WANGUN INTRINSIK LAN AJI PANGAJAH-AJAHAN TATA LAKSANA RING SATUA BAWAK MABASA BALI WARSA 1975

dokumen-dokumen yang mirip
SARANA TEMBANG MELAYANGAN OLIH EMONI KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR SISIA KELAS VIII 6 SMP NEGERI 3 BANJAR

METODE COPY THE MASTER KAANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT CERPEN SISIA RING KELAS XI MIA3 SMA NEGERI 2 SINGARAJA

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Pendidikan Ganesha

KAWENTENAN CAMPUR KODE RING ALBUM TEMBANG POP BALI RAMBO OLO-OLO OLIH GRUP BAND BINTANG

SESELEH INDIK WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON SANE WENTEN RING NOVEL BUUNG KAKAWIAN NYOMAN MANDA

SESELEH MATERI TES ULANGAN UMUM SEMESTER GENAP WARSA 2013/2014 PEPLAJAHAN BASA BALI KELAS X RING SMK NEGERI 3 SINGARAJA

NUREKSAIN WANGUN LAN GUNA SARAT PAGURON- GURON GEGURITAN DHARMA STHITI KEKAWIAN I MADE MENAKA

METODE KOOPERATIF TIPE THINK, PAIR, SHARE (TPS) ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT SINOPSIS CERPEN MABASA BALI SISIA KELAS XI-3 IPA SMA NEGERI 1 BANJAR

FILM DOKUMENTER PINAKA SERANA NINCAPANG KAWAGEDAN NYURAT PUISI BALI ANYAR RING KELAS X7 SMA NEGERI 2 BANJAR

I Putu Widhi Astika 1 I Wayan Wendra 1, Sang Ayu Putu Sriasih 2. Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

IUSAN PANGAWIGUNAAN PIRANTI GAMBAR (MONOPOLI) MABASA BALI RING PAPLAJAHAN NGWACEN AKSARA BALI RING SISIA KELAS V SDK MARSUDIRINI

CAMPUH KODE (CAMPUR KODE) RING WAYANG KULIT INOVATIF CENK BLONK SANE MAMURDA LATA MAHOSADHI

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING SATUA PAN BALANG TAMAK

TATA KRUNA SAJERONING WIDYA KAWI SASTRA DRUEN MAHASISIA JURUSAN PENDIDIKAN BAHASA BALI UNDIKSHA EDISI JUNI 2012

SESELEH TATA WANGUN JRONING KRIYA SASTRA LAN SOSIOLOGI PANGAWI RING NOVEL SING JODOH RERIPTAN I MADE SUGIANTO

SESELEH WANGUN CARITA MIWAH PIKENOH PENDIDIKAN KARAKTER RING PUPULAN SATUA KEMBANG RAMPE KASUSASTRAAN BALI PURWA I

NUREKSAIN WANGUN LAN PAIKETAN SOSIOLOGI SASTRA RING CAKEPAN NASKAH DRAMA JUKUT BE BANO PIKARDIN I MADE WISNAWA

BABAD PASEK KAYU SELEM : ANALISIS STRUKTUR OLEH : I PUTU YUDHI SANTIKA PUTRA NIM:

Pesaih Kawagedan Sisia Kelas VIIIC SMP Negeri 3 Singaraja Sajeroning Nyelehin Wangun Intrinsik Puisi Bali Purwa (Pupuh Sinom) lan Puisi Bali Anyar

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, Tuhan Yang Mahaesa

TUTUR LEBUR GANGSA; ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: I MADE OKA PARIATNA

NUREKSAIN SESURATAN PASANG AKSARA BALI RING SAJERONING PAPAN WASTA SANE WENTEN RING SD SE- KECAMATAN JEMBRANA

PEPLAJAHAN MABEBAOSAN BASA BALI SANE NGANGGEN MODEL PEPLAJAHAN INOVATIF RING KELAS XI IIS 3 SMA NEGERI 4 SINGARAJA

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN GUNA SARAT SOSIAL RING PUPULAN SATUA BAWAK MEKEL PARIS PIKARDIN I.B.W. WIDIASA KENITEN

CAMPUR KODE BASA INDONESIA RING PANGAJAHAN BASA BALI KELAS V SD LAB UNDIKSHA

SKRIPSI ANALISIS STRUKTUR DAN SOSIOLOGIS DRAMA MULIH KARYA I NYOMAN MANDA OLEH : NI PUTU HARUM KARTIKA DEWI NIM

UCAPAN TERIMA KASIH. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Ida Sang Hyang Widhi Wasa/Tuhan Yang

CAMPUHAN WARNA BASA (CAMPUR KODE) SANE WENTEN RING PABLIGBAGAN SUBAK ANYAR DESA PADANGKELING, KECAMATAN BULELENG, KABUPATEN BULELENG, WARSA 2016

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS. Universitas Pendidikan Ganesha. Singaraja, Indonesia

NYAIHANG SESURATAN GEGURITAN CUPAK GERANTANG LAN SATUA CUPAK GERANTANG MADASAR ANTUK WANGUN CARITA SANE KASELEHIN ANTUK TEORI SASTRA BANDINGAN

KEWAGEDAN NGRESEPANG WANGUN DASAR LAN ARTOS KRUNA DWILINGGA SISIA KELAS X SMA NEGERI 2 BANJAR SINGARAJA

SESELEH WANGUN INTRINSIK LAN SOSIOLOGI KRIYA SASTRA RING PUPULAN SATUA BAWAK LAWAR GOAK PAKARDIN I KETUT RIDA

KAWENTENAN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RING NASKAH DRAMA I GODOGAN JURUSAN PENDIDIKAN BASA BALI WARSA 2015/2016

SOR SINGGIH BASA BALI RING PARUMAN SUBAK ABIAN DESA ADAT ASAHDUREN, KECAMATAN PEKUTATAN, JEMBRANA

SESELEH CAMPUR KODE RING NOVEL SENTANA CUCU MAREP PAKARDIN I MADE SUGIANTO

SESELEH WANGUN INSTRINSIK LAN KAJATIAN GUNA SARAT PAGURON-GURON RING PUPULAN CERPEN DA NAKONANG ADAN TIANGE PAKARDIN AGUNG WIYAT S.

BASA BALI KEPARA DIALEK NUSA PENIDA SANE KAANGGEN SAJERONING MABEBAOSAN RING WEWIDANGAN DESA PAKRAMAN NUSASARI, KECAMATAN MELAYA, KABUPATEN JEMBRANA

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI RITATKALA PAPARUMAN ADAT RING DESA ADAT SAMPALAN TENGAH, KABUPATEN KLUNGKUNG

BASITA PARIBASA RING ALBUM NASI GORENG SPESIAL KEKAWIAN WIDI WIDIANA

TEKS GEGURITAN DARMAKAYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: KADEK RIKA ARIPAWAN NIM:

NGAWIGUNAYANG METODE AUDIOLINGUAL ANGGEN NINCAPANG KAWAGEDAN NEMBANGANG PUPUH MASKUMAMBANG SISIA KELAS X MIPA 2 SMA NEGERI 1 SINGARAJA

TEKS TUTUR CANDRABHERAWA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

NUREKSAIN SESURATAN AKSARA BALI MANUT PASANG AKSARA PURWADRESTA LONTAR SATUA JRO MATUA TEKEN I CAI MANTU DRUEN GEDONG KIRTYA

KAWENTENAN DIALEK BALI AGA RING DESA DAUSA KECAMATAN KINTAMANI KABUPATEN BANGLI

ARTI LEKSEM SUKATING (UKURAN) NGANGGEN LIMA LAN BATIS RING ASTA KOSALA-KOSALI

TEKS GEGURITAN MANTRI SANAK LIMA ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

KATA PENGANTAR. atas berkat rahmat-nya skripsi yang berjudul Novel Sing Jodoh Analisis

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia

WARNA (VARIASI) BASA BALI RING SESURATAN KWACA (BAJU KAOS)

