AAK culture library I Javanese Manuscripts

Transkripsi

1 SERAT PIWULANG WASITA MULYA PUPUH I DHANDHANGGULA 1. [1] Rarasing tyas lir sarkara manik, dènirarsa murwèng srining raras, masalah ing rahsa rêke, atmaning tyas ginilut, mêmalatsih berkahing gusti, supadya tumulara, tiruèng pra luhur, têtuladhaning utama, utamane ngaurip anèng dumadi, dumadining widada. 2. Kang ginusthi tuladhaning nguni, Sri Sudibya Maha Binathara, ing Surakarta prajane, jêjuluk Jêng Sinuhun, waliyullah yasèng Cêmani, Pakubuwana ping pat, warolliyallahu, wa ngalaihi wasalam, Senapati Ngalaga Ngabdurrahmani, Sayidin Natagama [2]. 3. Nalikanya karsa amarsudi, pangawikan ngèlmuning Karajan, Sri Mulku lênggah panêpèn, Sang Nindya mantri ngayun, ajêjuluk Sang Adipati, Sasradiningrat patya, sanèskereng sêmu, pantês warangka narendra, tur ginadhang pinasrahan ing karsa ji, bang-bang luming prajarja. 4. Sri Narendra wus datan mikani, kasrah dèning ri sang mantri muka, Jêng Dipati sêjatine, maksih sêntanèng ratu, marma sangêt sihirèng aji, mangkya nèng byantarendra, ngandika sang prabu, heh sira Sasradiningrat [3], poma patih umatura kang sêjati, rêntênging tyas manira. 5. Lir kasmaran marang dyah linuwih, gya sun nêgês mring Hyang murbèng alam, durung ana wasitane, paran patih budimu, bab prakara jênêngsun iki, nistha yèn tan wikana, wêkasing tumuwuh, marma patih ngupayaa, poma-poma wêkasingsun dèn kapanggih, gaibing ngèlmu krajan. 6. Jêng Dipati aturira aris, dhuh Sinuhun Ingkang Binathara, amba kamipurun mangke, umatur Jêng Sri Mulku, ngriki wontên manungsa luwih, abdi dalêm mardikan ingkang sampun mashur [4], mulangkên rèh kalêpasan, ingkang wasta Kyai Amat Jamkasari, sasat angraga sukma. 7. Nggih punika kewala Jêng Gusti, tinimbalan lajêng kadangua, bok bilih condhong ature, duk myarsa Jèng Sri Mulku, iya patih luwih utami, ingsun tindak kewala, tan AAK culture library 1

2 kuciwèng sêmu, payo padha namur lampah, Jêng Dipati jumurung asta kêkalih, nuwun inggih sumangga. 8. Duk samana suruping Hyang Rawi, Jêng Sri Mulku anamur tindaknya, wirandhungan ing lampahe, mangkana Jêng Sri Mulku, miyos kori butulan wuri [5], praptèng Jawi Sri Nata, samarga manungkung, tansah denya wirandhungan, mangkana ta lampahira Sri Bupati, kocapa kang pilênggah. 9. Nenggih wau Kyai Jamkasari, bakda luhur lênggah bale wisma, gya wêwarta mring rabine, heh nyai wruhanamu, mêngko sira tamuan Nyai, nanging dudu sakwonga, mêngko ingkang rawuh, Jêng Sri Mulku Surakarta, kang umiring Kangjêng Raden Adipati, muhung roroning tunggal. 10. Ing walanggar rêsikana Nyai, sêdhiyaa sêsêgah kang endah, lan dawêgan siji bae, banyune kanggo ngunjuk, Nyi [6] Jamsari sigra ngadani, rêrêsik ing walanggar, sawusnya puniku, sigra angundhuh dawêgan, lan kalapa ambêdhol wit pohung mantra, kinarya endralaya. 11. Sawusira wau amiranti, sigra pasang damar ing walanggar, lan pandam paregolane, marma sinung puniku, pandam oncor mancur ngawêngi, ing kori praptèng langgar, padhangnya sumunu, enggaling kanang carita, Jêng Sri Mulku kandhêg munggèng kori nganti, kiyai wijilira. 12. Duk samana Kyai Jamkasari, wus waspada rawuhnya sri nata, gupuh-gupuh pamêthuke, sigra angraup suku [7], Jêng Sri Mulku ngaturan manjing, lênggah maring walanggar, lan sang mantri ngayun, enggaling kanang carita, Jêng Sri Mulku lênggah ing walanggar asri, kiyai munggèng ngarsa. 13. Sawatara wau Sri Bupati, sigra majêng ingkang pangunjukan, dawêgan munggèng talame, sigra lintingan pohung, tigang linting sumaos ngarsi, Sri nata Ingacaran, mèsêm sigra ngunjuk, sawusira Sri Narendra, linorotkên marang sang anindya mantra, rahap ngunjuk dawêgan. 14. Sri Narendra gya mundhut salinting dyan dhinahar kraos nikmatira, arum manis ngandikane, mapan suguherèku [8], paman apa arane iki, dene arasa nikmat, Jamkasari AAK culture library 2

3 matur, dhuh Gusti Sri Nata Dibya, endralaya punika wastanya gusti, Jêng Sri gumujêng suka. 15. Dene bêcik gonira ngarani, asal apa aran endralaya, Jamkasari ing ature, punika asal pohung, abên-abên tigang prakawis, kalapa lawan gula, gumujêng sang prabu, dene aran endralaya, bêcik têmên paman gonira ngarani, nguni sapa wêwarah. 16. Jamkasari aturira aris, kinanipun ingkang mardi basa, tabe-tabe ing asmane [9], Raden Ahmad pukulun, nalikanya babat ing giri, kêsaput rêrêping gyan, warandha Nyi Umum wisma mancil pinggir wana, atur sêgah dhaharan kadi puniki, Raden Rahmad duk dhahar. 17. Inggih kadi Jêng Paduka Gusti, lajêng ndangu dhatêng nyai randha, winangsulan pardikane, makatên wuwusipun, dhuh Ki Bagus tanya sirèki, nikmating sêgah kula, gih sampun saèstu, nikmatira wus kagawa, niki pohung klapa gula gurih manis, nikmat angendralaya. 18. Awit pohung kalapa lan gêndhis, tri prakara punika rêrêkya [10], jumênêng klayan gênine, abên-abên têtêlu, mêngku catur rahsa sêjati, catur patang prakara, rahsa panjêripun, têgêse catur lan wara, ing dununge pancadriya dèn wastani, sirnaning waradwinya. 19. Dadya wujud triwara martini, kang sawiji marang kaalusan, dwiwarajati arane, asma kang nunggil wujud, mung sêmene jumênêng urip, mêngku patang prakara, ing panêngênipun, sawiji arupa rahsa, ingkang rahsa amêngku kalih pêrkawis sarêngat lan hakekat. 20. Sampurnaning rahsa amêngkoni, dwi prakara tarekat makripat, ca-[11]tur punika parêke, kang sawiji maujud, datul insan Muhamad kadim, amêngku tri prakara, Allah rahsa ingsun, ya ingsun kang wujud tunggal, dat sipatu ingkang sipat aran dèhni, utusaning Dzat Mulya. 21. Iya iku dat kang maha suci, ujud tan katon dening satmata, langgêng urip salawase, amêngku rasul-rusul, kang jumênêng ing kraton luwih, sanubari punika, lênggah betal makmur, tan kakung datan wanodya, kang kasêbut Allah kawasa sêjati, mobahkên sining jagad. 22. Duk miyarsa wau Sri Bupati, sakalangkung êntyarsèng wardaya [12], dadya arum andikane, nêdha narima ingsun, sira atur sêjarah ngèlmi, iya kapasang yogya, AAK culture library 3

