, pantaraning Pembeli 2 lan Dagang Buah punika durung rumaket masawitra. Dadosnyane yening mabebaosan sareng jadma sane wau iraga panggihin (kenal) utawi majeng ring sang sane durung rumaket masawitra punika beciknyane nganggen basa madia. Imba bebaosannyane sakadi : Oh kenten nggih bu, suksma sampun nguningayang titiang ngeninin indik punika. Selanturnyane lianan saking basa alus lan basa madia ring naskah drama I Godogan taler wenten basa andap sane kaanggen ring bebaosan naskah darma punika. Manut Medra dkk. (2013 : 13), basa andap kawangun olih lengkara andap sane kawangun malih olih kruna andap lan kruna alus mider. Basa andap taler kabaos basa sane lempas saking rasa bakti. Ring naskah drama I Godogan silih sinunggil basa andap punika prasida kapanggihin ring bebaosan saking Men Bekung lan Pan Bekung. Bebaosan punika nganggen basa andap santukan Men Bekung lan Pan Bekung punika wangsanyane pateh. Wenten taler basa andap sane kaanggen olih Prabhu Brahmangkara pinaka Ratu Agung ring Puri Agung Jenggala.
Punika nyinahyang wangsa sane duuran dados ngandapang wangsa sane ring sor. Imba bebaosannyane sakadi: Mimih jaen gati idupe kene. Idih dik tuake! Selanturnyane lianan saking basa alus, basa madia, lan basa andap ring naskah drama I Godogan taler wenten basa kasar sane kaanggen ring bebaosan naskah darma punika. Manut Medra dkk.. (2013 : 13), basa kasar kawangun olih lengkara kasar tur kawangun malih olih kruna andap, kruna kasar, lan kruna mider. Ring naskah drama I Godogan kawentenan basa kasar ri kala sedek kroda. Basa kasar punika pastika nenten nguratiang rasa bakti majeng ring sang sane kaajak mabebaosan. Silih sinunggil basa kasar sane kaanggen ring naskah punika prasida kapanggihin saking bebaosan Pan Bekung rikala sedek kroda tekening I Godogan, Prabhu Brahmangakara ri kala sedek kroda tekening Men Bekung, lan Putri Prameswari ri kala sedek kroda tekening preman sane ngendahang. Imba bebaosannyane sekadi ring sor puniki. Basa kasar ring naskah drama I Godogan punika prasida kaanggen ri kala kroda miwah maosang bebaosan sane kaon (caci maki), ri kala kawentenan masawitra sane kalintang rumaket, lan maosang indik buron. Imba bebaosannyane sakadi : Ampura, ampura... Nahh kal matiang kai suba iba jani!!!!.paman Paman Patih! Ne matiang suba jelemane ne! Kaiwangan ri tatkala mabebaosan punika santukan nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan utawi basa sane kaanggen nenten manut kaanggen mabebaosan majeng ring sang sane patut iraga singgihang. Lianan punika kaiwangan mabebaosan santukan nenten nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Penganggen basa sane patut iraga uratiang ri kala mabebaosan inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topic tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur. Kaiwangan mabebaosan sane kapanggihin
ring naskah drama I Godogan punika wenten sane nenten nguratiang panganggen basa ri tatkala mabebaosan sekadi bebaosannyane I Godogan majeng ring Men Godogan. Mabebaosan sareng rerama sepatutnyane punika nganggen basa alus dados taler nganggen basa madia, nenten ja nganggen basa andap, santukan rerama punika sane patut iraga baktinin. Bebaosan sane kalaksanayang olih I Godogan l punika nenten nganutin anggah-ungguhing penganggen basa. Sakadi imba : Nak kenken me? Adi mare teka suba kene meme? PAMUPUT Manut ring pikolih lan tetepasan sane sampun katelatarang ring adyaya IV, prasida katingkesang sakadi, Daging daging naskah drama I Godogan nganggen makudangkudang soroh