DIALEK BALI AGA SANE KEAANGGEN RI SAJERONING MABASA BALI RING DESA SIDATAPA, KECAMATAN BANJAR, KABUPATEN BULELENG

NUREKSAIN ANGGAH-UNGGUHING BASA RING CERPEN MABASA BALI RUBRIK ORTI BALI, KORAN BALI POST 2016

SESELEH PANGAWIGUNAAN BASA BLACKBERRY MESSAGE (BBM) YOWANA RING BR. DUSUN SALA, DESA ABUAN, KECAMATAN SUSUT, KAB. BANGLI

GENDING-GENDING REGGAE BALI JONI AGUNG SESELEH SEMIOTIKA TETUJON IDUP MANUSA PAIKETANNYANE SARENG AJAH-AJAHAN PAWATEKAN

TEKS TUTUR JONG MANTEN: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH: DESAK PUTU ELVIANA DEWI NIM:

GEGURITAN KONTABOJA: ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA OLEH: IDA AYU EKA PURNAMA WULANDARI NIM

ESTETIKA POSMODERN MIWAH GUNA SARAT PAGURON-GURON DOLANAN 'MATIGTIG PAPAH BIU' DUTA KABUPATEN KARANGASEM RING PKB 2015

MITOS DI NUSA PENIDA ANALISIS STRUKTUR, FUNGSI, DAN MAKNA

TEKS GEGURITAN PADEM WARAK ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

SESELEH GUNA SARAT WATEK PAAJAH-AJAH RING SAJERONING GEGURITAN RAJAPALA

BABAD DANGHYANG BANG MANIK ANGKERAN: KAJIAN STRUKTUR DAN FUNGSI

GEGURITAN AJI RAMA RENA ANALISIS STRUKTUR DAN MAKNA

e-journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 2 Tahun 2015)

TUTUR ANGKUS PRANA: KAJIAN STRUKTUR DAN SEMIOTIKA. Oleh: NI KADEK DEWI SANTHIASTINI

CAMPUH KODE SAJERONING PRASASTI MABASA BALI KUNO SAKING WARSA MASEHI

PELESTARIAN BAHASA BALI DALAM MEDIA CETAK BERBAHASA BALI: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK OLEH ANAK AGUNG ISTRI ITA RYANDEWI NIM:

KATA PENGANTAR. Puji syukur dipanjatkan ke hadapan Tuhan Yang Mahaesa/Ida Sang Hyang

TETILIK SOR SINGGIH BASA BALI RING PASANGKEPAN KRAMA DESA PAKRAMAN AYUNAN, KECAMATAN ABIANSEMAL, KABUPATEN BADUNG

SESELEH BASA SANE KAANGGEN MIWAH GUNASARAT SANE WENTEN RING GEGURITAN PURWAJATI, PAKARDIN I GEDE NGEMBAK, DRUWEN GEDONG KIRTYA, SINGARAJA

GEGURITAN ANGGASTYA: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

SKRIPSI KAMUS BALI INDONESIA BIDANG ISTILAH UPAKARA MANUSA YADNYA DI KABUPATEN BADUNG

Pantang menyerah sebelum. mencapai hasil yang maksimal

PEMERTAHANAN BAHASA BALI MELALUI GENDING RARE PADA ANAK-ANAK DI SANGGAR KUKURUYUK: KAJIAN SOSIOLINGUISTIK

SOSIOKULTURAL KRAMA BALI RING SATUA BALI LAN PAIKETANNYANE RING PANGAJAHAN SASTRA BALI

TEKS MITOS TAPAKAN BARONG BHATARA SAKTI NAWA SANGA DI KAHYANGAN JAGAT LUHUR NATAR SARI: ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI

SOR SINGGIH BASA BALI SAJERONING PARUMAN BANJAR ADAT GUNUNG BIAU, DESA MUNCAN, KABUPATEN KARANGASEM

Bahan Ajar BAHASA BALI SMA/SMK

CITRA WANITA PENYIHIR DALAM NOVEL RATNA TRIBANOWATI KARYA I MADE SUGIANTO: SUATU KAJIAN KRITIK SASTRA FEMINIS

SESELEH WANGUN LAN KASUKSMAN AJAH-AJAHAN PAWATEKAN RING LELAMPAHAN GATOTKACA DUTA WAYANG CENK BLONK

I Gst A Kd Yulandari, I B Md Ludy Paryatna, Md. Sri Indriani

SESELEH VARIASI BASA RING DIALEK BALI AGA DESA SERAYA, KECAMATAN KARANGASEM, KABUPATEN KARANGASEM

GEGURITAN PURA TANAH LOT ANALISIS STRUKTUR DAN FUNGSI OLEH IDA BAGUS PUTU WIASTIKA NIM

Tureksa Anggah-ungguhing Basa Ring Novel Ratna Tribanowati, Leak Soleh Solah Leak Pikardin I Made Sugianto

Kata Kunci : Kidung, Struktur, Semiotik, Smaratantra.

TEKS DRAMA GONG I MADE SUBANDAR HASTA KOMALA ANALISIS BENTUK, FUNGSI, DAN MAKNA

BAB VI FAKTOR PENUNJANG DAN FAKTOR PENGHAMBAT PEMERTAHANAN BAHASA BALI DALAM MASYARAKAT MULTIKULTURAL DI KOTA DENPASAR

ABSTRAK GEGURITAN MASAN RODI ANALISIS STRUKTUR DAN NILAI

RENCANA PELAKSANAAN PEMBELAJARAN ( RPP ) 2

BAB II KAJIAN PUSTAKA. umum. Menurut Sutarno NS ( 2003 : 32 ) Perpustakaan umum sering diibaratkan

ABSTRAK. Kata Kunci: kamus, bahasa, sastra, istilah, kategori.

PENYUSUNAN KAMUS SERAPAN DALAM BAHASA BALI

Bule Belajar Budaya Bali: Kritik Identitas dalam Antologi Cerpen Mekel Paris. I Wayan Eka Septiawan

I. PURWAKA. Manut swadarma Krama Desa Pakraman Tonja rikala mikukuhang kasukertan jagat malarapan antuk minakadi :

BAB I PENDAHULUAN. Karya sastra tidak dapat dipahami secara lengkap apabila dipisahkan

ULANGAN AKHIR SEMESTER GANJIL TAHUN PELAJARAN 2017/2018. Kompetensi Keahlian : Semua Jurusan Kelas : X/1 Hari / Tanggal :

Nureksain Anggah-Ungguhing Basa Kaanggen Ring Kawi Sastra Bali Anyar Sane Nganutin Basa Carita (Wacana Naratif) Lan Bebaosan (Interaktif)

ANALISIS UNSUR INTRINSIK NOVEL 99 CAHAYA DI LANGIT EROPA KARYA HANUM SALSABIELA RAIS DAN RANGGA ALMAHENDRA SKRIPSI

BAB 1 PENDAHULUAN. keduanya. Sastra tumbuh dan berkembang karena eksistensi manusia dan sastra

KEMAHIRAN MENULIS CERPEN DITINJAU DARI UNSUR INTRINSIK SISWA KELAS X SEKOLAH MENENGAH ATAS NEGERI 4 TANJUNGPINANG TAHUN PELAJARAN 2013/2014

BAB II KAJIAN PUSTAKA, KONSEP, DAN LANDASAN TEORI

Transkripsi:

WANGUN INTRINSIK LAN AJI PANGAJAH-AJAHAN TATA LAKSANA RING SATUA BAWAK MABASA BALI WARSA 1975 N. M. Ari Puja Astiti 1, I. B. M. Ludy Paryatna 1, I. G. Nurjaya 2 Jurusan Pendidikan Bahasa Bali Universitas Pendidikan Ganesha Singaraja, Indonesia e-mail: {aripuja93@yahoo.co.id, ludiparyatna@yahoo.com, gedenurjaya@gmail.com}@undiksha.ac.id Kuub Tetilik puniki matetujon anggen nelatarang (1) wangun intrinsik ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 miwah (2) aji pangajah-ajahan tata laksana ring buku Bali) Warsa 1975. Jejering ring tetilik puniki inggih punika buku Kasusastraan Bali (satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. Penandang ring tetilik puniki inggih punika nureksain wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana. Tetilik puniki nganggen tetilikan deskriptif kualitatif lan pamupulan data nganggen kramaning dokumentasi. Data tureksa sane kaanggen inggih punika (1) identifikasi data, (2) reduksi data, (3) penyorohang data, (4) pangwedaran data, miwah (5) panyutetan. Pikolih ring tetilik puniki inggih punika, kapertama wangun intrinsik sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975 inggih punika murda, unteng, pragina miwah parisolahnyane, genah pengawi ring carita, lelintihan, latar/setting, bebaosan utawi basa basita, lan piteket. Kaping kalih aji pangajah-ajahan tata laksana sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 inggih punika agama, arjawa, awiwahara, teleb makarya, seneng ngawi, meled uning, melanin negara, ngajinin jayanti, kumanyama, tresna ring katreptian, seneng ngawacen, urati ring palemahan, urati ring pawongan, lan swadarma. Kruna jejaton: intrinsik, pangajah-ajahan tata laksana, cerpen Abstrak Penelitian ini bertujuan untuk mendeskripsikan (1) unsur intrinsik pada buku Bali) Warsa 1975 dan (2) nilai pendidikan karakter pada buku Kasusastraan Bali (satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. Subjek penelitian ini adalah buku kasusastraan Bali (satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. Objek penelitian ini adalah menganalisis unsur intrinsik dan nilai pendidikan karakter. Penelitian ini menggunakan teknik deskriptif kualitatif dan metode pengumpulan data yang digunakan adalah metode dokumentasi. Metode analisis data yang digunakan adalah (1) identifikasi data (2) reduksi data (3) klasifikasi data (4) deskripsi data, dan (5) penyimpulan. Hasil dari penelitian ini adalah, yang pertama unsur intrinsik yang ada di buku Bali) Warsa 1975 adalah judul, tema, tokoh dan penokohan, sudut pandang, alur, latar, gaya bahasa, dan amanat. Yang kedua nilai pendidikan karakter yang ada di buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 adalah religius, jujur, toleransi, kerja keras, kreatif, rasa ingin tahu, semangat kebangsaan, menghargai prestasi, bersahabat, cinta damai, gemar membaca, peduli lingkungan, peduli sosial, dan tanggung jawab. Kata kunci: intrinsik, pendidikan karakter, cerpen

Abstract This research aims to describe (1) intrinsic element in the book of Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 and (2) the value of character education on the book of Bali) Warsa 1975. This research subject is the book Bali) Warsa 1975. This research object is to analized intrinsic element and the value of character education. This research uses qualitative descriptive technique and method of data collection used is documentation method. Data analize method used who are (1) data identification (2) data reduction (3) data classification (4) data description, and (5) conclusion. The result of this study are, first intrinsic element in the book Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 are title, theme, character and characterization, point of view, plot, setting, style, and mandate. The second value of character education in the book Bali) Warsa 1975 are religious, honest, tolerance, hard work, creativity, curiosity, passion nationality, recognize excellence, friendship, love peace, love reading, care for the environment, sosial care, and responsibility Keywords: intrinsic, character education, short story PURWAKA Bali inggih punika silih sinunggil pulo sane akeh madue tetamian budaya lan adat istiadat sane patut iraga jaga kelestariannyane. Silih sinunggil peninggalan sane pinih utama inggih punika kasusastraan sane nganggen basa Bali. Ring kauripan krama Bali, ketah kapirengan indik sastra. Sastra inggih punika silih sinunggil cabang kesenian sane wenten ring sajeroning kauripan jadma saking aab dumun. Sutresna (2006: 61) nguningayang kawi sastra dados carita kakawian satua (rekaan) ring kepatutannyane inggih punika tata wangun sane terefleksi ring sajeroning teks sastra. Tata wangun punika kaiket olih wangun-wangun kawi sastra. Wangunwangun sane ngewangun kawi sastra punika minakadi wangun intrinsik lan wangun ektrinsik. Kawentenan kasusastraan ring Bali dahat mautama duaning sampun masikian ring krama Bali. Kasusastraan sane pinih lumrah kauningin inggih punika kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar. Kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar inggih punika piranti sastra sane akeh madue aji kauripan, miwah pamineh urip krama sane patut kauningin olih krama. Kasusastraan Bali purwa imbanyane minakadi wenten sane marupa gancaran lan wenten sane marupa puisi utawi tembang. Yening kasusastraan Bali anyar imbanyane minakadi puisi, novel, satua bawak (cerpen), miwah sane lianan, santukan kasusastraan Bali anyar puniki wantah kawi sastra sane sampun polih iusan saking karya asing. Kasusastraan Bali purwa lan kasusastraan Bali anyar madue kawigunan sane pinih sarat ring sajeroning kauripan krama Bali. Kauripan puniki akeh kawarnain olih aji seni sastranyane sane silih sinunggilnyane inggih punika kasusastraan Bali anyar sane marupa satua bawak. Kawi sastra Bali sane mawentuk satua bawak inggih punika silih sinunggil kawi sastra sane kari akeh kasenengin olih krama Bali, krana ring sajeroning satua bawak puniki nenten prasida lempas saking aji (nilai) sane mapaiketan sareng kauripan iraga. Edgar (ring Nurgiyantoro, 1995: 10) nguningayang yening satua bawak punika pinaka silih sinunggil carita sane prasida puput kawacen ring galah ategakan, sawetara pantaraning atengah jam nyantos duang jam. Satua bawak mabasa Bali inggih punika silih sinunggil kasusastraan Bali anyar sane madue kawigunan sane pinih becik ring sajeroning kauripan krama Bali saking dumun. Ajah-ajahan ring satua punika dados pinaka silih sinunggil piranti anggen nglaksanayang paplajahan kasusilaan olih rerama majeng ring pianaknyane saking satua bawak punika. Nanging kasujatiannyane mangkin akeh para krama, utaminnyane alit-alite wiadin

para yowanane miwah para rerama sane sampun ninggalang kawentenan satua bawak mabasa Bali. Kasujatiannyane, pangawi ngaryanin kawi sastra punika kaanggen dados piranti ngawetuang imajinasinnyane, nanging taler anggen nanemang aji, kawigunan, miwah aspekaspek sane prasida kadadosang tetuladan majeng ring para pangwacen utawi sang sane seneng indik kawi sastra punika. Aji inggih punika konsep sane mapaiketan sareng napi sane kacihnayang becik tur mawiguna. Aji punika pinih mawiguna pisan, krana prasida kaanggen dados piranti pangajah-ajahan anggen ngawentuk parisolah jadma antuk ngicenin ajah-ajahan aji saking satua bawak punika. Dadosnyane aji sane wenten ring sajeroning satua bawak punika prasida ngawentuk watak, mental, parisolah, lan tata laksana pangwacen. Yening iraga cingak kawigunan aji ring satua bawak, aji sane wenten ring sajeroning satua bawak punika kadadosang anggen ngajahin pangwacen mangda madue widya miwah parisolah anggen nglaksanayang aji sane becik sane wenten ring sajeroning satua bawak punika. Manut ring umumnyane, aji inggih punika inti saking pilihan moral sane mapaiketan sareng etika, nanging manut ring khususnyane, aji inggih punika napi sane kabaosang becik, patut, ngawinang liang, mawiguna, utawi mawiguna antuk kauningin (Supriyadi, 2006: 18). Yening prasida iraga cingak aji pangajah-ajahan ring sajeroning kasusastraan Bali pinih tegeh tur mawiguna pisan. Makadadosnyane, kasusastraan Bali patut iraga lestariang. Lianan tekening madue aji, kawi sastra utaminnyane satua bawak taler kawangun antuk kalih pahan inggih punika wangun intrinsik lan wangun ektrinsik. Sane ngawangun satua bawak punika saking tengah inggih punika wangun intrinsik, lan sane ngawangun satua bawak punika saking jaba inggih punika wangun ektrinsik. Wangun sane ngawangun satua bawak saking tengah inggih punika wangun intrinsik minakadi murda (judul), unteng (tema), pragina (penokohan), genah pengawi ring carita (sudut pandang), lelintihan (alur), latar/setting, bebaosan utawi basa basita (gaya bahasa), lan piteket (amanat). Lan wangun sane ngawangun satua bawak saking jaba inggih punika wangun ektrinsik minakadi kauripan sosial sang pangawi, kawentenan budaya genah satua bawak punika kakaryanin, miwah indik-indik sane tiosan sane nagingin satua bawak sane mawit saking dura satua bawak punika. Pah-pahan puniki prasida ngawinang kawi sastra punika dados lengut utawi kedaut manah anake ngawacen. Yening prasida iraga cingak panglimbakan sane wenten utaminnyane ring Bali ring aab sekadi mangkin, sampun akeh wenten pengawi-pengawi sane makarya kawi sastra sane marupa satua bawak. Silih sinunggilnyane pupulan satua bawak sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975. Satua bawak puniki minakadi satua bawak sane mamurda Mategul tan Patali sane kakawi olih I Gusti Ketut Waca Warsana, satua bawak Togog sane kakawi olih Nyoman Manda, lan satua bawak Matemu ring Rumah Sakit sane kakawi olih I Nyoman Tri Satya Paramartha. Satua bawak mebasa Bali puniki inggih punika silih sinunggil terbitan saking Balai Penelitian Bahasa Singaraja ring warsa 1977 sane kadadosang dados inspirasi majeng ring samian pangwacen sane meled ngelestariang basa Bali, santukan yening prasida iraga cingak kaarepnyane, sang sane nganggen basa Bali minakadi para yowana, alit-alite, miwah para rerama sampun pinih akidik. Dadosnyane saking satua bawak puniki kaarepang mangda prasida mretenin kawentenan basa Bali anggen generasi selanturnyane. Kawi sastra satua bawak sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 puniki makeh pisan madue pabesen-pabesen sane maguna ring kauripan iraga, taler ring pupulan satua bawak puniki madaging aji sane manut anggen ngwangun tata laksana. Aji punika minakadi aji religius, aji kumanyama, teleb makarya, miwah akeh malih aji sane tiosan sane wenten ring pupulan satua bawak puniki. Tios ring kawentenan aji ring sajeroning pupulan satua bawak Bali) Warsa 1975, pupulan satua bawak