4 mapan praptaningsun, maring wismanira paman, sêjatine ana gatining tyas mami, kang bakal sun takona. 23. Ingsun arsa têtanya sayêkti, urip paran wêkasing dumadya, basa ngèlmi karatone, paman sun minta tuduh, umatura ingkang sêjati, Jamkasari duk myarsa, dêku marikêlu umatur saha ngrêrêpa, adhuh gusti mangka rêtnaning praja di, amba nuhun dêduka. 24. Inggih pedah punapa tyang santri [13], dêstun naming kêndhuri bangkitnya, dhatêng raos yêkti tangèh, sampun kang kadi dhawuh, ing sarambut para sakêthi, Insya Allah tan wikan, anjawi pukulun, ngunjukkên ing pêjah gêsang, Jêng Sri Mulku duk myarsa cuwa ing galih, dene punggêl 25. Angandika payo kondur patih, ingsung arsa maring palanggatan, sira aywa adoh bae, kalawan jênêng ingsun, Jêng Dipati konjêm ing siti, saking jrih tur sumangga, sakarsa sinuhun, adan sigra apamitan, Jamkasari jumurung asta kêkalih, jumênêng sri narendra [14]. PUPUH II M I J I L 1. Praptèng Jawi wau Sri Bupati, lêlêng tyas katongton, karêrantan mring ngèlmu rasane, dene wau Amat Jamkasari, dongane wus wijil, têmah matur blilu. 2. Tan mikani murtining pangawig, nguncupkên asta ro, sanalika tyas ingsun rasane, dahat kêju cuwa ing pênggalih, paran baya patih, pratitising kalbu. 3. Sang Dipati aturira aris, dhuh gusti sang katong, amba nuwun aksama pamase, dhahat ing tyas kamipurun runtik, atur pamrayogi, ing gusti sang prabu [15]. 4. Ing sadaya karsa paduka ji, amba wus cumondhong, muhung amba karilana mangke, unjuk atur ing rèh pamrayogi, kaluhuran yêkti, karsa jêng sinuhun. 5. Mugi-mugi kêparêng ing galih, dhuh gusti sang katong, nggih makatên saking prayogine, ing panggrayanging tyas amba gusti, Kyai Jamkasari, mbok bilih pukulun. 6. Paribasan kêbluk mulur gusti, wit sampun kawiyos, sêsunguting atur mring pamase, dhuh manawi punika Jêng Gusti, inggih martandhani, nandha karsa prabu. AAK culture library 4

5 7. Anuhun sih antêping pênggalih [16], mila Jêng Sang Katong, kadhahara tur amba samangke, Jêng Sinuhun kêparênga mugi, inggih angleluri, brata supana gung. 8. Dasih tuwan Kyai Jamkasari, dinasih nèng katong, inung pangkat amrih supêkête, pinancia ing lênggah sêsabin, dimènipun gusti, ing tyas sêmbah nuwun. 9. Lamun sampun tampi kawiryaning, kamirahan katong [17], samantara ngandika pênêde, gantya tuwan amêrtondhèng dasih, Kyai Jamkasari, ginêdhêg turipun. 10. Kadi-kadi punika jêng gusti, sumungku rèh katong, awit nêdya mêmalês ciptane, sihing gusti kang tanpa upami, makatên utam, panjênêngan prabu. 11. Dimèn dadya darsanèng utami, ing karsèng Sri Katong, duk miyarsa suka sri pamase, heh ta Patih ya luwih utami, pantêsên pribadi, ing sapangkatipun. 12. Ingsun kundur marang kênyapuri, patih karsaningong, sira banjur budhalna yogyane, pêpantêsên ing pangkate rèki, ri Sang Adipati, sêndika turipun. 13. Sri Narendra kondur mring jro puri [18], Sang Dipatya kaot, mundur saking ngarsa sri pamase, laju kondur mring dalêmirèki, lênggah ing pêndhapi, ri sang mantri ngayun. 14. Andhawuhkên kêparêng karsa ji, Sarayuda Anom, kinon dhawuh kamot ring gesture, amaringkên busanèng kamantrin, mring Ki Jamkasari, tinamtokkên sampun. 15. Ari Soma tabuh nawa enjing, marêk ing karaton, anjujuga ing kêpatihane, sarayuda mentar saking ngarsi, lampahirèng margi, tan winarnèng ngênu [19]. 16. Enggaling kang carita winarni, praptèng ri sang kaot, abusana sowan paglarane, lampahira Jêng Raden Dipati, ginarbêg pra mantra, upacara luhung. 17. Nitih rata sri tinon ing margi, lumampah lon-alon, jinajaran pamagang mantrine, tinon saking mandrawa nêlahi, tan wusên ing margi, prapta ing lun-alun. 18. Kangjêng radèn piyak nganan ngering, ngapurancang ndhodhok, gya tumurun lumampah tindake, kang jajari lampahira aris, sapraptanirèki, ngarsèng tratag luhung [20]. 19. Sawusira lênggah Jêng Dipati, enggaling cariyos, Kangjêng Raden sigra andhawuhke, mupakate kêparêng karsa ji, Kyai Jamkasari, sinung pangkatipun. AAK culture library 5

6 20. Mantri juru wastanya lêstari, wus umum sagolong, wus tinampèn sih dhawuh pamase, Jamkasari marêk ngarsa nuli, sumungku ngabêkti, mring sang mantri ngayun. 21. Praptèng tabuh dwi bibaran sami, enggaling cariyos, tan ingucap nênggih rêrênggane, pan wus lami Kyai Jamkasari, sinung kawiryaning, abdi mantri juru. 22. Mangkana ta ing alami-lami, wau Jêng Sang Katong, karsa animbali Kangjêng Raden [21], anganthia Amat Jamkasari, malêm Sukra Manis, wanci tabuh wolu. 23. Ing sawise padhaa sumiwi, ing byantara katong, anjujuga ing bale panêpèn, tan ingucap rêrêngganing tulis, wau jêng dipati, ngirit 24. Kyai Juru Amat Jamkasari, Sri Mulku wus miyos, lênggah tali asri ing panêpèn, Jêng Dipati ngandika narpati, marêg byantara ji, nganthi lêbêtipun. PUPUH III KINANTHI 1. Têbih ingawe mangayun, cêlak rinakêtkên malih, Jêng Dipati ngaras pada, gantya Amat Jamkasari, samya nguswa dalamakan, ka [22] lihnya wus sinung linggih. 2. Sri Narendra ngandika rum, heh wruhanta Jamkasari, marma sun timbali sira, marang ing panêpèn iki, tan lyan gatining wardaya, sabisa-bisa sirèki. 3. Jurunga titising atur, prakara pitakon mami, jatining ngèlmu Karajan, mulya sampurnaning pati, mara sira dunungêna, kang têrang padha saiki. 4. Jamsari kewran ing atur, saking sru ajrih ing gusti, dadya umatur ngrêrêpa, dhuh sang kalêngkaning bumi, ingkang asoca bathara, nuhun ingkang mugi-mugi. 5. Wontêna sih marmèng kalbu, ulun sumanggasta kalih [23], sumungku tadhah wadana, konjuk ing gusti Sang Mulku, sumangga sakarsa nata, ing siyang pantara ratri. 6. Muhung amba darbe atur, lamun kêparêng karsa ji, kawula adarbe mitra, mashur pandhita ngulami, wastanipun Kyai Minhat, Gabutan wismanirèki. 7. Punika sabarang putus, mukmin ngulama linuwih, têtêp subêkti ing sukma, sasat ngraga sukma yêkti, pantês kinanthi ing nata, kadi tan mindho karsa ji. AAK culture library 6

7 8. Sang Nata duk myarsèng atur, saklangkung suka ing galih, dadya rum wijiling sabda, yèn mangkana payo patih, si [24]ra nuli pradandana, umiringa laku mami. 9. Banjur kewala karsèngsun, katêlu lan Jamkasari, kang wus wruh Dhukuh Gabutan, sumangga Jêng Adipati, adan Sri Nata Sudibya, jumênêng karsa nindaki. 10. Wirandhungan lampahipun, miyos bêbutulan wuri, sigra laju lampahira, tan têbih sang adipati, enggaling kanang carita, Ki Minhat lagya marêngi. 11. Têbiran dikir maulud, sakêdhèp netra Kiyai, Minhat waspadèng wardaya, jênggirat anilar dikir, sarwi ngawe siswanira, langgar kinèn angrêsiki [25]. 12. Busêkan pra siswanipun, tarêbang maksih amuni, wusnya rêrêsik ing langgar, sigra pasang pandam rukmi, Ki Minhat gya ngadhang marga, dupi rawuh sri bupati. 13. Ki Minhat angraup suku, salam ngalaikum gusti, Jêng Sri amangsuli, wa ngalaikum salami, dyan kinanthi Kyai Minhat, Sri Mulku binakta manjing. 14. Mring walanggar lênggah babut, Sri Mulku eram ningali, mring asrining balewisma, myang sabatira nglangkungi, mung cacade maksih langgar, durung ana ingkang masjid. 15. Wusira lênggah sang prabu, Ki Minhat sigra ngancari [26], wusira satata lênggah, Kangjêng Raden Adipati, Jamkasari munggèng ngarsa, Ki Minhat suhut subêkti. 16. Sigra dènira umatur, dhuh sang kalêngkaning bumi, musthikaning tanah Jawa, kêparêng rawuh paring sih, dahat tan andipe amba, lamun Hyang Sukmana Jati. 17. Paring nugraha pukulun, raosing tyas lir angimpi, baya ingkang rawuh tuwan, paring nugrahaning dasih, lir dening banjiring kilang, kagunturan ing mêmanis. 18. Pukulun paran pinundhut, amba tur bagya ing Gusti, rawuh tuwan ing [28] wismamba, paran pinundhuta Gusti, dhuh Gusti pêpakuningrat, dununging sêmbah ngong Gusti. 19. Amba mêmuji pukulun, sukur alkhamdulilahi, wa lairan wa batinan, amba sung suhut subêkti, ing ratri pantara siyang [27], amba sumanggêng karsa ji. 20. Sri Iswara myarsèng atur, saklangkung saka ing galih, wasana arum ngandika, paman wruhanta sayêkti, praptaningsun ing wismanta, kang sapisan arsa uning. AAK culture library 7