anggah-ungguhing basa Bali, inggihang punika Basa alus, basa Madia, basa andap, miwah basa kasar. Basa alus patut kaanggen mabebaosan majeng ring Dewa Agung Magelung pinaka raja ring koripan, Diah Prameswari pinaka rabi saking raja ring koripan, Raden panji pinaka putra saking Dewa Agung Magelung lan Dyah Prameswari, Prabhu Brahmangkara pinaka raja ring Puri Agung Jenggala, Dyah Patni Gori pinaka rabi saking Prabhu Brahmangkara, Galuh Adnyaswari lan Putri Prameswari pinaka putri saking Prabhu Brahmangkara lan Dyah Patni Gori, taler majeng ring Ida Bhatari Durga. Basa madia kaanggen mabebaosan ring wewidangan pagubugan santukan nyinahyang wangsanyane sane pateh. Basa Andap kaanggen mabebaosan ring pagubugannyane Men Bekung, Pan Bekung, Dagang buah, dagang sayur, dagang jaja, Pembeli 1, Pembeli 2, panak pembeli 1, I Godogan, Prabhu Brahmangakara ri kala mabebaosan sareng panjaknyane nyiriang wangsanyane tegehan Dyah Patni Gori ri kala mabeboasan sareng oka lan panjaknyane,preman 1, Preman 2. Basa kasar kaanggen mabebaosan ring pagubugan sane nyinahyang rumaketnyane masawitra taler kaanggen
mabebaosan ritatkala kroda. Punika taler basa sane durung kasorohang kaanggen mabebaosan majeng kalih jadma nanging ring siki bebaosan. Kawentenan basa Bali sane kaanggen ring naskah drama I Godogan punika wenten 10 kaiwangan bebaosan saking I Godogan. Kaiwangan ri tatkala mabebaosan punika santukan nenten manutnyane basa sane kaanggen majeng sang sane kaajak mabebaosan utawi basa sane kaanggen nenten manut kaanggen mabebaosan majeng ring sang sane patut iraga singgihang. Lianan punika kaiwangan mabebaoan kakranayang olih nenten nguratiang panganggen basa lan anggah-ungguhing basa Bali sane kaanggen mabebaosan. Penganggen basa sane patut iraga uratiang ri kala mabebaosan inggih punika latar, peserta tutur, tujuan tutur, topic tutur, nada tutur, bentuk tutur, norma tutur, lan jenis tutur. Kaiwangan mabebaosan sane kapanggihin ring naskah drama I Godogan punika wenten sane nenten nguratiang panganggen basa ri tatkala mabebaosan sekadi bebaosannyane I Godogan. Majeng ring Pengwacen, pikolih tetilik puniki mangda prasida uning kawigunan anggahungguhing basa ri tatkala mabebaosan taler pinaka sasuluh ring kahuripan maparajana. Majeng ring Pangawi, pikolih tetilikan puniki mangda prasida ngicenin pratiwimba majeng ring pangawi anggen mecikan kria sastra puniki, mangda kria sastra punika prasida paripurna. Taler majeng ring Tetilik sane lianan, tetilik puniki wantah nilikin ngeninin indik anggah-ungguhing basa Bali ring naskah Drama I Godogan, sane patut katilikin malih ngeninin indik sasuratan sane wenten ring naskah drama I Godogan puniki, santukan kari akeh kaiwangan sasuratannyane indik tata basa. KEPUSTAKAAN Endraswara, Suwardi,. 2011. Metode Pembelajaran Drama (Apresiasi, Ekspresi, dan Pengkajian). Yogyakarta: CAPS Medra, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggen Basa
Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali. Saraswati, I Gusti Ayu. 2015. Nureksain Anggah-ungguhing Basa Bali ring Drama Palakarma sane Kaketus Saking Kembang Rampe Kasusatraan Bali Anyar Wewidangan II Warsa 1978. Skripsi (Tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS, Undiksha Singaraja. Sintari, Ni Komang, 2015. Kawentenan Anggah-ungguhing Basa Bali ring Daging Cakepan Drama Kobarang Apine. Skripsi (tidak diterbitkan) Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS, Undiksha Singaraja. Sutresna, Ida Bagus. 2006. Prosa Fiksi. Singaraja: Universitas Pendidikan Ganesha.