puniki sampun akeh kauningin olih para krama Baline utaminnyane olih para sisia lan mahasisia, santukan satua bawak puniki biasannyane wenten ring buku-buku paplajahan sekadi ring buku LKS bahasa Bali miwah buku-buku paplajahan bahasa Bali sane tiosan. Punika macihna pupulan satua bawak Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 sampun dados kawedarang miwah dados kawacen olih para janane, krana pupulan satua bawak puniki sampun lumrah kauningin. Yening sampun sekadi asapunika, pastika basa sane kaanggen ring pupulan satua bawak Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 puniki dangan antuk karesepang miwah sampun majanten carita puniki ngardi kadaut manah sang sane ngwacen. Lianan teken punika penilik nglaksanayang tetilikan puniki krana tetilikan ngeninin indik nureksain wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 durung naenin kalaksanayang. makadadosnyane penilik meled nglaksanayang tetilikan ring sajeroning pupulan satua bawak punika. Patut kauningin, tetilikan puniki kalaksanayang mangda prasida nguningin utawi nureksain wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana ring satua bawak. Satua bawak sane kaanggen ring tetilikan puniki inggih punika satua bawak sane wenten ring pupulan satua bawak Bali) Warsa 1975 sane katerbitang saking Balai Penelitian Bahasa Singaraja ring warsa 1977. Manut ring panelataran ring ajeng, penilik meled nglaksanayang tetilikan sane mamurda Nureksain Wangun Intrinsik lan Aji Pangajah-ajahan Tata Laksana Ring Bali) Warsa 1975. Manut dadalan pikobet ring ajeng, bantang pikobet ring tetilik puniki inggih punika (1) Sapunapi wangun intrinsik sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975? (2) Sapunapi aji pangajah-ajahan tata laksana sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975?. Tetujon tetilik puniki inggih punika (1) Mangda prasida uning wangun intrinsik ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 (2) Mangda prasida uning aji pangajah-ajahan tata laksana ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. Kawigunan ring tetilik puniki ka kepah dados kalih inggih punika kawigunan teoritis sane kaaptiang mangda prasida ngicenin pikayunan ngeninin indik wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana sane wenten ring satua bawak mabasa Bali, utaminnyane ngeninin indik pupulan satua bawak sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975. Dadosnyane tetilikan puniki prasida kaanggen pikolih ring utsaha nglimbakang lan ngajahin tata laksana para jadma antuk nyelehin aji pangajah-ajahan tata laksana ring satua bawak. lan kawigunan praktis katujuang majeng ring dosen, mahasisia, penilik tiosan, lan krama. Sepat siku-siku sane kaanggen ring sajeroning ngamargiang tetilikan puniki inggih punika (1) teges kasusastraan (2) satua bawak pinaka kawi sastra (3) teori wangun (4) teges aji (5) ceciren aji (6) aji pangajah-ajahan tata laksana (7) tetilikan asoroh Gautama (2007: 2) nguningayang kasusastraan Bali inggih punika pikolih pangawi sane kasurat nganggen basa sane becik tur ngulangunin. Cutetnyane kasusastraan Bali inggih punika wit saking basa Sanskerta, kruna linggan ipun sastra. Kruna sastra wit ipun saking sas miwah tra. sas maarti kaweruhan, tra maarti piranti sane kaanggen. Dadosnyane kasusastraan inggih punika kaweruhan sane becik sane metu saking manah utawi pikayun para pengawi ring Bali sane dados piranti sasuratannyane inggih punika aksara Bali miwah aksara latin. Satua bawak pinaka kawi sastra punika wenten tatiga inggih punika (1) teges satua bawak, Suroto (1989: 18) nguningayang satua bawak inggih punika karangan gancaran sane madaging satua indik parindikan kauripan I manusa/pragina ring satua bawak punika. (2) cihna satua bawak manut Honiatri (2000: 24) wenten kutus inggih punika daging satua bawak punika nenten panjang (singkat), tatas, ngelantur (intensif) lan madue pasikian sane pinih rumaket, wangun carita utama