8 21. Mashuring pawarta umum, sira ngalim basa ngèlmi, mêngko ingsun wus uninga, kanyataannira yêkti, sira sugih murid sabat, Ki Minhat dupi miyarsi. 22. Rumêntahing sabda prabu, angguguk turira aris, dhuh Gusti punika dora, kang karya mashuring warti, dêstun kêbangkitan amba, inggih amung mulang ngaji. 23. Turutaning Qur an agung, minggahipu [28]n dhatêng sitin, dêdikiran miwah salat, sujud rukuk amba bangkit, miwah andowa ambêngan, gusti kawula nggih bangkit. 24. Tan wrin dasa rasul-rusul, pêdah punapa tyang santri, nistha pangèsthining driya, mung sêmbahyang jêngkangjêngking, lumuh wikan patarendra, sangking kêbluk kêsêt Gusti. 25. Têmah cacad jroning idhup, kawula tan wruhing Gusti, sèwu druhakèng Hyang Sukma, nèng praja tan wruh ing krami, ngantêpi santri ngèlmunya, wêkasan tan wruhing Gusti. 26. Amila dahat pukulun, gya amba anênuhun sih, para marta pangaksama, mring paduka Jêng Sri Mulku [29], Sri Nata Dibya ngandika, wus tan dadi ngapa yêkti. 27. Dene paman praptaning-[31]sun, ing wismanta barêng iki, mangka ana gatining tyas, sarana sangking panggusthi, nênangi ing driyaningwang, prakara murtining 28. Basa ngèlmuning kêprabun, paman kang ingsun ulati, marma sun karaya-raya, lumaku ing wayah wêngi, mêndhêm kwula namur lampah, mocung kêprabon narpati. PUPUH IV P U C U N G 1. Kang satuhu paman rêntênging tyas ingsun, saking mudhaning tyas, wus wêrdha tan wruh ing langit, ngèlmu rahsa agêming nata sudibya 2. Mêngko ingsun arsa têtanya satuhu [30], Ki Minhat duk myarsa, dhawuh sabdaning Narpati, tri pandurat datan saget umatura. 3. Dhuh Sri Mulku ila-ila atur ulun, inggih Pajampua, wontêna aksamèng Gusti, dêmi Allah Gusti ing atur kawula. AAK culture library 8

9 4. Amba muhung sadumuk darbèni atur, punika tur amba kapyarsakna kang dumêling, ing sahadat sampurnaning ngèlmu rahsa. 5. Dat kang mêngku sêjatining rasul-rusul, jumênêng paduka, Mukhamad ingkang hakiki, Hyang Nurasa jumênêng ing Kraton Mulya. 6. Dhuh puniku jumênêng makripat tuhu [31], ingkang wujud tunggal, datan kakung datan putri, wa ngainul yakin ingkang mêngku rahsa. 7. Ing puniku samar winingit salangkung, tan kenging kawêdhar, awit pacuhan sayêkti, yèn sampuna konjuk ing Sri Nata Dibya. 8. Wit puniku asmaning Hyang Maha Agung, elok luhur mulya, amartani sining bumi, anguripi bawana nrambahi jiwa. 9. Lairipun paduka asma Sinuhun, yèn paduka lênggah, ing karaton kang linuwih, naranta duk lênggah madyaning pêndhapa. 10. Sang aprabu lênggah munggwèng siti luhur, lamun mêsu brata, jêjuluk Sri Nata Mulki, maha Allah min Mukhamad ingkang nyata. 11. Sri Narendra nèng sajroning tilam arum, Jêng Sri Nara Nata [32], ingayap sajroning puri, naradipa mangka pandaming bawana. 12. Lajêng tuwuh wayanganing rasul-rusul, dadya wujud tunggal, nèng têlênging netya kalih, kêmbar asma kêmbar sipat kêmbar warna. 13. Wujud ngèlmu kudu wêruh tana klèru, punika ujud hak, langgêng têkèng kiyamati, basa Allah anglindhung dhatêng kawula. 14. Basa Allah maknane salangkung bingung, anjawi punika, ing pamanggih datan kalih, ewadene kawula amung sumangga. 15. Kang saestu wontên panganggêping kalbu, lêrês awon lêpat, anut karsaning sang urip, pêr-[33]lu sami sangêt darbe gêgandhulan. 16. Data Adam paningaling lairipun, gusti sihing kula, kawula madhêp ing gusti, dhuh makatên saking pamanggih kawula. AAK culture library 9

10 17. Kang saestu Gusti kawula umatur, tan kenging kawêdhar, awit pacuhan sayêkti, guru amba gusti lamun maksih gêsang. 18. Dhawuhipun tan klilan mudharkên kawruh, mila uningana, inggih kewala Jêng Gusti, dipun sabar santosa ing tri prakara. 19. Kasdu takrul tindak tuwan sangking kasdu, takrul wus lumampah, takyin nyatane wus panggih, Jêng Paduka gusti jumênêng datulah [34]. 20. Jatosipun Jêng Gusti Paduka Prabu, nggih sampun kapanggya, kang dadya karsa Narpati, muhung dèrèng kabuka dèning Sukmana. 21. Sakrèhipun amba wus tampi pêpacuh, prayoga paduka, amanggihana pribadi, inggih dhatêng guru kawula sang mulya. 22. Sang aprabu aris pangandikanipun, sapa aranira, iya gurunira yêkti, lawan ngêndi wismane sun arsa panggya. 23. Aris matur dhuh Sang Rêtnaning praja gung, yèn ndangu Paduka, wastanipun Tuwan Sayid, Abdul Manaf Mustapa Sayid Aspiya [35]. 24. Wismanipun tan katênan mung angluyuk, yèn prapta tan sraba, yèn kesah datan pêpamit, nanging mangke Gusti kang tamtu kabrokan. 25. Kangjêng Gusti Mangkunêgara dibyagung, wit gusti punika, anak murid dèn trêsnani, pinarcaya tur luhur ing dlajadira. 26. Jêng Sri Mulku duk myarsa kagyat ing kalbu, de ana manungsa, luwih gaibing Hyang Widhi, kaya ngapa margane yèn ingsun panggya. 27. Wasana rum angandika Jêng Sinuhun, wus paman kariya, sun arsa laju manggihi, gurunira kang aran Sayid Aspiya. 28. Kyai Minhat sumanggèng arsa jumurung, rèh sakarsa Nata, mugi sagêda pinanggih [36], ingkang dadya kaparêng karsa Narendra. 29. Kang Sinuhun aris pangandikanipun, patih tan kayaa, rasaning tyas ingsun iki, kongsi lalu supe dhahar lawan nendra. 30. Mêngko patih ingsun karsa tindak laju, mring Mangkunêgaran, saking gung ardaning galih, paman Minhat ingsun banjur lilanana. AAK culture library 10

