SKRIPSI. Oleh: DWI RAHAYU RETNO WULAN K FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA

dokumen-dokumen yang mirip
SKRIPSI. Oleh: SRI LESTARI K

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN NOVEL KEMBANG KANTIL KARYA SENGGONO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN BAHASA JAWA DI SMA SKRIPSI

KAJIAN STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN

ANALISIS ISI BUKU TEKS BAHASA JAWA PRIGEL BASA JAWA KANGGO SMA/SMK/MA KELAS XI

ANALISIS PSIKOLOGI SASTRA KUMPULAN CERITA PENDEK PRALAMBANG KARYA ARDINI PANGASTUTI BN SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI BAHAN AJAR SASTRA JAWA DI SMA

PEMBELAJARAN MENULIS TEKS REVIEW FILM DAN DRAMA DI KELAS XI IPS 1 SMA NEGERI 5 SURAKARTA TAHUN AJARAN 2016/2017 (STUDI KASUS)

SKRIPSI. Oleh: Nanda Arif Wijayanti K

PENINGKATAN KETERAMPILAN MENULIS CRITA CEKAK MELALUI METODE PEMBELAJARAN EXAMPLES NON-EXAMPLES

ANALISIS WACANA PADA RUBRIK SARIWARTA MAJALAH PANJEBAR SEMANGAT DAN RELEVANSINYA SEBAGAI BAHAN AJAR BAHASA JAWA DI SMA

SKRIPSI. Oleh: ATRI WAHYU MUKTI K PROGAM STUDI PENDIDIKAN BAHASA JAWA FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET

PENINGKATAN KETERAMPILAN MEMBACA PEMAHAMAN CERITA BIMA BUNGKUS

PERNYATAAN KEASLIAN TULISAN

Oleh: Kartika Rahmat Sari Dewi (K )

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI MORAL GEGURITAN

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI EDUKATIF CERITA RAKYAT DI KABUPATEN KLATENSERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI AJAR BAHASA JAWA SMA KELAS XI

ANALISIS KARAKTER TOKOH DAN NILAI PENDIDIKAN DALAM NOVEL AYAHKU (BUKAN) PEMBOHONG

PENINGKATAN KEMAMPUAN

PENERAPAN PENDEKATAN KONTEKSTUAL UNTUK

Oleh : EKY DAYANTI LINDA PERMADANI K

PENERAPAN READING WORKSHOP

KAJIAN MASALAH SOSIAL DALAM NOVEL SEKAR KARYA MARIA A. SARDJONO DAN RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN SASTRA DI SMA SKRIPSI.

PENGGUNAAN MEDIA FILM ANIMASI UNTUK MENINGKATKAN

Oleh: Kartika Rahmat Sari Dewi (K )

ANALISIS KESALAHAN BERBAHASA TEKS CERITA ULANG BIOGRAFI SISWA KELAS XI SMA NEGERI 1 MAGETAN

SKRIPSI. Oleh: KUKUH FAJAR TRAWOCO (K ) FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2016 commit to user

KOMPLEKSITAS HASIL BUDAYA JAWA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM NOVEL ANTEPING TEKAD

ANALISIS DIKSI, GAYA BAHASA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM ANTOLOGI GEGURITAN LINTANG GUMAWANG KARYA J.F

DEWI SETYANING TYAS K

ANALISIS TOKOH DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER

PENINGKATAN KETERAMPILAN MENULIS PUISI MELALUI METODE PETA PIKIRAN (MIND MAPPING) PADA SISWA KELAS VII E SMP NEGERI 16 SURAKARTA

KEEFEKTIFAN IMPLEMENTASI KURIKULUM 2013 PADA PEMBELAJARAN AKUNTANSI DI SMK NEGERI 1 KLATEN

FIRMAN INDRASTOMO K

PENINGKATAN KETERAMPILAN MENULIS AKSARA JAWA MENGGUNAKAN MEDIA KARTU PINTAR PADA SISWA KELAS III SDN 01 GOMBANG CAWAS KLATEN TAHUN AJARAN