satua bawak inggih punika wewidangan (adegan), pragina, lan wiraga (gerak), satua bawak patut ngawetuang asiki sane ngiusin (efek) ring sajeroning pikayunan pangwacen, ring sajeroning satua bawak sane ngaresepang margin carita inggih punika kawentenan indik carita (insiden), basa satua bawak sepatutnyane landep (tajam), prasida ngiusin (sugestif), lan prasida ngulangunin manah, satua bawak ngicenin penampen wantah asiki (kesan tunggal yang dominan) sakemaon prasida akeh ngiusin sane tiosan, satua bawak ngutamayang raga ring siki pragina ring sajeroning kawentenan (situasi), satua bawak inggih punika satua cendet/bawak utawi kirang saking 10.000 kruna. (3) wangun-wangun satua bawak wenten kalih inggih punika wangun intrinsik lan wangun ektrinsik. Antara (2011: 17) nguningayang wangun intrinsik punika minakadi murda (judul), unteng (tema), pragina (penokohan), genah pengawi ring carita (sudut pandang), lelintihan (alur), latar/setting, bebaosan utawi basa basita (gaya bahasa), lan piteket (amanat). Wangun ektrinsik satua bawak inggih punika minakadi kauripan sosial sang pangawi, kawentenan budaya genah satua bawak punika kakaryanin, miwah indik-indik sane tiosan nagingin satua bawak sane mawit saking jabaan satua bawak punika. Teori wangun puniki wenten pahpahan sane ngwangun satua bawak. Antara (2011: 17) nguningayang wangun sane ngawangun kawi sastra sane marupa gancaran (prosa) prasida kabinayang dados kalih minakadi wangun intrinsik lan wangun ektrinsik. Wangun intrinsik minakadi murda, unteng, pragina miwah parisolahnyane, genah pengawi ring carita, lelintihan, latar/setting, bebaosan utawi basa basita, lan piteket. Ring kawi sastra pastika madaging aji sane jagi kawedarang utawi ngiket kawi sastra punika. Lianan teken punika wenten parajana maosang indik aji minakadi koentjaraningrat (dalam suastika, 2006: 51) aji punika papineh sane marupa maya cita (abstrak), aji inggih punika silih sinunggil sane madaging papineh-papineh utawi sesuluh sane mabuat ring sajeroning kauripan. Manut Bambang Daraeso (1986: 26) ceciren aji minakadi aji inggih punika pinaka realitas maya cita (abstrak) sane wenten ring sajeroning kauripan jadma, aji madue kahanan normatif, artosnyane aji madue pangapti, cita-cita, lan pinaka kapatutan dadosnyane aji madue kahanan ideal, aji mawiguna dados ngawangun rasa ngaat lan jadma sane ngajegang aji. Aji pangajah-ajahan tata laksana sane kapertama sane jagi pacang kawedarang inggih punika teges pengajah-ajahan tata laksana. (1) teges pangajah-ajahan Ring Kamus Besar Bahasa Indonesia (KBBI) indik artos pengajah-ajahan (pendidikan), mawit saking kruna didik. Kruna punika madue pangater me- dados mendidik, sane artosnyane miara lan ngicenin ajahan. Ring sajeroning miara lan ngicenin indik ajahan, wentennyane pengajahan, warah-warah, lan pimpinan ngeninin indik akhlak lan kecerdasan kayun. Tata laksana puniki embas saking idep, budi, rasa, lan karsa jadma utawi paguyuban (Ramli, 2003: 18). Kaping kalih inggih punika tetujon lan kawigunan pangajah-ajahan tata laksana. Pangajah-ajahan tata laksana matetujon ngawangun wangsa sane matanggeh, kompetetif, madue laksana becik, madue pikayunan sane becik, bergotong royong, berjiwa patriotik, dinamis, madasar sareng kaweruhan lan teknologi, sane makasami kadasarin olih manah bakti majeng ring Ida Sang Hyang Widi Wasa madasar antuk pancasila. Pangajah-ajahan tata laksana madue tiga kawigunan. Kawigunan sane kapertama (1) nglimbakang potensi dasar sumangdane madue manah sane becik, mapikayun sane becik, lan maparilaksana sane patut, kawigunan sane kaping kalih (2) ngukuhang lan ngawangun parilaksana wangsa sane multikultur, lan kawigunan sane katiga (3) nincapang paradaban bangsa sane kompetetif ring sajeroning pergaulan. Manut kurikulum lan pembukuan kementrian pendidikan nasional 2011 (ring Syarbini 2012: 26) wenten imba aji tata laksana sane prasida katelatarang ring sekolah sane dados aji sane pinih utama, kasujatian aji punika minakadi aji agama, arjawa, awiwahara, anut ring tata krama, teleb makarya, seneng ngawi, swasta, demokratis, meled uning, melanin Negara, tresna Negara, ngajinin jayanti,

kumanyama, tresna ring katreptian, seneng ngawacen, urati ring palemahan, urati ring pawongan, lane swadarma. Sajeroning tetilik puniki ngunggahang kalih tetilik asoroh. Tetilik-tetilik sane asoroh punika sakadi puniki. Tetilikan utawi Tugas Akhir saking I Wayan Ardiyasa (2013) sane mamurda Kemampuan Menganalisis Nilai Pendidikan Karakter pada Cerpen Ni Luh Sari Oleh Siswa Kelas X SMA Laboratorium Undiksha Singaraja. Pabinayan tetilikan punika sareng tetilikan sane kakaryanin olih penilik inggih punika tetilikan sane kakaryanin olih I Wayan Ardiyasa wantah nureksain ngeninin indik nilai pendidikan karakter ring cerpen Ni Luh Sari kemanten, lan nenten nureksain ngeninin indik wangun intrinsiknyane. taler tetilikan punika kaselehin olih sisia ring sekolah. Tetilikan sane kaping kalih inggih punika tetilikan utawi Skripsi saking I Wayan Ardi Payana (2015) sane mamurda Seseleh Tata Wangun Jroning (Struktur Intrinsik) lan Kajatian Guna Sarat Paguronguron ring Pupulan cerpen Smara Reka. Tetilikan sane kakaryanin olih I Wayan Ardi Payana sareng tetilikan sane kakaryanin olih penilik punika pateh-pateh nureksain utawi nilikin ngeninin indik wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana ring pupulan cerpen. Nanging pupulan cerpen sane kaanggen punika mabinayan. I Wayan Ardi Payana nureksain utawi nilikin pupulan cerpen Smara Reka, nanging penilik adiri nilikin utawi nureksain pupulan cerpen sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. KRAMANING TETILIK Tetilik puniki rumasuk utawi nganggen tetilikan deskriptif kualitatif. Nika mawinan tetilikan puniki nelatarang indik wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana sane wenten ring buku bali) Warsa 1975. Ngeninin indik jejering tetiliknyane inggih punika buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. Samaliha, panandang tetilik puniki inggih punika nureksain wangun intrinsik lan aji pangajah-ajahan tata laksana. Kramaning tetilik sane kamargiang ring tetilik puniki inggih punika kramaning dokumentasi. Kramaning dokumentasi kaanggen ngrereh buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975, pinaka sarana sane jagi katilikin. Piranti tetilik mapaiketan ring kramaning tetilik sane karincikang anggen mupulang data. Piranti sane kaanggen ring tetilik puniki inggih punika piranti dokumentasi sane marupa kartu data. Ri sampun data punika kapolihang, raris kamargiang data tureksa. Ngeninin indik pamargi data tureksa sane kalaksanayang ring sajeroning tetilik puniki, minakadi identifikasi data, reduksi data, penyorohang data, pangwedaran data, miwah panyutetan. PIKOLIH MIWAH TETEPASAN Pikolih miwah tetepasan ring tetilik puniki mawit saking kalih bantang pikobet, inggih punika (1) wangun intrinsik sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 (2) aji pangajah-ajahan tata laksana sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975. Pikolih tetilik puniki nelatarang indik wangun intrinsik sane ngwangun satua inggih punika murda (judul), unteng (tema), pragina (penokohan), genah pengawi ring carita (sudut pandang), lelintihan (alur), latar/setting, bebaosan utawi basa basita (gaya bahasa), lan piteket (amanat). Wangun Intrinsik sane kapertama sane jagi pacang katelatarang inggih punika murda. Manut Antara (2011: 7) murda punika wantah nguningayang indik sane wenten ring sajeroning lelintihan. Punika mawinan murda prasida nyihnayang ketah daging. Murda punika sakadi sasuluh daging carita, murda satua bawak patut kakaryanin mangda sang sane ngwacen meled utawi seneng ngawacen. Murda satua bawak sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975 sampun manut sareng daging caritannyane. Murda-murda satua bawak sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975 inggih punika Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah sakit.