11 31. Sêdya laju ngupaya krêdating kalbu, mring Mangkunêgaran, Ki Minhat jumurung puji, gya jumênêng Sri Mulki mijil ing jaba. 32. Kyai Minhat umiringkên tindakipun, praptèng parapatan, Gadhing cêlak Baluwarti, Kyai Minhat amit wangsul mring Gabutan. 33. Jêng Sri Mulku aris pangandikanipun, patih karsaningwang [37], laju kewala ing ngriki, banjur panggya lan kulup Mangkunêgara. 34. Kaya nora dadi punapa puniku, awit adatira, Mangkunegara wus tangi, mlaku-mlaku kongsi têkan pangurakan. 35. Mantri ngayun jumurung sumanggèng kalbu, rèh sakarsa Nata, sigra tindak Sri Bupati, kang kocapa Jêng Gusti Mangkunêgara. 36. Bakda Subuh lampah-lampah nèng lun-alun, sidhakêp astanya, ingkang umuring kêkalih, putra mantu Pangeran Natakusuma. 37. Duk puniku Jêng Gusti waspadèng kalbu [38], arum angandika, adhuh kulup putra mami, sasuwene ingsun lumaku lan sira. 38. Ingsun kulup antuk rahmating Hyang Agung, tandha kanikmatan, padhang blak tanpa ling-aling, martandhani ing cipta nrambahi jiwa. 39. Ingsun mambu ganda luwih marbuk arum, iki ganda apa, gandane anjait ati, dres sumawur kadi riris 40. Pangran Natakusuma aris umatur [39], dhuh inggih jêng rama, kawula sampun atampi, sasmitaning sukmana angroning kamal. PUPUH V S I N O M 1. Adhuh rama Sang Minulya, kang sabda dhumawuh mangkin, inggih rama kula uran, dene samirana ngidid, kongas gandanira mrik, mangkana kang wawan wuwus, wau ta rawuhira, Sri Bumi Nata rat Jawi ingiringkên nênggih risang adipatya. 2. Duk cêlak ing Pangurakan, adhaham Sri Narapati, jênggirat Jêng Pangran Harya, Mangkunegara mlajêngi, AAK culture library 11

12 ngraup padaning Gusti, sarwi dènira umatur, dhuh Gusti Sunan amba, kêparêng tindak mring pundi, dene aming kairing dasih dwiwara [40]. 3. Akarya angrêsing driya, Sri Narendra ngandika ris, dhuh kulup Mangkunegara, ya amung sêdya mariki, kapan arsa pinanggih, ngiras pantês mlaku-mlaku, ngenggarngenggar driya, nglêlipur driya prihatin, Pangran Harya Mangkunegara turira. 4. Dhuh inggih kirang punapa, rahmating Hyang Mahasuci, dene ta mawi ngandika, mamelaha mêmalatsih, adhuh gusti suwawi, umanjing madeya sagung, kapanggih putra tuwan, sang prabu suka ing galih, sigra tindak ing madyaning madeyasa. 5. Waspada Jêng Pangran Harya, sadaya dipun timbali, suka sami rêrangkulan, adhuh Ki Lurah suwawi, umiring manjing puri, Jêng Dipati sukèng kalbu [41], inggih kangmas sumangga, dadya sami manjing puri, praptèng pura satata ing lênggahira. 6. Garwa putranya Sang Harya, sadaya dipun timbali, marêk ing byantara nata, prapta byar enjang kang wanci, ladosan wedang mijil, Jêng Pangran Harya nêmbah matur, dhuh Gusti sêmbah amba, konjuk ing pada Narpati, sèwu dahat tan andimpêt tyas kawula. 7. Sasat kabanjiran kilang, karoban sarkara manik, drêsing riris tirtamarta, paduka rawuh ing ngriki, Hyang Sukma nugrahani, pukulun paran pinundhut, cangkrama namur kula [42], têmah karya ngrêsing dasih, adhuh gusti paran darunaning karsa. 8. Ingkang mugi kadhawuhna, punapa kêparêng gusti, amundhut ing pêjah amba, kawula sumangga Gusti, duk myarsa Sri Bupati, aris pangandikanipun, kulup Mangkunegara, ywa kaduk bela panampi, atur sêtya iku pakênira nyawa. 9. Dadekkên sukèng tyasingwang, ya bangêt panrima mami, sawadine praptaningwang, ana rêntênging pênggalih, saking dahat prihatin, maring wirayat linuhung, sasmitaning suksmana, ingkang kinèn angulati, sêjatine ilmu agêming narendra [43]. 10. Armaningsun iki prapta, ya maring ngarsanta kaki, ingsun myarsa kang pawarta, dumêling ing karna kalih, binandhung atur dening, ujar bêbaratanipun, karya AAK culture library 12

13 goyaning driya, apa nyata sira kaki, sira darbe pêpundhen guru minulya. 11. Arane Sayid Aspiya, apa iku nyata kaki, pangeran Mangkunêgara, aturira mêmalatsih, dhuh Sang Maharjèng Bumi, rat Jawi samuhanipun, ila-ila kawula, yèn matura dora gusti, ing saestu kawula darbe sêngkêran. 12. Anama Sayid Aspiya, nanging tanpa dunung gusti [44], lamun prapta tanpa mangsa, anut karsanya pribadi, inggih Gusti manawi, samangsa ing praptanipun, ulun irit sumewa, maring byantara narpati, Sri Narendra duk myarsa suka ing driya. 13. Yèn mêngkono ingsun nyawa, banjur rilanana aki, kondur maring datulaya, tur sumanggarya dipati, sigra kondur sang aji, anitih titihanipun, rata Mangkunêgaran, Pangran Harya angurmati, umiringkên ing kondurira Sri Nata. 14. Kongsi prapta Pangurakan, mire dhodhok Kangjêng Gusti, astanya angapurancang, Sri Nata mèsêm nganthuki [45], rata laju lumaris, Pangran Harya sigra kondur, kandhêk ing lampahira, kêparêng karsa manggihi, mring kang putra miwah sagung pra punggawa. 15. Lênggah madyaning pêndhapa, dhatêngkên runtiking galih, marang Ki Sayid Aspiya, dene wèh gatining galih, dhawuh undhang jêng gusti, maring pra putranipun, ngrakit gêlar sêpapan, kadaya rakiting ngajrit, sagung pintu jinaganan pra punggawa. 16. Saking karsa sang nararya, samangsa Aspiya prapti, laju kinèn ngrampungana, wit puniku dosèng nagri, karya gatining galih, pra putra wus tampi dhawuh [46], sigra kundur Sang Harya, maring jroning kênya puri, kang mangkana ta lampahira Sang Harya. 17. Nênggih ta Sayid Aspiya, kang wus minulyèng dumadi, jumênêng pribadinira, sakarsa-karsanirèki, tar sangkan paran yêkti, maksih Magrib wus kawêngku, wujud dat wêwayangan, jinurung dèning Hyang Widhi, duk puniku Sang Mulya wus nèng jro pura. 18. Mukminu Sayid Aspiya, lênggah ing parangan rukmi, duk tumingal mring Sang Harya, gupuh dènira nimbali, hèh Harya Adipati, Mangkungara nak ingsun, paran gatining karsa, dene padha ting bathithi [47], kagyat wau Jêng Gusti Mangkunêgara. AAK culture library 13

14 19. Gugup pangandikanira, dhuh sira woting tyas mami, dene ta nora kayaa, nggonira karya rudatin, mêngko sira piniji, ing sahandhap Jêng Sinuhun, marma sun andarpuwa, rumangsa sira ngrèh mami, sun wus ondhang samangsa yèn sira prapta. 20. Banjur sun tuduh ngrampoka, ywa katon mata sayêkti, Sang Mulya gumujêng suka, yèn sun wus kalakon mati, paran karsanta yêkti, pêdah apa bangke mambu, gumujêng Pangran Harya, tan mangkana ing pamanggih wit ing kana ujaring para sarjana [48]. 21. Kang kasbut pêpali mulya, atas utamèng dumadi, satriya dibya sumbêga, lumuh ingungkulan yêkti, gumujêng Sang Mulyèng dat, ngandika angêntrok wêntis-, -e mangkana dadine ing karêpira. 22. Iya wus bênêr kewala, samêndhang datanpa sisip, nanging kêparênging sukma, nora karilan sayêkti, munggêl wahyuning gusti, iya maksih kudu-kudu, sira bêkti ing nata, awit ki trah tanah Jawi, maksih mantêng wahyu nugrahaning sukma. 23. Marma kudu angaturna [49], iya mring sarira mami, kang têrus lêgawa rila, wit sira ya wus mêngkoni, tumêrah praptèng benjing, tan kasêlan ing turunmu, hèh-hèh Mangkunêgara, elinga sirèku dasih, mung minta sih-sihira sang martèng jana. 24. Heh kaki wruhananira, mêngko Sri Sudibya yêkti, lêlangên angenggar-enggar, sun papakne anèng margi, ananging ta sun iki, aminta gungan nirèku, iyèku kudanira mangka agêming ajurit, ingsun pundhut manawa sirèku rila. 25. Arsa sun titihi mangkya, lawan ingsun minta picis, wu- [50]kon talèn cacahira, ya têka nêmbêlas kampil, kampil lan mori putih, bolongana pojokipun, gandhulna pojok slabrak, iya wolung kampil sisih, lêlagaran datan usah 26. Jêng Gusti Pangeran Harya, sêndika parentah nuli, sakêdhap sampun samêkta, turangga Ki Jayèng jurit, sumaos munggèng ngarsi, Jêng Pangran gupuh umatur, dhuh Kyai wus samêkta, manira sumanggèng kapti, Sèh Aspiya saklangkung asmarèng driya [51]. AAK culture library 14