UPAYA PENINGKATAN KEMAMPUAN BERPIKIR KRITIS DAN KOGNITIF SISWA KELAS X SMAN 1 NGEMPLAK DENGAN MODEL PROBLEM BASED LEARNING

SKRIPSI. Oleh: RIAS ANJANI K

PENERAPAN GUIDED INQUIRY UNTUK MENINGKATKAN KETERAMPILAN BERARGUMENTASI LISAN SISWA KELAS X-4 SMA NEGERI 3 BOYOLALI TAHUN PELAJARAN 2014/2015

KONSEP KESETARAAN GENDER DAN NILAI PENDIDIKAN DALAM NOVEL CANDHIKALA KAPURANTA

UPAYA MENINGKATKAN MOTIVASI DAN KEMAMPUAN MENULIS CERITA PENDEK MELALUI MODEL PEMBELAJARAN BERBASIS MASALAH DI KELAS XI MIA 5 SMAN 5 SURAKARTA

NURUL RISMAYANTI K

PEMBELAJARAN KOMIK TOYS DALAM MATA PELAJARAN SENI BUDAYA KELAS X IPA 2 SMA NEGERI 1 POLOKARTO TAHUN AJARAN 2014/2015

UPAYA PENINGKATAN PENGENALAN LAMBANG BILANGAN MELALUI FINGER PAINTING PADA ANAK KELOMPOK A TKIT NUR HIDAYAH SURAKARTA TAHUN AJARAN 2014/ 2015

PENINGKATAN KEMAMPUAN MENULIS TEKS EKSPLANASI MELALUI METODE DEMONSTRASI PADA SISWA KELAS XI MIA 1 SMA NEGERI 1 KUTOWINANGUN 2015/2016

PENGGUNAAN MEDIA BONEKA TANGAN UNTUK MENINGKATKAN KEMAMPUAN BERBICARA DENGAN BASA KRAMA ALUS PADA SISWA KELAS IV SD NEGERI I PURWOSARI WONOGIRI

SKRIPSI. Oleh : WULAN IKA ASHARI K

PENGGUNAAN MODEL KOOPERATIF TEKNIK MAKE A MATCH

ANALISIS KELAYAKAN BUKU TEKS BAHASA JAWA KURIKULUM 2013 TINGKAT SMP

Skripsi. Oleh : Nur Oktavia K

KARYA ARSWENDO ATMOWILOTO KAJIAN ANTROPOLOGI SASTRA, NILAI KARAKTER, DAN RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN DI SEKOLAH MENENGAH ATAS

KONFLIK SOSIAL DALAM NOVEL JARING KALAMANGGAKARYA SUPARTO BRATA DAN RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI AJAR APRESIASI SASTRA JAWA DI SMA

UPAYA PENINGKATAN KEMAMPUAN MENGENAL BENTUK GEOMETRI MELALUI KEGIATAN FINGER PAINTING PADA ANAK KELOMPOK A TK GENTUNGAN 01 MOJOGEDANG TAHUN 2015/2016

PROGRAM PASCASARJANA UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2013

PENGEMBANGAN MEDIA PEMBELAJARAN FISIKA MODUL

UMMU MUSLIHAH K

KUMPULAN CERPEN LEONTIN DEWANGGA KARYA MARTIN ALEIDA (TINJAUAN PSIKOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN)

NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM SERAT PARAMAYOGA KARYA R.NG RANGGAWARSITA DAN RELEVANSINYA SEBAGAI BAHAN AJAR DALAM PEMBELAJARAN BAHASA JAWA SMA

HEGEMONI KEKUASAAN DALAM CERITA RAKYAT KYAI AGENG PENGGING DI KECAMATAN BANYUDONO KABUPATEN BOYOLALI JAWA TENGAH (Suatu Tinjauan Sosiologi Sastra )

DEIKSIS PADA BERITA HALAMAN UTAMA SURAT KABAR KOMPAS DAN RELEVANSINYA DENGAN MATERI PEMBELAJARAN MENULIS BERITA DI SEKOLAH MENENGAH ATAS

NILAI PENDIDIKAN DALAM SẾRAT DONGÈNG ASMADAYA. Suatu Tinjauan Sosiologi Sastra TESIS