Wangun intrinsik sane kaping kalih inggih punika unteng. Manut Nurgiyantoro (1995: 68) unteng inggih punika pikenoh sane madasar lan kaanggen ngawangun kawi sastra sane wenten ring sajeroning sesuratan. Yening nenten wenten unteng pastika kawi sastra nenten prasida kakaryanin. Unteng pinaka sesuluh sane pinih mautama ngeninin indik piteket sane wenten ring carita. Unteng sane kacihnayang ring tatiga satua bawak sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 puniki wenten kalih satua bawak sane pateh untengnyane inggih punika Satua bawak Togog lan satua bawak Matemu ring Rumah Sakit sane untengnyane inggih punika kauripan sosial. Malih siki ring satua Mategul Tan Patali untengnyane inggih punika tresna. Manut saking daging satua sane kaceritayang, ring satua Mategul Tan Patali untengnyane inggih punika tresna, saantukan ring satua puniki nyeritayang indik tresnane Ni Luh Manik sareng I Gede Parta sane nenten prasida masikian. Punika krana pianaknyane Ni Luh Manik inggih punika Putu Sastra nenten kayun yening ipun katinggalin nganten sareng memen ipune. Ring satua bawak Togog untengnyane inggih punika kauripan sosial, saantukan ring carita punika nyihnayang indik kauripan sosial ring krama, inggih punika nyeritayang indik jadma sane madue pakaryan mangda prasida nyangkepin napi sane kaperluang ring kauripan. Taler ring sajeroning iraga nyalanin kauripan, pastika akeh madue pikobet. Sakadi sane kacihnayang ring satua bawak Togog. Ring satua bawak punika kaceritayang Wayan Tamba sane madue pakaryan ngukir togog. Akeh pikobet sane kapanggihin olih ipun ritatkala ngambil pakaryan ngukir togog punika. Ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit untengnyane inggih punika kauripan sosial, saantukan ring satua puniki nyeritayang indik kauripan ring krama manut ring kasujatiannyane. Ring satua puniki nyeritayang indik Pan Laksmi sane wau matemu sareng pianaknyane sane sampun dados Dokter, sane mawasta Dokter Gunawan. Wangun intrinsik sane kaping tiga inggih punika pragina miwah parisolahnyane. Manut Antara (2011: 18) pragina miwah parisolahnyane sane kaduwenang inggih punika pinaka pasikian sane nenten dados kapalasang sareng sane lianan. Pragina ring sajeroning carita patut kacingak sekala lan maurip, sumangdane sang sane ngawacen jakti ngarasayang kawentenannyane. Pragina miwah parisolahnyane sane wenten ring satua bawak Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit puniki Malianlianan. Nanging samian madue pragina protagonis, antagonis, lan pragina sane nyarengin. Ring satua bawak Mategul Tan Patali pragina protagonisnyane inggih punika Ni Luh Manik, pragina antagonisnyane inggih punika I Gede Parta, lan pragina sane nyarengin inggih punika Bapa Matua, Meme Matua, Putu Sastra, lan Made Antara. Ring satua bawak Togog pragina protagonisnyane inggih punika Wayan Tamba lan Wayan Nerti, pragina antagonisnyane Memenne Wayan Nerti lan I Danta, lan pragina sane nyarengin inggih punika Men Tamba, Putu Darsana, I Made Gita, I Tomblos, I Grudug, Pa Ketut Sembrog, lan Uwane Wayan Tamba. Ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit pragina protagonisnyane inggih punika Dokter Gunawan, pragina antagonisnyane inggih punika Pan Laksmi, lan pragina sane nyarengin inggih punika Men Laksmi lan Ida Bagus Ngurah. Wangun intrinsik sane kaping pat inggih punika genah pengawi ring carita. Antara (2011: 21) nguningayang genah pengawi ring carita artosnyane kedudukan sang pengawi ring sajeroning ngenahang ragan ipune ritatkala ipun nyurat carita punika. Ring satua bawak Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit genah pengawi ring caritannyane puniki samian pateh inggih punika pengawi dados jadma ka tiga (orang ketiga). Tegesnyane pengawi wenten ring jaba carita tur pengawi nenten sareng ring carita. Pangawi ngenahang ragan ipune dados narator antuk nyambatang wastanwastan pragina sane wenten ring satua bawak lan nganggen kruna ganti ipun lan ia. Wangun intrinsik sane kaping lima inggih punika lelintihan. Suroto (1989: 89) nguningayang lelintihan inggih punika pamargi carita sane madue napi sane

mawinan lan napi panadosne carita kaping ajeng miwah panguntat. Lelintihan ring satua bawak Mategul Tan Patali inggih punika nganggen lelintihan sane masikian utawi lelintihan campuhan, santukan lelampahan satua mailehan selanturnyane matemu ring pamuput satua. Ring satua bawak Mategul Tan Patali punika lelampahan satua kakawitin saking kahanan mangkin wau selanturnyane nyatuayang kahanan sane dumun. Lelintihan ring satua bawak Togog inggih punika nganggen lelintihan sane ka ajeng (alur maju), santukan satua bawak Togog puniki caritannyane maruntutan saking kapertama ngantos panguntat carita. Ring tengah-tengah caritannyane nenten nyeritayang indik kahanan sane dumun. Pateh sakadi satua bawak Mategul Tan Patali, satua bawak Matemu ring Rumah Sakit taler nganggen lelintihan sane masikian utawi lelintihan campuhan santukan lelampahan satua mailehan selanturnyane matemu ring pamuput satua. Ring satua bawak matemu ring Rumah Sakit puniki lelampahan satua kakawitin saking kahanan mangkin wau selanturnyane nyatuayang kahanan sane dumun. Ring satua bawak Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit samian madaging pamargi carita minakadi pangawit carita, pikobet pangawit carita, panedeng carita, panelas carita, lan pamicutet carita. Wangun intrinsik sane kaping nem inggih punika latar/setting. Manut Nurgiyantoro (2005: 225) Latar/setting carita prasida kabinayang dados tiga minakadi latar/setting genah, latar/setting galah, lan latar/setting parindikan. Ring pikolih tetilik samian satua bawak sane katilikin madaging indik kawentenan latar/setting genah, galah, lan parindikan. Ring satua bawak Mategul Tan Patali puniki wenten tiga latar/setting genah inggih punika ring warung ring panepi kaler kota Denpasar, ring umahnyane Ni Luh Manik inggih punika ring kamarnyane, lan ring plabuhan padang bai. Latar/setting galah ring satua bawak Mategul Tan Patali puniki akeh kawentenannyane minakadi das lemahe, pukul lima semeng, pukul sia wengi, pitung tahun sampun lintang, ataun, abulan, uli semengan ngantos wengi, limang tiban, pukul pitu, telu bulan, benjangne semeng, malih limang menit, sawatara dasa menit, makelemah, lan pukul tengah tiga nyajaang. Selanturnyane latar/setting parindikan ring satua bawak Mategul Tan Patali wenten tiga inggih punika parindikan bagia, parindikan menegangkan, lan parindikan sedih. Ring satua bawak Togog puniki wenten nenem latar/setting genah inggih punika ring bale banjare, ring umahne Wayan Nerti, ring Art Shop Supraba, ring Hotel Nirmala Ubud, ring umahne Wayan Tamba, ring batan tiinge, lan ring semane. Latar/setting galah ring satua bawak Togog puniki akeh kawentenannyane minakadi uling semengan nganti sanja, seket tiban, telung dasa tiban, dasa tiban, petengpeteng, dipuan, tengah lemeng, ngedas lemahang, semengan, telung dasa lemeng, abulan tengah, duang tiban ane suba liwat, dasa lemeng, dibi sanja, lan ditelun. Selanturnyane latar/setting parindikan ring satua bawak Togog wenten tiga inggih punika parindikan bagia, parindikan menegangkan, lan parindikan sedih. Ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit puniki wenten papat latar/setting genah minakadi ring segara, ring umah Pan Laksmi, ring margi, ring Rumah Sakit, lan ring Geria Karangasem. Latar/setting galah ring satua Matemu ring Rumah Sakit puniki minakadi setiman tiban, kalih rahina, lima belas menit, selamat malam, benjang pungkur, dumun, benjang, lan jam kutus lintang limolas menit. Selanturnyane latar/setting parindikan ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit wenten kalih inggih punika parindikan sedih lan parindikan bagia. Wangun intrinsik selanturnyane inggih punika bebaosan utawi basa basita. Bebaosan punika pinih mabuat pisan ring daging carita, santukan bebaosan utawi basa basita punika ngewantu pangwacen ngaresepang daging carita miwah unteng utawi piteket-piteket sane sampun kawedarang olih sang pengawi. Manut Tarigan (1987: 114) basa basita inggih punika tata cara nguningayang pikenoh malarapan antuk basa sekadi ceciren sane nyingakin jiwa lan parisolah sang pangawi. Ring satua bawak Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit

bebaosannyane pateh inggih punika nganggen basa kepara. Lan Ring satua bawak Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit samian madaging basa basita. Wangun intrinsik sane kaping untat inggih punika piteket. Piteket mabuat pisan ritatkalaning makarya carita santukan piteket puniki ngawinang panyurat jagi nelatarang unteng carita sane pacang kaicenin majeng ring pangwacen. Ring satua bawak Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit, piteketnyane samian malian-lianan. Ring satua bawak Mategul Tan Patali piteketnyane inggih punika iraga dados jadma sepatutnyane setata swadarma tur ngutamayang pianak iraga. Santukan kawentenan pianak punika pinih mawiguna pisan ring kauripan iraga. Yening iraga sampun prasida swadarma tur setata eling ring pianak, pastika iraga pacang nemu sane kabaos bagia. Taler iraga nenten dados misunayang anak sane lianan. Parilaksana punika nenten manut, punika prasida ngawinang iraga nenten kasenengin olih jadma lianan. Lianan tekening punika yening iraga madue kurenan sane bekung utawi nenten prasida madue pianak, sepatutnyane iraga tetep satya kapining kurenan iraga. Krana iraga patut nerima kakirangan sane wenten ring kurenan iraga. Ring satua bawak Togog piteketnyane inggih punika iraga dados jadma nenten dados setata maparilaksana corah kapining anak lianan. Yening iraga madue pikobet sareng anak sane lianan sepatutnyane iraga prasida muputang pikobet punika antuk manah sane becik. Mangda benjang pungkur iraga nenten madue musuh, tur iraga prasida trepti urip ring wewidangan krama iraga soang-soang. Ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit piteketnyane inggih punika iraga dados jadma utawi rerama sepatutnyane setata eling ring kawentenan pianak iraga. Krana benjang pungkur pianak punika sane pacang kadadosang iraga pagantungan ring kauripan. Lianan teken punika iraga patut madue swadarma antuk parilaksana sane sampun kamargiang napi malih ngantos mobotin anak istri. Saking satua bawak sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 madaging aji pangajah-ajahan tata laksana. Kawentenan puniki nyihnayang indik kawi sastra, utaminnyane satua-satua bawak sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 minakadi satua bawak Mategul Tan Patali, satua bawak Togog, satua bawak Matemu ring Rumah Sakit prasida kaanggen dados sarana sane ngawentuk aji pangajahajahan tata laksana. Ring satua bawak Mategul Tan Patali madaging solas aji pangajah-ajahan tata laksana minakadi sane kapertama aji teleb makarya (kerja keras) sane kacihnayang Ni Luh Manik, pianak muah matuannyane jemet pisan makarya. Das lemahe ipun sampun matangi nabdabang ajengajengane sane pacang adol ipun tur kawantu olih pianak miwah matuannyane. Sane kaping kalih aji seneng ngawi (kreatif) sane kacihnayang Ni Luh Manik pinter pisan ngawi utawi ngracikang ajengajengan. Punika sane ngawinang ajengajenganne sampun kasub indik jaan muah bersihnyane. Sane kaping tiga aji swadarma (tanggung jawab) sane kacihnayang Ni Luh Manik swadarma ritatkala maadolan ring warungnyane. Ipun prasida ngawe seneng anake matumbasan ring warung ipune krana ayah-ayahan ipune becik pisan, gelis tur trepti. Sane kaping pat aji agama (religius) sane kacihnayang Ni Luh Manik anut ring agama tur bakti ring Ida Sang Hyang Widhi. Sane kaping lima aji kumanyama (bersahabat) sane kacihnayang Putu Sastra pianaknyane Ni Luh Manik sane dueg pisan masawitra majeng ring anak sane tiosan. Sane kaping nem aji melanin Negara (semangat kebangsaan) sane kacihnayang I Made Antara prasida ngawelanin Negara antuk polih tugas belajar saking pamerintah Propinsi Bali. Sane kaping pitu aji tresna ring katreptian (cinta damai) sane kacihnayang Ni Luh Manik sane nenten seneng ngarereh musuh. Ipun nenten urati sareng bebaosan anak sane lianan sane seneng nyelek-nyelekang ragan ipune. Sane kaping kutus aji meled uning (rasa ingin tahu) sane kacihnayang I Gede Parta sane meled uning indik pamegat baos Ni

Luh Manik, napikeh Ni Luh Manik misadia dados kurenan I Gede Parta napi tan. Sane kaping sia aji arjawa (jujur) sane kacihnayang Ni Luh Manik arjawa kapining meme bapa matuannyane yening ipun jagi pacang mamargi nganten sareng I Gede Parta. Sane kaping dasa aji awiwahara (toleransi) sane kacihnayang Ni Luh Manik prasida ngajinin pamegat baos Ni Luh Manik sane jagi pacang makurenan sareng I Gede Parta. Lan sane kaping solas aji urati ring pawongan (peduli sosial) sane kacihnayang pisagan-pisagan Ni Luh Manik urati tur prasida ngicenin wantuan majeng ring Putu Sastra sane nenten eling ring raga antuk nyimbuh tur ngurut-ngurut angganyane nganggen minyak angin muah rheumason. Ring satua bawak Togog taler madaging solas aji pangajah-ajahan tata laksana minakadi sane kapertama aji seneng ngawi (kreatif) sane kacihnayang Wayan Tamba dueg tur seneng pisan ngawi utawi ngukir togog. Sane kaping kalih aji teleb makarya (kerja keras) sane kacihnayang Wayan Tamba jemet pisan ngambil pakaryan. Saking semengan ngantos sanje wantah pangotok tekening paat kemanten sane ka gamel. Sane kaping tiga aji arjawa (jujur) sane kacihnayang Wayan Tamba arjawa tekening Wayan Nerti yening ipun wantah anak lanang lacur sane nenten madue napi-napi. Nanging ipun sujati jagi pacang nganggen Wayan Nerti kurenan yadiastun ipun nenten madue napi-napi. Sane kaping pat aji swadarma (tanggung jawab) sane kacihnayang Men Tamba pinih swadarma majeng ring pianaknyane inggih punika I Wayan Tamba. Semengan sadurungnyane nyakan, ipun ngaryanin yeh anget dumun ngaryanang pianaknyane kopi. sawusan punika wau lantas ipun nyakan. Sane kaping lima aji agama (religius) sane kacihnayang Men Tamba pinih anut ring agama tur bakti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Ipun ngaturang banten ritatkala nuju tilem kapitu. Sane kaping nem aji awiwahara (toleransi) sane kacihnayang Wayan Tamba setata ngajinin napi sane kakaryanin olih memen ipune. Sane kaping pitu aji kumanyama (bersahabat) sane kacihnayang Wayan Tamba seneng masawitra. Ipun taler ngawantu ngerereh kursi ritatkala seka trunane jagi pacang ngaryanin bar. Sane kaping kutus aji ngajinin jayanti (menghargai prestasi) sane kacihnayang semetonnyane Wayan Tamba sane prasida ngajiang utawi nyinggihang pakaryan Wayan Tamba. Sane kaping sia aji meled uning (rasa ingin tahu) sane kacihnayang Wayan Tamba nenten prasida ngaresepang napi sane kabaosang olih torise, tur ipun meled pisan uning napi sane kabaosang olih torise punika. sane kaping dasa urati ring pawongan (peduli sosial) sane kacihnayang pisagan-pisagan Wayan Tamba urati tur prasida ngicenin wantuan majeng ring kuluwarga Wayan Tamba sane katiben bencana. lan sane kaping solas aji tresna ring katreptian (cinta damai) sane kacihnayang Wayan Tamba ngyasain meme sareng matuannyane sane sampun padem mangda ring kadituan meme sareng matuannyane nenten malih mamusuh. Ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit puniki aji pangajah-ajahan tata laksanannyane paling akidik kawentenannyane inggih punika madaging nenem aji pangajah-ajahan tata laksana minakadi sane kapertama aji meled uning (rasa ingin tahu) sane kacihnayang Pan Laksmi meled uning indik napi sane ngranayang kurenannyane rauh gageson ngarereh ipun ring segara. Sane kaping kalih aji urati ring palemahan (peduli lingkungan) sane kacihnayang Dokter Gunawan urati ring palemahan antuk ngicenin piteket majeng ring pasiennyane, yening nenten dados iraga ngerusak palemahan antuk ngutang utah wiadin bacin sang sane sungkan ring tlabah. Sane kaping tiga aji seneng ngawacen (gemar membaca) sane kacihnayang Pan Laksmi seleg mlajah ritatkala dumun ipun kari truna, ipun seneng ngawacen satua-satua Bali tur ipun sering mapitaken sareng sawitrannyane indik napi sane nenten kauningin olih ipun. Sane kaping pat aji swadarma (tanggung jawab) sane kacihnayang Pan Laksmi swadarma majeng ring pianaknyane. Ipun swadarma meanin pianaknyane masekolah ngantos ipun ngadeang carik ipune mangda pianaknyane dados jadma sane maguna. Sane kaping lima aji urati ring pawongan (peduli sosial) sane kacihnayang Dokter Gunawan urati ring pawongan. Ipun urati tur