15 PUPUH VI ASMARADANA 1. Pangandikanira aris, ya wus bangêt panrimèngwang, ingsun rilanana mangke, sun papakne Sri Narendra, ana madyèng Galadhag, Sèh Aspiya mêsat gupuh, anitih turangga pêlak. 2. Pangran Harya angurmati, jumênêng saking lênggahnya, sèh Aspiya mêsat age, turangga mamprung umêsat, praptèng Jawi lampahnya, runjah-runjah nyirip mungsuh, ponang picis ting sinêbar. 3. Suka para pêkir miskin, samarga-marga rayahan, dilalah uwus karsane, kadya ingêdum warata, mangkana lampahira, kunêng gantya kang winuwus, wau ta Sri Nata Dibya. 4. Kang ngenggar-enggar ing galih, anitih rata minulya [52], tansah anganthi Jêng Radèn, Dipati Sasradiningrat, mangkana lampahira, sapraptaning alun-alun, amiyos madyèng Galadhag. 5. Mangilèn karsa narpati, dupi manggon ing Galadhag, kang ngurung-urung lampahe, drah gundêr wira utama, hurdênas lawan kaparak, waspada paningalipun, wontên jalma nunggang jaran [53]. 6. Runjah-runjah tanpa kèring, tan mudhun saking turangga, hurdenas kagyat ing tyase, gya ngabani kancanira, pêdhang tumbak liniga, prayitna ing lampahipun, wus narka yèku wong edan. 7. Pantês lamun dènlunasi, Sri Nata Dibya waspada, waspada ing paningale, dangu-dangu kawistara, Sri Nata dahat tan samar yèkang turangga puniku, agêming prang sang nararya. 8. Wus narka Sri ambawani, punika Sayid Aspiya, dadya suka sri pamase, sarwi sukur ing sukmana, têbih winawas-wawas, kang cahya gumilang mancur, kadi banguning kartika. 9. Tuhu pituruning gati, kêkasihing Sukmanasa, wus katara lêjêmane, dadya rum wijiling sabda, hèh-hèh kabèh mirea, sun têmonane puniku, gurune Mangkunêgara. 10. Duk myarsa kang pra prajurit, sa- 54]klangkung ing ajrihira, mire ngadhêpkên kudane, laju ratanya Sri Nata, AAK culture library 15

16 duk parêg uluk salam, assalamu ngalaikum, Sang Mulya tanggap turira. 11. Wa ngalaikum salami, walahu kalipatulah, kang mêngku rat Jawa kabèh, ya tuwanku tampanana, anêdha salam ing Hyang, maring sira ing tuwanku, paran darunaning karsa. 12. Susunan sira nimbali, paran gatinirèng driya, mara kadhawuhna mangke, Sri Mulku atas miyarsa, cêngêng wardayanira, osiking driya Sang Prabu, innallilah rajinguna. 13. Iku gaibing Hyang Widhi, wong iku sun udarasa [55], ana manungsa lan manèh, malaekat dutaning Hyang, paring wahyu nugraha, awit rasaning tyasingsun, arih lir kênèng kêmayan. 14. Yèn ta manungsa sayêkti, tan nêmbah lan tatakrama, ya ngarah apa kêpriye, yêktine ingkang mangkana, uwis karsanasing Sukma, prayogane raganingsun, anglantur dèrèk sakarsa. 15. Pangandikanira aris, apa sira ingkang aran, aspiya Sayid wijile, gurune Mangkunêgara, Ki Sèh Mulya turira, wajawabi dhuh tuwanku, ya ingsun Sayid Aspiya. 16. Tuwanku paran kinapti [56], Sri Nata Dibya ngandika, sun arsa patêmon bae, nanging ana gatining tyas, kang bakal sun takokna, Sèh Aspiya aturira, ya tuwanku insya Allah. 16. Sadarma kewala mami, ya ing mêngko ingsun prapta, ing byantara kêdhatone, sira dhihin anutukna, ngenggarenggar ing driya, mêngko sadhela sun rawuh, dipun pracaya ing sukma. 17. Sang Nata suka ing galih, Sèh Aspiya gya umêsat, anandèrkên turanggane, mangilèn ing lampahira, mangkana kang kocapa, kang lagya among pitêkur, Pangeran Mangkunêgara [57]. 18. Sakêdhèp netra Jêng Gusti, waspada paningalira, Aspiya ngilèn lampahe, sarwi anandèrkên kuda, Jêng Gusti Pangran Harya, wus kadhadha ciptanipun, mring karsanira Aspiya. 19. Dadya sukur ing Hyang Widhi, amaca alkhamdulilah, wasana rum andikane, hèh letnan usar susula, ya maring si Aspiya, nggawaa dhuwit sirèku, sêpuluh ewu ywa kurang. 20. Yèku kinarya jagani, manawa titihaningwang, nèng dalan winèwèhake, ya banjur têbusên enggal, pira panjalukira, AAK culture library 16

17 yèn kurang mundhuta wuwuh, aywa nganggo sira anyang [58]. 21. Sêndika usar upisir, gya nitih turangganira, sinêruk krasa lampahe, sapraptaning Kartasura, Aspiya wus tan ana, muhung turangga tinuntun, kinarya amomot bata. 23. Gupuh-gupuh dènpanggihi, pinundhut gya pinaringan, panêbus sèwu reyale, suka ingkang momot bata, turangga wus kabêkta, nanging tan winarnèng ênu, mangkana Sri Nata Dibya. 22. Kang ngenggar-enggar ing galih, wus kundur mring Dhatulaya, Jêng Adipati andhèrèk, tansah kinanthi ing nata, duk prapta ing palataran, Sèh Aspiya sampun lungguh, nèng madyaning paringgitan [59]. 24. Mêthukkên praptanirèku, tundhuk madyèng paringgitan, salaman asta kalihe, sawusira jawab asta, laju lênggah kalihnya, Sèh Mulya waspadèng kalbu, mring Jêng Radèn Adipatya. 25. Nambrama winor mêmanis, dhuh sira Ki Adipatya, karsèng Hyang Sukma jatine, sira kaki kalunturan, wahyu nugraha mulya, tumêrah turunirèku, wibawa dadya pêpatya. 26. Dèku nuhun Sang Dipati, sarwi panggraitanira, têtêp wong iki jatine, dutaning Hyang Mahamulya, tan lirip sakarsanya, bayèku malaekatu, yèn dudu mangsa wania. 27. Wusira garjitèng galih [60], Sri Nata Dibya ngandika, Aspiya mêngku paran rèh, iya rèntènging tyasingwang, yêktine muhung sira, mangka pambêngkasing kawruh, payo padha lêlinggihan. 28. Munggah ing panggungan adi, Aspiya gumujêng suka, dhuh tuwanku paran mangke, dene têka kaya bocah, lumaku pêthakilan, nganggo milih nggon kang dhuwur, baya kang rinêmbuk apa. 29. Ya payo ingsun turuti, mara ta sira dhihina, mêngko sun lumaku dhewe, Sri Maha Nata Sudibya, laju minggah ing Panggungan, ing Sanggabuwana luhur, panggung iyasan Sang Mulya. 30. Lagya dadya kalih warsi [61], wisma gung luhur tumeja, ngênguwung katon prabane, lamun tinon ing mandrawa, mangkana inggahira, Sèh Aspiya sampun lungguh, Sang Nata anulya AAK culture library 17

18 31. Ingiring dyan adipati, sampun satata lênggahnya, Sèh Aspiya ris ature, dhuh tuwanku dèn sakeca, dènira lêlênggahan, ing mêngko uwis tinêmu, kancana timbul ing toya. PUPUH VII MASKUMAMBANG 1. Dhuh tuwanku paran ta ingkang kinapti, de karaya-raya, nggonira sêdya ngulati, mangkana Sri Nata Dibya. 2. Angandika winor têmbung mêmalatsih, Kyai Pajampua [62], dèn agungparamarta sih, jatine kyai manira. 3. Arsa tanya ngèlmu agêming narpati, jatining narendra, kang luhur nèng donya akhir, Sang Mulya aris turira. 4. Dhuh tuwanku dene kaya bocah cilik, mungguh ing karajan, iya insya Allah gusti, ya tuwanku piyarsakna. 5. Mungguha ingkang pangeraning dumadi, jatine manira, tan kawasa murweng gaib, anjaba srana pitedah. 6. Ancêr-ancêr dununge wêwulang gaib, tumrap jroning sadat, kalimah roro tan gingsir, jatine ingsun lan sira. 7. Kang satuhu murwèng jagad sunya ruri [63], pakudusul ngalam, anyaring alam sayekti, kang jumênêng ingsun sira. 8. Dipun têtêp santosa marang ing tokit, titi paramarta, weh ayêming mring ngayêmi, susunan mrih tumanêma. 9. Salat iku anjêjêgkên ukum adil, jênênging narendra, mangka kalipatulahi, badal wakiling Hyang Sukma. 10. Dipunbisa kamot-kamot amêngkoni, ugering kalipah, ngelmune kudu ngawruhi, gêlênganing tri prakara. 11. Ingkang boya kêna tinonton ing lair, yèku nyatanira, panunggaling datulahi, iya dat kang Mahamulya. 12. Ingkang mêngku kahananing jaga-[64]d yêkti, yèku ujudira, Mukhamad ingkang hakiki, ingkang boya kênèng aral. 13. Kang tan siwah jatine sira lan mami, datul maulana, langgêng têkèng kiyamati, yeku utusaning Sukma. 14. Kang kawasa mobahkên isining bumi, jagadnya priyangga, Mukhamad kang sipat kadim, boya ratri boya rina. AAK culture library 18

19 15. Nanging dudu angên-angên kang wah gingsir, wit ngain punika, maksih kêna denarani, pisah kalawan datira. 16. Pratandhane lamun sira lami guling, panggagas tan ana, yèn ma-[65] ksia boya guling, yèku tandhane yen rusak. 17. Yèn sang urip yêkti datan ewah gingsir, tangi lawan nendra, tan pisah jênênging urip, yakin dat kang murwènggêsang. 18. Iya urip jatine kang anguripi, sipat wujud netra, kang kaèsthi pribadining, iku kamanungsanira. 19. Kang amêngku sakabèhing sêmbah puji, kang muji anêmbah, lan kang sinêmbah pinuji, tan pisah priyangganira. 20. Pratandhane dat langgêng ing donya akhir, mula jroning tekad, kang wus nora ngrumangsani, lir dene ing lairira. 21. Lamun maksih rumangsa [66] tan bisa dadi, mujudkên gagasan, rubedane anêkani, dhuh tuwanku dèn santosa. 22. Ana dene mungguhing tekat kang yakin, muhung anontona, mring atinira pribadi, iku tekad kang minulya. 23. Awit tekat pikukuhing dat sayêkti, iku nyatanira, manungsa kang sipat kadim, datan kakung tan wanodya. 24. Warnanira yaiku nyatani Widhi, ujare wus ana, lan ototing gulu iring, ya maksih parêk ing Allah. 25. Kewalèku tekadna ing jroning tokid, tokid kayun rahsa [67], tur jumênêng amêngkoni, ing alam saèstu nyata. 26. Nyatanira ing Arab janatul ngain, padhang rata jêmbar, yèn adoh tanpa watawis, yèn cêdhak datan senggolan. 27. Nanging dhihin angawruhana sayêkti, ing kahananira, jumênênging datul yakin, al insanu yasiruha. 28. Nyatanira amêngku rasaning Widhi, rasaning dat mulya, amêngku ananirèki, jumênênging datul insan. 29. Dene wujudira yaiku kawadis, anasiru nyata, patang prakara dadining, gumlêgêring sariranta. 30. Bumi gêni banyu angin salat daim [68], angin nuksmèng lêmbat, lêbu-linêbu kang yakin, jumênêng catur prakara. 31. Ingkang bumi ana aksarane alip, angin aksara lam, banyu roh aksaranya mim, gêni purbaning Hyang Sukma. 32. Ingkang bumi dumadya badan jasmani, angin aran sipat, jumênêng kalawan titi, amêngku angin ran napsa. 33. Iya iku kang jumênêng salat daim, daim iku yaa, alip muntakalim wakhid, kawasa mobahkên jagad. AAK culture library 19

20 34. Kang wajibul guyub ran dat Mahasuci, ingkang alip nuat, Mukhamad ingkang hakiki [69], jumênênging dat murwèng rat. 35. Sêjatine ingkang mêngku kraton luwih, rèh kahanan tunggal, mêngku rasul-rusul yakin, tri murtining rahsa mulya. 36. Iya iku urip kang tan ika-iki, iku kang ran Allah, langgêng têkèng kiyamati, ênêng-êninging manungsa. 37. Dhuh tuwanku paringa aksamèng dasih, sèwu kang dêduka, pun bapa anuhun alim, sun punggêl atur manira. 38. Lamun ingsun banjurna ing atur pasthi, yêktine pan dadya, pralambang darsanèng wuri, marma tuwanku dèn awas. 39. Ing pamawas kanthi santosa lan eling, rèh mêngku kahanan [70] ing sining rat Jawa iki, kang kaasta dening sira. 40. Mangkya ingsun atur wasita kang jati, ingsun darbe mitra, Kiyai Sayang kang nami, wismane kampung Sayangan. 41. Iya iku kang pasthi bisa mungkasi, maring karsanira, marma tindaknatumuli, mring wismane Kyai Sayang. 42. Mangkana ta Sri Bumi Nata rat Jawi, wus nyipta sampurna, wêkasan punggêl tan dadi, dadya wau Sri Narendra. 43. Osiking tyasmara sun cobane dhihin, yèn sanyata jalma, sirnaa ing asta mami, lamun dutaning Hyang Sukma. 44. Nora larang ingsun tohi lara pati, wus sira garjita, pinuntu-[71]n cipta narpati, jumênênga triwikrama. 45. Gya cinandhak Aspiya ingikal aglis, murbèng lir likasan, nèng asta inginggil-inggil, sarwi dènira ngandika. 46. Hèh Aspiya sambata ibu pratiwi, tumênga ing wiyat, sambata yoganirèki, pasthi sirna mêngko sira. 47. Gya binucal sumêbut maring wiyati, Aspiya tan dhawah, kakêjar madyèng wiyati, sarwi dènira ngandika. 48. Dhuh tuwanku têtêp kaya bocah cilik, dhêmên dêdolanan, hèh wruhanta Jêng Sri Mulki, muhung ywa kêmba kewala. 49. Sira karsa anyobaing jênêng mami, wus tan dadi ngapa, muhung paran ing pamanggih, ywa mandhêk tumolèh sira [72]. 50. Sawusira sung wasita sang linuwih, musna tan katingal, Sang Nata saya birahi, lênglêng mring wasita AAK culture library 20

21 51. Angandika payo patih anindaki, mring kampung Sayangan, iya iku mumpung enjing, Jêng Dipati tur sumangga. PUPUH VIIX PANGKUR 1. Mangkana ta cinarita, tindakira Sang Nata tansah nganthi, mring Sang Nindya mantri ngayun, tindaknya namur lampah, Jêng Dipati sasmita mring Ki Tumênggung, Kêrtanêgara Bupatya, kadipatèn anom nênggih. 2. Kanthi sapanekarira, asadhiya lamun wontên karsa ji [73], sêndika Kyai Tumênggung, mangkana Sri Narendra, ingkang tindak Sayangan agandrung-gandrung, tan têbih Sang Adipatya, enggaling carita prapti. 3. Ing wismane Kyai Sayang, wismanya lit atêp payonirèki, cagak pring dhoyong wus mayuk, gêdhèk kepangnya blarak, ing jro wisma ting sarowong sêpi samun, klasa amoh bantal dhumpal, prandene Sayang Kiyai. 4. Darbe rasa nikmat mulya, duk ing mriku Ki Sayang amarêngi, madat ngunjuk wedang bubuk, mangkana rawuhira, Jêng Sri Mulku ngintip sajawining pintu, maspadakkên solahira [74], Ki Sayang denya madati. 5. Lungguh aleyangan bantal, rabinira tansah denya ngladèni, ragan-ragan solahipun, tanduk solah wiraga, Jêng Sri Mulku mengujêtung sèwu ngungun, osiking driya mangkana, la ilaha ilalahi. 6. Iki gaibing Hyang Sukma, nora mambu wong pêpadha mêmiskin, anggêpe lir nèng swarga gung, garwane raganragan, angladèni dhèwèke asila panggung, lungguh aleyangan bantal, anake wadon nggintiri. 7. Sang Nata datan saranta, angandika sarwi wasita ngalim [75], assalamu ngalaikum, Ki Sayang kula prapta, wantuwantu kongsi rambah kaping pitu, Ki Sayang minggu kewala, tan jawab ingsun salami. 8. Umatur Sang Mantri mukya, dhuh Sinuhun sêmbah amba gusti, ulun dhahat kamipurun, matur Jêng Sri Nata, bok manawi punika têmbung kalintu, tuwan mawi têmbung Arab, Ki Sayang tan purun tampi. AAK culture library 21

22 9. Cobi tuwan andhawuhna, cara Jawi manawi purun tampi, ewa sêmantên pukulun, maksa puguh Ki Sayang, sampun cêkap winisesa ukum lampus, têtêp Ki Sayang balela, dèksura maring Narpati [76]. 10. Sri Mulku suka miyarsa, iya patih ingsun cobane dhihin, sigra majêng Jêng Sri Mulku, ngêtrapkên tata krama, têmbung Jawi dhuh kiyai kula nuhun, kula sowan ing andika, yèn kiyai karsa tampi. 11. Mangkana Kiyai Sayang, kang wus mulya jumênêng datul yakin, muksab sampurnèng pangawruh, jumênêng pribadinya, duk miyarsa wontên swara kula nuhun, myat jumênêng ngucap sora, mêncêrêng sarwi nudingi. 12. Dhuh lae ragane baya, sira iku ratu ing tanah Jawi, pa gene kinarsa tuhu, tinggal kramaning nata, têmah karya kagyatning cipta satuhu [77], prapta tanpa ing uninga, sèwu karya susah sêdhih. 13. Amisesa wasa-wasa, wiranging lyan nganggo dèn rawati, ngêndêlkên jênênging ratu, tan têpa parikrama, dumèh apa ingsun kabawah ing prabu, ujêr boya kaparentah, urip-uripku pribadi. 14. Sanadyan wus wismèng praja, ujêr bumi Allah ingkang darbèni, sadurunge ana ratu, bumi langit wus gumlar, têka sira kumawasa ambêk di gung, lah babo sira balia, ingsun tan sotah nêmoni. 15. Saking sru wirang tyas ingwang, Sri Narendra duk myarsa langkung runtik, jaja bang lir mijil latu, kumukus suryanira, angandika hèh patih mara dèn gupuh [78], timbalana bocahira, sayang kêpungên dèn aglis. 16. Iya banjur rampungana, Jêng Dipati sêndika gya nimbali, mring wau Kyai Tumênggung, gumruduk sampun prapta, samya tampi dhawuh pangandika prabu, bupati ing kadipatyan, sapanêkarira sami. 17. Ngêpung wismanya Ki Sayang, gya ingobong wismanya dadya gêni, dahana mulat amumbul, anggayuh dirgantara, Sayang muksa ing saanak rabinipun, katon madyaning dahana, sêsanti sasmita lungit. 18. Dhuh tuwanku ing rat Jawi [79], waspadakna ya ingsun sang palinggih, Sayang sampirnèng pangawruh, yèn sira durung wikan, mring dat ingsun poma ywa kongsi kaliru, mring dat sipating sukmana, iya dat kang Mahasuci. AAK culture library 22

23 19. Kang wus kasawang-sinawang, datan tingal raga jiwane pasthi, kang wisma jasmani iku, sanadyan ta rusaka, lamun date têtêp kamanungsanipun, iya gusti ya kawula, dat ingsun kang mahasuci. 20. Yaiku kang aran gêsang, kang tan rusak langgêng ing donya akhir, rahsa trimurti puniku, Allah rasul Mukhamad, yaiku sêjatining uripingsun, ingkang boya kamomoran [80], yèku kang ngaenul yakin. 21. Dat ingsun wayangan tunggal, nèng jroning gêni murub sêjati, jatine sira lan ingsun, sun iki nyatanira, wus tuwanku muhung dèn santosèng kalbu, ywa nimpang sangking panêdya, makripatira dèn tokid. 22. Tokit kumpul rasaning dat, manjing sipat kahanan awan dèhni, jatine manungsa iku, utusaning dat mulya, kang ngabêkti saisining jagad agung, ingkang jumênêng utusan, iya ingsun ku ta nabi. 23. Mukhamad dinil Mustapa, iya iku manungsa kang sajati, saking utusan mauju [81]d, tan kakung tan wanodya, tanpa nyandhang tanpa bukti miwah minum, yèn mênênge bêkti jagad, boya kêna lara pati. 24. Iku ingkang kanyataan, iku Allahjatine kang nguripi, bangkit ananing asma gung, yekang asipat tunggal, nunggal wujud lan dating kang Mahaluhur, dudu angênangên napas, mangkana wau miyarsi. 25. Sang Nata pamakirana, duk kabuka padhang blak anêlahi, kang cahya gumilang mancur, tanapi Sang Adipatya, kalunturan sih marmanira Hyang Agung, kabuka wahyu datmika, wasitèng Sayang wus titi [82]. 26. Sang Nata Dibya ngandika, dhuh sang woting tyas Sasradiningrat, wruhanta babo katingsun, bangêt sukur ing sukma, rèh samêngko wus katêmu ing sêdyèngsun, payo patih umiringa, sun arsa kundur ing puri. 27. Jêng Dipati tur Tumênggung, adan sigra kondur Sri Narapati, Kartanêgara Tumênggung, umiring sakancanya, enggaling kang carita wau sang prabu, anjujuk ing pamêlêngan, tan kêna sah jêng dipati. 28. Sri Nata Dibya ngandika, hèh ta patih karsaningsun samangkin, arsa ngarang wulang dhawuh, ing rèh mring putra wayah, ing sabisa-bisa atasing tumuwuh, karya darsanèng utama, piwulang mung amrih eling. AAK culture library 23

24 29. Andhêku sang adipatya, aturira jumurung asta kalih, inggih gusti jêng sinuhun, sangking pamanggih amba [83], kaluhuran ing arsa dalêm sinuhun, karsa mudharkên piwulang, rèh darsananirèng wuri. 30. Sri Nata suka ngandika, yèn mangkana payo bubaran patih, dhihin ngasokna ing kalbu, sun arsa mêsu brata, rèh supadya kajurunga ing karsèngsun, muhung kewala hèh patya, manawa na karsa mami. 31. Aywa kasuwèn ta sira, sewakaa marang panêpèn patih, Jêng Radèn matur nuhunnya, sêndika rèh sakarsa, gya jumênêng karsa jêngkar Jêng Sinuhun, sang dipatya nêmbah mêdal, laju kondur Jêng Dipati [84]. 32. Titi sajarah Aspiya, datan wusên caritanirèng tulis, mangkana kang ngripta têmbung, tansah manganamanam, pangraciking dongèng kang mangka pangapus, sruning tyas subrata dahat, mêmuji asmaning Widhi. 33. Kajurungna ngriptamba, mangka dadya darsaning utami, amila-mila pukulun, sagung para miyarsa, aparinga sih marma ing kawlas ayun, saliring rèh amba sanggya, dhuh Allah kang mugi-mugi. 34. Luhur kang panyangga yuswa, Gusti amba Sinuhun tanah Jawi, sumambraha ing garwa sunu, saha jêng asipatya, linuhurna panjang yuswa rèh jinurung, tumêrah mring putra wayah, ywa kacuwan ing panggalih 35. Kawula sru nuhun barkah, ing upangat pra luhur tanah Jawi, mila makatên pukulun, amba èngêt ing kina, duk suwarga jêng eyang aparing dhawuh, Bêndara Kangjêng Pangeran, Kusumadilaga swargi. 36. Panêmbahan Tinjamaya, pujangga agung dhêdhalang ing praja di, Surakarta di linuhung, paring warsita wêawulang, mamrih èngêt lêstarine rèh rahayu, sinalinan sêkarira, sarkara kang langkung manis. PUPUH IX DHANDHANGGULA 1. Botên saking doraning pambudi, Insa Allah sangking èngêt amba, jêng eyang swargi dhawuhe, na-[86]lika badhe surut, kangjêng eyang kaparêng ngringgit, lampahan Dorawêca, ing sabibaripun, Jêng Eyang lênggah AAK culture library 24

25 pringgitan, kang umarêg garwa sêpuh lan kang bibi, Rêtnadipati nama. 2. Ampehanya nênggih kang sawargi, kangjêng Gusti Pangran Buminata, tan kenging sah sadinane, putra wayah nèng ayun, pêpak andhèr samya ngèngêti, uwa Kusumayuda, cakêt lênggahipun, anampi andikanira, duk ing ngriku wanci tabuh madyèng ratri, jêng eyang angandika. 3. Heh heh kabèh putra wayah mami, apa padha ana kang karasa, gonku[87] mayang wingi kae, lakon lakunirèki, iya têmbe sapungkur mami, titinên kang pariksa, den awas den sêmu, mangkono iku sabarang, ing pasêmon sêmune uwus nglibati, ing jaman kang mangkana. 4. Dorawêca minangka ling aling, Dananjaya asma Cèkèl Lingga, kang mangkono iku priye, padha estokna kulup, pikirên kang têmêning ati, titinên kang sampurna, kaya dene iku, Samba anggawa gêndhaga, isi sual ing jro Krêsna Mandura ji, binatang Dorawêca. 5. Ting jarêdul isine kaèksi [88], Baladewa warnane aseta, Krêsna irêng ing warnane, kang putih dadi banyu, tlaga agung toyanya wêning, Sri Krêsna dadya pandhan, nèng têngahing banyu, iku padha ulatana, ingkang Dorawêcane sapa ta kaki, tandhane iku ana. 6. Têmbê wêkasingsun kabèh kaki, aja lacut kaya kang kawêca, jroning kaca surasane, ana tarbukanipun, poma kaki dipun kaèsthi, wêkasingsun mring sira, ywa kongsi katungkul, yèn wus lakon Lambangkara, pratitisna apa surasane kaki, ing lakon Lambangkara. 7. Yèn wu-[89]s lakon loro iku kaki, ingsun mulih marang kalanggêngan, wit mangkene pralambange, sirnaning gambar kulup, pasthi wujut kang warna jati, ya iku Dorawêca, Lambangkara dhaub, iku wêcaning pralambang, pasthi nora ginggang ing sangahin kaki, iku kono gone nyata. 8. Upayanên saking tri prakawis, Jamkasari ature mring nata, lêbu linêbu karêpe, ngrêntèkna iku kulub, Kyai Min ature rèki, mula nganggo pacuhan, wit angkêr kalangkung, sakabèhe asma Allah, iku kaki ingkang minangka ling aling, mu-[90]la dipun waspada. 9. Lire basa Allah iku kaki, dipun bisa rumêksèng sarira, wêwadi iku jatine, kaya dene puniku, Sèh Aspiya AAK culture library 25

26 wadining urip, sarêngat kang wujud kak, datan tinggal iku, maring sajatine salat, nganggo wrana lêlakon ingkang ginaib, yèku janma utama. 10. Wêwadine tansah dènrawati, wêwayangan dèn wujutkên gambar, sirnaning gambar parêke, laire datan ngaku, ing batine kudu ngênggoni, kaya dene Ki Sayang, gambare wis wujut, dumunung sajroning wong wah, anak rabi la- [91]n Sayang tan bisa kari, tandhane yèn tan pisah. 11. Napi isbate puniku kaki, ana jalma wuta puruhita, winêjang maring gurune, kinarya isbatipun, dating gajah ingkang dèn princi, kang dhihin ngasta sirah, ana ngasta buntut, suku tlale miwah karna, sabakdane winêjang sadaya mami, arêbut kawruhira. 12. Ana nganggêp Allah kaya ilir, ana nganggêp Allah kaya lintah, kaya bumbung lan kêlude, kang kêncêng kaya bêdhug, arêbut dêgkêncênging ati, sawênèh ana ngucap, papan sirahipun, iku isbate wong wuta, surasane [92] nora beda kabèh iki, pa gene anganggêpa. 13. Iya iku si wong tanpa budi, basa ngèlmu banjur sinurasa, ngongaske kapintêrane, nalare kang dèn ulur, banjur nacat sarêngat nabi, nganggêp pribadinira, luput lara lampus, muhung kewala ger sira, lamun kêna aja pisan anglakoni, tekat ingkang mangkana. 14. Nanging uga kêna dèn arani, kabèh ana panganggêping cipta, attakiyatu têgêse, ana dene puniku, liring tekat puniku kaki, ya maring atinira, pribadi puniku, yèn wus plêng ywa samar-samar, kabèh-[93]kabèh apa kang dèn ucap malih, iku tekat sampurna. 15. Mula padha tampanana iki, paèsingsun kang ana ing kaca, padha pikirên rasane, nanging ywa kongsi lacut, kudu ngangge cipta nèng êning, têgêse iku kaca, ana rasanipun, mungguh rasane punika, lah cêkêlên kalayan ciptaning tohit, jro kaca ana apa. 16. Lamun kaca tanpa rasa kaki, yêkti sirna ujuting wayangan, padhang blak katon jamane, ananging datan suwung, ya ing kono pasthine isa, isi sira lan ingwang, iku nyatanipun, rèh sira tinitah gê-[94]sang, liringgêsang urib ana kang nguripi, ya maring uripira. 17. Kewalèku upayanên kaki, aja dhêmên nacat wêwulangan, kabèh ancêr-ancêr bae, ing lahir kyai guru, amêjangkên minangka wiji, wijange wus nèng sira, èsthinên satuhu, AAK culture library 26

27 aja kalingan surasa, rasa iku ingaran ngainul yakin, busananing dat mulya. 18. Iku dating cipta rasa kaki, lire ati ya ratuning badan, rumèksa yu sadinane, kang bangkit murbèng kawruh, ya mulane kudu piningit, uga iku wruhana, ywa kongsi kaukum, mungguh ing [95] kakekatira, jaba jêro lahir batinirasami, nêtêpi dalil kuran. 19. Ana dene jatine wong mukmin, nora mati mung ngalih panggonan, nanging ya udinên dhewe, lan ana critanipun, nalikanya kang Maha Suci, nitahkên Nabi Adam, tandha warnanipun, Allah kadya Nabi Adam, ing samêngko kaya tan prabedakaki, ya Allah dat kang mulya. 20. Yèku kawruh ana dèn kapêsthi, nanging ana utamaning gêsang, limang wêktu ling-alinge, dene sêmbah lan sujud, iku mangka tandhaning sukci, sukcining cipta rasa nging ywa salang surup, durung jumênêng ing te-[96]kat, sujut iku jêtmikaning cipta êning, kang nora kamomoran. 21. Limang wêktu iku dènarani, sadat salat pasa kaji jakat, Rukuning Islam arane, jatining salat iku dudu sujud rukuk lan dhikir, mung têkbir karsèng cipta, jumênênging idhup, yèn wus wruh jatining gêsang, iya iku salat ingkang tanpa budi, jumênêng kene kana. 22. Apa dene pêpacuhan mami, aja dhêmên cidra ing wacana, nyidrani jasate dhewe, iku bataling ngilmu, ywa nyidrani marang wong bêcik, iku kaki larangan, tur nyupêtkên laku, dèn têtêp ngiba-[97]dahira, ing têgêse ngibadah ing tatakrami, dadi wruh ngèlmunira. 23. Dipunmadhêp santosa ing budi, rèhning sira pinarcayèng suksma, wajib santosa ciptane, rumakêt mring rahayu, kudu sabar sokur ing budi, awas èngêt ing cipta, mangkono wong ngèlmu, dhêdhasare saka sabar, witingsabar saking cipta awas eling, santosa uripira. 24. Liring santosa kudu nêtêpi, dipun antêp ciptaning ing tekad, ywa lèmèrên panêmune, ya iku cacat agung, ngugung cipta kang tanpa manis, milikkên basaning lyan, ninggal darbè-[98]kipun, iku tekat nuksmêng setan, dèn prajurit kaget ta unining bêdhil, durung aran santosa. 25. Marma kabèh padha dipun eling, rehning padha nglakoni nèng donya, dèn bisa narimakake, nikmating cipta sokur, dipunambêg lêgawa asih, dèn bisa karya enak, sêsamèng AAK culture library 27