IMPLEMENTASI KURIKULUM 2013 PADA PEMBELAJARAN MENULIS TEKS CERITA PENDEK (STUDI KASUS DI KELAS XI SMA NEGERI 2 SUKOHARJO)

ANALISIS SOSIOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER NOVEL PULANG KARYA LEILA S. CHUDORI SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI AJAR APRESIASI SASTRA

PENERAPAN METODE MIND MAPPING

CITRA WANITA JAWA DALAM NOVEL MIMI LAN MINTUNA KARYA REMY SYLADO (KAJIAN KRITIK SASTRA FEMINIS)

PENYUSUNAN INSTRUMEN TES FISIKA TENGAH SEMESTER GASAL UNTUK SISWA SMA KELAS XI

GALIH PRIAMBADA NIM K

SKRIPSI. Oleh : ATEIN RESPATI NINGRUM K FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA

Disusun Oleh: ENDANG HARIYANTI X

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA JULI

PENGGUNAAN MEDIA VIDEO UNTUK MENINGKATKAN

PENERAPAN MODEL PEMBELAJARAN KOOPERATIF TIPE EXPLICIT INTSRUCTION DENGAN VIDEO PEMBELAJARAN PADA MATA PELAJARAN PKK SISWA KELAS XI TKK

PENINGKATAN KEMAMPUAN MENYELESAIKAN SOAL CERITA MELALUI REALISTIC MATHEMATICS EDUCATION

SKRIPSI. Oleh: Ulfah Nur Azizah K

PENERAPAN MODEL KONTEKSTUAL (CTL) PADA PEMBELAJARAN IPS

PENGGUNAAN METODE PEMBELAJARAN BRAINSTORMING

ANALISIS KESANTUNAN DALAM CERITA RAKYAT

PENERAPAN MODEL PEMBELAJARAN KOOPERATIF TIPE GROUP INVESTIGATION

TESIS Disusun Untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Pendidikan Bahasa Indonesia Minat Utama Bahasa Jawa

IMPLEMENTASI METODE MIND MAP

PENGGUNAAN MODEL PEMBELAJARAN KOOPERATIF TIPE CONCEPT SENTENCE UNTUK MENINGKATKAN KETERAMPILAN MENULIS CERITA KEMBALI

PERSEPSI SISWA TERHADAP PROGRAM COREL DRAW DALAM PEMBELAJARAN GAMBAR KOMPUTER DI KELAS X TEKSTIL A SMK NEGERI 9 SURAKARTA

SKRIPSI. Oleh: Rian Ari Utomo K

PENERAPAN PENDEKATAN TAKTIS UNTUK MENINGKATKAN KEAKTIFAN BELAJAR PERMAINAN SEPAKBOLA

PENERAPAN METODE MIND MAPPING

PENINGKATAN KETERAMPILAN MENULIS PANTUN MELALUI PENERAPAN MODEL EXPERIENTIAL LEARNING

PENINGKATAN KEMAMPUAN MEMBACA PERMULAAN MELALUI MEDIA FLASHCARD PADA ANAK AUTIS KELAS I DI SLB AUTIS ALAMANDA SURAKARTA TAHUN PELAJARAN 2012/2013

PENERAPAN STRATEGI PEMBELAJARAN

ANALISIS ASPEK PSIKOMOTORIK SISWA KELAS VIII DALAM MELAKUKAN PRAKTIKUM TEKANAN ZAT CAIR SMP NEGERI 4 PURWANTORO HALAM AN JUDUL

KRITIK SOSIAL DAN NILAI MORAL DALAM NOVEL NEGERI DI UJUNG TANDUK KARYA TERE LIYE SERTA RELEVANSINYA DENGAN PEMBELAJARAN SASTRA DI SMA

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA TESIS

SKRIPSI. Oleh: WAHYU DWIANA SAFITRI X

Skripsi. Disusun Oleh: Ybnu Prasetyo K

ANALISIS ISI BUKU AJAR BAHASA INDONESIA WAHANA PENGETAHUAN UNTUK SMP/MTs KELAS VIII

PENINGKATAN KETERAMPILAN BEREKSPERIMEN MENGGUNAKAN MODEL PROJECT BASED LEARNING (PjBL) PADA SISWA KELAS IV SDIT NUR HIDAYAH SURAKARTA TAHUN 2015/2016

PENERAPAN MEDIA POP UP BOOK UNTUK MENINGKATKAN KETERAMPILAN BERBICARA PADA SISWA KELAS II SDN 1 WONOHARJO KEMUSU BOYOLALI TAHUN AJARAN 2013/2014

PENINGKATAN PEMAHAMAN KONSEP SIFAT-SIFAT BANGUN RUANG MELALUI METODE EXAMPLES NON EXAMPLES PADA SISWA KELAS V SDN TAWANG 02 TAHUN 2013 SKRIPSI

KAJIAN PSIKOLOGI SASTRA NOVEL DARI KOTA SOLO HINGGA BRATTLEBORO

SURVEI TINGKAT PEMAHAMAN PERATURAN SEPAKBOLA PADA PEMAIN KU 14 TAHUN SSB SE-SURAKARTA TAHUN 2016

PERBEDAAN KESADARAN MULTIKULTURAL ANTARA SISWA

ANALISIS SOSIAL BUDAYA DALAM NOVEL KIRTI NJUNJUNG DRAJAT

SKRIPSI OLEH: RHIKMANINDITYA CAHYANING DEVI K FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA Agustus 2016

PENGARUH PERSEPSI SISWA TENTANG KETRAMPILAN MENGAJAR GURU DAN KEMANDIRIAN BELAJAR TERHADAP KEMAMPUAN KOGNITIF SISWA

Transkripsi:

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM CERITA RAKYAT REOG PONOROGO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN APRESIASI SASTRA JAWA DI SEKOLAH MENENGAH PERTAMA SKRIPSI Oleh: DWI RAHAYU RETNO WULAN K4212024 FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA Juni 2016 i

PERNYATAAN KEASLIAN TULISAN Saya yang bertanda tangan di bawah ini: Nama : Dwi Rahayu Retno Wulan NIM : K4212024 Program Studi : Pendidikan Bahasa Jawa Menyatakan bahwa skripsi saya yang berjudul ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM CERITA RAKYAT REOG PONOROGO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN APRESIASI SASTRA JAWA DI SEKOLAH MENENGAH PERTAMA ini benarbenar merupakan hasil karya saya sendiri. Selain itu, sumber informasi yang dikutip dari penulis lain telah disebutkan dalam teks dan dicantumkan dalam daftar pustaka. Apabila pada kemudian hari terbukti atau dapat dibuktikan skripsi ini hasil jiplakan, saya bersedia menerima sanksi atas perbuatan saya. Surakarta, Juni 2016 Yang membuat pernyataan Dwi Rahayu Retno Wulan ii

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM CERITA RAKYAT REOG PONOROGO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN APRESIASI SASTRA JAWA DI SEKOLAH MENENGAH PERTAMA Oleh: DWI RAHAYU RETNO WULAN K4212024 Skripsi diajukan untuk memenuhi salah satu persyaratan mendapatkan gelar Sarjana Pendidikan Program Studi Pendidikan Bahasa Jawa FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA Juni 2016 iii

PERSETUJUAN Nama NIM Judul skripsi : Dwi Rahayu Retno Wulan : K4212024 :Analisis Struktural dan Nilai Pendidikan Budi Pekerti dalam Cerita Rakyat Reog Ponorogo serta Relevansinya sebagai Materi Pembelajaran Apresiasi Sastra Jawa di Sekolah Menengah Pertama Skripsi ini telah disetujui untuk dipertahankan di hadapan Tim Penguji Skripsi Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret Surakarta. Persetujuan Pembimbing Pembimbing I, Pembimbing II, Dra. Raheni Suhita, M.Hum. Djoko Sulaksono, S.Pd., M.Pd. NIP 19630301988032001 NIK 1982103120130201 iv

PENGESAHAN SKRIPSI Nama NIM Judul skripsi : Dwi Rahayu Retno Wulan : K4212024 :Analisis Struktural dan Nilai Pendidikan Budi Pekerti dalam Cerita Rakyat Reog Ponorogo serta Relevansinya sebagai Materi Pembelajaran Apresiasi Sastra Jawa di Sekolah Menengah Pertama Skripsi ini telah dipertahankan di hadapan Tim Penguji Skripsi Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret Surakarta pada hari Senin tanggal 20 Juni 2016 dengan hasil LULUS dan revisi maksimal 3 bulan. Skripsi telah direvisi dan mendapat persetujuan dari Tim Penguji. Persetujuan hasil revisi oleh Tim Penguji: Nama Penguji Tanda Tangan Tanggal Ketua : Budi Waluyo, S.S., M.Pd. Sekretaris : Prof. Dr. Sarwiji Suwandi, M.Pd. Anggota I : Dra. Raheni Suhita, M.Hum. Anggota II : Djoko Sulaksono, S.Pd., M.Pd. Mengesahkan: Dekan Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret, Kepala Program Studi Pendidikan Bahasa Jawa, Prof. Dr. Joko Nurkamto, M.Pd. Budi Waluyo, S.S., M.Pd. NIP 196101241987021001 NIP 197504132003021001 v

ABSTRACT Dwi Rahayu Retno Wulan. K421204. STRUCTURAL ANALYSIS AND CHARACTER EDUCATION VALUE ON REOG PONOROGO FOLKLORE AND IT S RELEVANCE AS JAVANESE LITERATURE APPRETIATION TEACHING MATERIAL ON JUNIOR HIGH SCHOOL. Undergraduate Thesis, Surakarta: Teacher Training Faculty, Sebelas Maret University, June 2016. The goal of this research are (1) to describe element relevancy on folklore entitled Reog Ponorogo; (2) to describe character education on Reog Ponorogo folklore; and (3) to describe and explain the relevance of Reog Ponorogo folklore as a Javanese literature appreciation teaching material on Junior High School. This research is a qualitative research with descriptive qualitative and content analysis as the methods. The data sources for this research are document and informant. Sampling technique used in this research is purposive sampling. Data gathering techniques used in this research are document analysis, interview, and expert judgment. Data validation is done by theory triangulation, data source triangulation, and informant review. Data analysis technique used in this research is interactive data analysis. The summary of this research are as follows first, element relevancy on Reog Ponorogo is deemed to be very good. Element relevancy is realized in theme theme relevancy, plot theme relevancy, character plot relevancy, moral value other elements relevancy. Second, there are ten character education values on Reog Ponorogo. Third, Reog Ponorogo is worthy to be Javanese literature appreciation teaching material on Junior High School because the story is suitable with 2013 Curriculum Standard Competency, students understanding level and containing character education value that can be used as an example for students in behaving. Keywords: folklore, structural, character education value, teaching material. vi

ABSTRAK Dwi Rahayu Retno Wulan. K4212024. ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM CERITA RAKYAT REOG PONOROGO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN APRESIASI SASTRA JAWA DI SEKOLAH MENENGAH PERTAMA. Skripsi, Surakarta: Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret Surakarta, Juni 2016. Penelitian ini bertujuan untuk (1) mendeskripsikan keterjalinan unsur yang terdapat dalam cerita rakyat Reog Ponorogo; (2) mendeskripsikan nilai pendidikan budi pekerti yang terdapat dalam cerita rakyat Reog Ponorogo; serta (3) mendeskripsikan dan menjelaskan relevansi cerita rakyat Reog Ponorogo sebagai materi pembelajaran apresiasi sastra Jawa di SMP. Penelitian ini merupakan penelitian kualitatif dengan metode kualitatif deskriptif dan analisis isi. Sumber data dalam penelitian ini adalah dokumen dan informan. Teknik pengambilan sampel yang digunakan dalam penelitian ini adalah purposive sampling. Teknik pengumpulan data menggunakan analisis dokumen, wawancara, dan expert judgement. Validitas data berupa triangulasi teori, triangulasi sumber, dan review informan. Analisis data yang digunakan adalah analisis data interaktif Simpulan dari penelitian adalah berikut ini. Pertama, keterjalinan unsur dalam cerita rakyat Reog Ponorogo sangat baik. Keterjalinan unsur terjadi antara tema dengan tema, alur dengan tema, tokoh dan penokohan dengan alur, latar dengan tokoh dan penokohan, tokoh dan penokohan dengan tema, serta amanat dengan unsur lainnya. Kedua, terdapat sepuluh nilai pendidikan budi pekerti dalam cerita rakyat Reog Ponorogo. Ketiga, cerita rakyat Reog Ponorogo layak dijadikan materi pembelajaran apresiasi sastra Jawa di SMP karena sesuai dengan kompetensi dasar dalam kurikulum 2013, sesuai dengan tingkat pemahaman siswa, dan mengandung nilai pendidikan budi pekerti yang dapat dijadikan contoh oleh siswa dalam berperilaku. Kata kunci: cerita rakyat, struktural, budi pekerti, materi pembelajaran. vii

SARIPATHI Dwi Rahayu Retno Wulan. K4212024. ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM CERITA RAKYAT REOG PONOROGO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN APRESIASI SASTRA JAWA DI SEKOLAH MENENGAH PERTAMA. Skripsi, Surakarta: Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret Surakarta, Juni 2016. Panaliten menika nggadhahi ancas kangge (1) ngandharaken gegayutaning unsur salebeting crita rakyat Reog Ponorogo; (2) ngandharaken nilai pendidikan budi pekerti salebeting crita rakyat Reog Ponorogo; sarta (3) ngandharaken lan njlentrehaken gegayutanipun crita rakyat Reog Ponorogo minangka materi pasinaon apresiasi sastra Jawa ing SMP. Panaliten menika wujudipun panaliten kualitatif, metode ingkang dipunginakaken inggih menika metode kualitatif deskriptif lan metode analisis data. Sumber data ing panaliten menika wujudipun dokumen lan informan. Teknik pamendhetan sampel ngginakaken teknik purposive sampling. Teknik pangempalan data ngginakaken analisis dokumen, wawanpangandikan, lan expert judgement. Validitas data wujudipun triangulasi teori, triangulasi sumber, lan review informan. Analisis data wonten ing panaliten inggih menika analisis interaktif. Dudutaning panaliten inggih menika sepisan, gegayutaning unsur salebeting crita rakyat Reog Ponorogo sae sanget. Gegayutaning unsur kadadosan ing tema kaliyan tema, alur kaliyan tema, paraga lan watak kaliyan alur, latar kaliyan paraga lan watak, paraga lan watak kaliyan tema, sarta amanat kaliyan unsur sanesipun. Angka kalih, wonten sedasa nilai pendidikan budi pekerti ing salebeting crita rakyat Reog Ponorogo. Angka tiga, crita rakyat Reog Ponorogo jumbuh manawi dados materi pasinaon apresiasi sastra Jawa ing SMP amargi jumbuh kaliyan kompetensi dasar salebeting kurikulum 2013, sarta ngandhut nilai pendidikan budi pekerti ingkang saged dados patuladhan kangge para siswa. Tembung wos: crita rakyat, struktural, budi pekerti, materi pasinaon. viii

MOTTO Pitutur bener iku Sayektine apantes tiniru Nadyan metu saking wong sudra papeki Lamun becik nggone muruk Iku pantes sira anggo (Serat Wulang Reh, pupuh Gambuh, Sri Susuhunan Pakubuwono IV) Pra sedulur jaler tuwin estri Kedah bekti dhateng ibu bapa Nora pareng nyepelekne Sedaya dhawuhipun Agarap kanthi iklhas yekti Uga ndonga mring Allah Sasampune sholat Nyenyuwun dhateng Hyang Sukma Angapura kaluputan kang ginaris Kunci mlebu suwarga (Tembang Macapat Dhandhanggula, Penulis) Aja sira deksura, ngaku pinter tinimbang sejene (Penulis) ix

PERSEMBAHAN Terucap rasa syukur pada-mu, ku persembahkan karya ini untuk: 1. Bapakku (H. Suradi, S.Pd., M.Pd.) dan Ibuku (Hj. Sularni) terima kasih atas doa, kasih sayang yang berlimpah, pelajaran hidup, nasihat, semangat yang selalu diberikan, serta kerja keras dalam mendidikku. 2. Keluarga Wibowo (Eko Adi Wibowo, Novi Rini Hastuti, Suci Kusumawati, Thinthing Tata Sabrina) terima kasih atas semangat yang telah diberikan. 3. Para Guruku (TK, SD, SMP, SMA, S1) terima kasih telah mendidik dan membimbingku dengan ilmu. 4. Pungki Prasetyo terima kasih atas kesabaran, motivasi, dan semangat yang selalu diberikan. 5. Sahabat-sahabatku (Fajri, Prima, Tya, Rhikma, Yuli, Rachma, Ranna, Nana) dan semua keluarga besar Pendidikan Bahasa Jawa FKIP UNS 2012 terima kasih atas semangat dan motivasinya. 6. Keluarga KKN (Beni, Ardian, Syahriar, Tika, Risma, Dea, Rully, Mawar) terima kasih atas semangat yang selalu diberikan. 7. Almamater UNS. x

KATA PENGANTAR Puji syukur dipanjatkan ke hadirat Allah Swt yang telah melimpahkan rahmat dan karunia-nya sehingga peneliti bisa menyelesaikan skripsi berjudul ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM CERITA RAKYAT REOG PONOROGO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN APRESIASI SASTRA JAWA DI SEKOLAH MENENGAH PERTAMA sebagai persyaratan mendapatkan gelar Sarjana Pendidikan Program Studi Pendidikan Bahasa Jawa Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret. Peneliti menyadari bahwa dalam penyusunan skripsi ini banyak mengalami hambatan, namun atas bantuan dari berbagai pihak akhirnya penulis dapat menyelesaikannya. Segala bentuk bantuan yang diberikan, peneliti tidak dapat memberikan balasan yang sepadan, hanya sebuah ungkapan terima kasih yang sebesar-besarnya kepada yang terhormat: 1. Prof. Dr. Joko Nurkamto, M.Pd., selaku Dekan Fakultas Keguruan dan Ilmu Pendidikan Universitas Sebelas Maret Surakarta yang telah memberikan ijin kepada peneliti untuk melakukan penelitian; 2. Budi Waluyo, S.S., M.Pd., selaku Kepala Program Studi Pendidikan Bahasa Jawa; 3. Dra. Raheni Suhita, M.Hum. dan Djoko Sulaksono, S.Pd., M.Pd. selaku pembimbing I dan pembimbing II yang senantiasa sabar dalam memberikan bimbingan, motivasi, dan dukungan sehingga skripsi ini dapat terselesaikan; 4. Seluruh Bapak dan Ibu Dosen Program Studi Pendidikan Bahasa Jawa FKIP UNS yang telah memberikan bekal ilmu yang bermanfaat bagi peneliti; 5. Seluruh pimpinan dan staf karyawan FKIP UNS yang turut membantu kelancaran dalam penyusunan skripsi ini; 6. Drs. H. Kusman Toha, M.Pd. dan Drs. Susilo Joko Raharjo, M.Pd. selaku Kepala Sekolah SMP N 1 Wonogiri dan Kepala Sekolah SMA N 1 Purwantoro yang telah memberi kesempatan dan tempat guna pengambilan data penelitian; xi

7. Drs. Imam Sutardjo, M.Hum., selaku pakar sastra yang telah membantu memberikan informasi mengenai relevansi cerita rakyat Reog Ponorogo sebagai materi pembelajaran; 8. Dr. Uswatun Hasanah, M.Pd. dan Suliyanto, S.Pd., M.Pd. selaku guru mata pelajaran bahasa Indonesia SMA N 1 Purwantoro dan guru bahasa Jawa SMP N 1 Wonogiri yang telah memberi bimbingan dan bantuan dalam penelitian; 9. Para siswa yang telah membantu dalam melakukan penelitian; 10. Semua pihak yang tidak dapat peneliti sebutkan satu persatu yang telah membantu dalam menyusun skripsi ini. Semoga skripsi ini bermanfaat bagi peneliti pada khususnya dan para pembaca pada umumnya serta perkembangan ilmu pengetahuan. Surakarta, Juni 2016 Peneliti xii

DAFTAR ISI Halaman HALAMAN JUDUL... i HALAMAN PERNYATAAN... ii HALAMAN PENGAJUAN... iii HALAMAN PERSETUJUAN... iv HALAMAN PENGESAHAN...v HALAMAN ABSTRACT... vi HALAMAN ABSTRAK... vii HALAMAN SARIPATHI... viii HALAMAN MOTTO... ix HALAMAN PERSEMBAHAN...x KATA PENGANTAR... xi DAFTAR ISI... xiii DAFTAR GAMBAR...xv DAFTAR TABEL... xvi DAFTAR LAMPIRAN... xvii BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakang Masalah...1 B. Rumusan Masalah...4 C. Tujuan Penelitian...4 D. Manfaat Penelitian...5 BAB II KAJIAN PUSTAKA A. Kajian Teori dan Hasil Penelitian yang Relevan...6 1. Hakikat Cerita Rakyat...6 a. Pengertian Cerita Rakyat...6 b. Ciri Pengenal Cerita Rakyat...8 c. Jenis-jenis Cerita Rakyat...11 d. Fungsi Cerita Rakyat...15 xiii

2. Hakikat Struktur Cerita Rakyat...17 3. Nilai Pendidikan Budi Pekerti dalam Cerita Rakyat...26 4. Hakikat Materi Pembelajaran...31 a. Pengertian Materi Pembelajaran...31 b. Kompetensi Inti dan Kompetensi Dasar Mata Pelajaran Bahasa Jawa untuk Sekolah Menengah Pertama (SMP)...33 B. Kerangka Berpikir...36 BAB III METODE PENELITIAN A. Tempat dan Waktu Penelitian...38 B. Metode dan Pendekatan Penelitian...39 C. Data dan Sumber Data...39 D. Teknik Pengambilan Subjek Penelitian...41 E. Teknik Pengumpulan Data...42 F. Teknik Uji Validitas Data...43 G. Teknik Analisis Data...44 H. Prosedur Penelitian...46 BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN A. Hasil Penelitian...47 1. Lokasi Penelitian...47 2. Deskripsi Data...47 a. Unsur Intrinsik Cerita Rakyat Reog Ponorogo Karya S. Hadi Wirodarsono...48 b. Nilai Pendidikan Budi Pekerti dalam Cerita Rakyat Reog Ponorogo...90 c. Relevansi Cerita Rakyat Reog Ponorogo sebagai Materi Pembelajaran Apresiasi Sastra Jawa di SMP...100 B. Pembahasan...103 1. Keterjalinan Unsur dalam Cerita Rakyat Reog Ponorogo Karya S. Hadi Wirodarsono...103 xiv

2. Nilai Pendidikan Budi Pekerti dalam Cerita Rakyat Reog Ponorogo...123 3. Relevansi Cerita Rakyat Reog Ponorogo sebagai Materi Pembelajaran Apresiasi Sastra Jawa di SMP...137 BAB V SIMPULAN, IMPLIKASI, DAN SARAN A. Simpulan...141 B. Implikasi...142 C. Saran...144 DAFTAR PUSTAKA...145 LAMPIRAN...149 xv

DAFTAR GAMBAR Halaman 2.1 Kerangka Berpikir...37 3.1 Analisis Model Interaktif...46 3.2 Alur Pelaksanaan Kegiatan Penelitian...46 xvi

DAFTAR TABEL Halaman 2.1 Kompetensi Inti dan Kompetensi Dasar Mata Pelajaran Bahasa Jawa Kelas VII Semester Gasal SMP...35 3.1 Waktu dan Jenis Kegiatan Penelitian...38 4.1 Kompetensi Dasar untuk Sekolah Menengah Pertama Kelas VII Semester Gasal...101 xvii

DAFTAR LAMPIRAN Halaman Instrumen Protokol Wawancara...149 Catatan Lapangan Hasil Wawancara...152 Surat Pernyataan...162 Dokumentasi Wawancara...167 Surat Keputusan Dekan FKIP...172 Surat Izin Penelitian...173 Surat Keterangan Penelitian...174 xviii