prasida ngicenin piteket majeng ring pasiennyane. Dokter Gunawan mapiteket yening wenten semeton pasiennyane keni pangering kholera, mangda gelis kabakta ka Rumah Sakit tur ngicenin papineh mangda sang sane sungkan kainumin toya sane sampun maangetan, madaging tasik miwah gendis utawi teh sepet. Lan sane kaping nem aji arjawa (jujur) sane kacihnayang Dokter Gunawan arjawa ngeraosang majeng ring Pan Laksmi yening ipun meneng ring Karangasem, tur ipun lacur nenten uning indik rupan bapannyane. Saking plekutus aji pangajah-ajahan tata laksana, wantah wenten pat belas aji pangajah-ajahan tata laksana ring buku Bali) Warsa 1975. Aji pangajah-ajahan tata laksana punika minakadi aji agama (religius), aji arjawa (jujur), aji awiwahara (toleransi), aji teleb makarya (kerja keras), aji seneng ngawi (kreatif), aji meled uning (rasa ingin tahu), aji melanin negara (semangat kebangsaan), aji ngajinin jayanti (menghargai prestasi), aji kumanyama (bersahabat), aji tresna ring katreptian (cinta damai), aji seneng ngawacen (gemar membaca), aji urati ring palemahan (peduli lingkungan), aji urati ring pawongan (peduli sosial), lan aji swadarma (tanggung jawab). Saking pat belas aji pangajah-ajahan tata laksana ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 sane katureksa, aji swadarma (tanggung jawab), aji meled uning (rasa ingin tahu), aji arjawa (jujur), lan aji urati ring pawongan (peduli sosial) sane pinih akeh kawentenannyane. Saking tiga satua bawak sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975, samian wenten aji swadarma (tanggung jawab), aji meled uning (rasa ingin tahu), aji arjawa (jujur), lan aji urati ring pawongan (peduli sosial) ring daging caritannyane. PAMUPUT Manut ring pikolih tetilik sane sampun kawedarang, prasida kacutetang: 1. Wangun intrinsik sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975 inggih punika: (1) Murdanyane inggih punika Mategul Tan Patali, Togog, lan Matemu ring Rumah Sakit. (2) Untengnyane inggih punika tresna, lan kauripan sosial. (3) Ring buku Bali) Warsa 1975 samian madaging pragina protagonis, pragina antagonis, lan pragina sane nyarengin (4) Genah pengawi ring carita inggih punika pengawi dados jadma ka tiga (orang ketiga) ring samian satua bawak sane wenten ring buku Bali) Warsa 1975. (5) Lelintihan sane kaanggen ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 inggih punika lelintihan sane masikian utawi lelintihan campuhan lan lelintihan sane ka ajeng (alur maju), tur ring buku Bali) Warsa 1975 samian madaging pamargi carita minakadi pangawit, pikobet pangawit, panedeng, panelas, lan pamicutet. (6) Ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 samian madaging latar/setting genah, latar/setting galah, lan latar/setting parindikan. (7) Ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 samian bebaosannyane nganggen basa kepara. Lan samian satua bawak punika wenten basa basitanyane. (8) Piteket sane wenten ring buku Kasusastraan Bali (Satua Bawak Mabasa Bali) Warsa 1975 inggih punika satata swadarma, eling ring pianak, nenten dados misunayang anak lianan, setata satya kapining kurenan iraga, nenten dados maparilaksana corah sareng anak lianan, eling ring kawentenan pianak iraga, tur patut madue swadarma antuk parilaksana sane sampun kamargiang. 2. Aji Pangajah-ajahan sane wenten ring satua bawak Mategul Tan Patali inggih punika wenten solas minakadi aji teleb makarya (kerja keras), aji seneng ngawi (kreatif), aji swadarma (tanggung jawab), aji agama (religius), aji kumanyama (bersahabat), aji melanin Negara (semangat kebangsaan), aji tresna ring katreptian (cinta damai), aji meled uning (rasa ingin tahu), aji arjawa (jujur), aji awiwahara (toleransi), lan aji urati ring pawongan (peduli sosial). Ring satua bawak Togog wenten solas minakadi aji seneng ngawi (kreatif), aji teleb makarya (kerja keras), aji arjawa (jujur), aji swadarma (tanggung jawab), aji agama (religius), aji awiwahara (toleransi), aji

kumanyama (bersahabat), aji ngajinin jayanti (menghargai prestasi), aji meled uning (rasa ingin tahu), aji urati ring pawongan (peduli sosial), lan aji tresna ring katreptian (cinta damai). Ring satua bawak Matemu ring Rumah Sakit wenten nenem minakadi aji meled uning (rasa ingin tahu), aji urati ring palemahan (peduli lingkungan), aji seneng ngawacen (gemar membaca), aji swadarma (tanggung jawab), aji urati ring pawongan (peduli sosial), lan aji arjawa (jujur). Manut pikolih tetilik lan tetingkesan ring ajeng, wenten piteket sane prasida kawedarang ring tetilik puniki inggih punika. (1) Majeng ring Dosen mangda sida tetilikan puniki kaanggen tetuladan ring sajeroning ngamargiang pangajahan, utaminnyane ngeninin indik pangajahan aji sane wenten ring kasusastraan Bali, (2) Majeng ring mahasisia sumangdane tetilikan puniki prasida kaanggen tetuladan tur pangresep ngeninin indik aji pangajahajahanan tata laksana ring sajeroning maparilaksana ring kauripan, (3) Majeng ring penilik lianan pikolih tetilik sane sampun kalaksanayang puniki mangda prasida ngicenin kaweruhan sane kaanggen sesuluh yening makarya tetilikan sane nilikin kawi sastra cerpen utawi satua bawak mabasa Bali. Lianan teken punika penilik lianan mangda nglimbakang malih indik daging tetilikan sane mapaiketan sareng kawi sastra satua bawak, mangda tetilikan sane kelaksanayang sayan becik lan jangkep, (4) Majeng ring sang pangwacen mangda sayan urati lan ngelestariang kekawian ring Bali mangda nenten sayan rered. Majalaran antuk ngwacen, selanturnyane ngresepang daging carita utaminnyane ngresepang indik aji pangajahajahan tata laksana anggen dasar ngwangun tata susila sane becik. KAPUSTAKAAN Antara, I Gusti Putu. 2011. Frosa Fiksi Bali. Singaraja: Undiksha. Ardi Payana, I Wayan. 2015. Seseleh Tata Wangun Jroning (Struktur Intrinsik) lan Kajatian Guna Sarat Paguron-guron ring Pupulan Cerpen Smara Reka. Skripsi (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS Undiksha. Ardiyasa, I Wayan. 2013. Kemampuan Menganalisis Nilai Pendidikan karakter pada Cerpen Ni Luh Sari oleh Siswa Kelas X SMA Laboratorium Undiksha. Tugas Akhir (tidak diterbitkan). Jurusan Pendidikan Bahasa Bali, FBS Undiksha. Daraeso, Bambang. 1986. Dasar dan Konsep Pendidikan Moral Pancasila. Surabaya: Aneka Ilmu. Gautama, Wayan Budha. 2007. Kasusastraan Bali, Cakepan Penuntun Malajahin Kasusastraan Bali. Gianyar: Paramitha. Honiatri. 2000. Bahasa dan sastra Indonesia. Bandung: Armico. Nurgiyantoro, Burhan. 1995. Pengajaran Bahasa dan Sastra. Yogyakarta: BPFE. Ramli. 2003. Hakikat karakter. Tersedia pada http://blog.cordingwear.com/baeaan -99-.Html. Diakses, 28 Januari 2015. Suastika, I Made. 2006. Estetika Kreatifitas Penulisan Sastra dan Nilai Budaya Bali. Denpasar: Fakultas Sastra Unud. Supriyadi, dkk. 2006. Modul Pendidikan dan Pelatihan Prajabatan Gol. I dan II. Jakarta: Lembaga Administrasi Negara. Suroto. 1989. Teori dan Bimbingan Sastra Indonesia untuk SMU. Jakarta: Erlangga. Sutresna, Ida Bagus. 2006. Prosa Fiksi. Singaraja: Undiksha. Syarbini, Amiruloh. 2012. Buku Pintar Pendidikan Karakter. Jakarta: Prima Pustaka. Tarigan, Henry Guntur. 1987. Menulis sebagai suatu Keterampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa.