KAJIAN INTERTEKSTUALITAS DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER SERAT ARJUNA WIWAHA KARYA RESI KANO DAN SERAT PARTAWIGENA KARYA K.P.

dokumen-dokumen yang mirip
NILAI PENDIDIKAN DALAM SẾRAT DONGÈNG ASMADAYA. Suatu Tinjauan Sosiologi Sastra TESIS

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN NOVEL KEMBANG KANTIL KARYA SENGGONO SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN BAHASA JAWA DI SMA SKRIPSI

KAJIAN SOSIOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM NOVEL THE LOST JAVA KARYA KUN GEIA TESIS

SKRIPSI. Oleh: SRI LESTARI K

TESIS Disusun Untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Pendidikan Bahasa Indonesia Minat Utama Bahasa Jawa

FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA TESIS

PROGRAM PASCASARJANA UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2013

TESIS. Disusun untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia

PROGRAM PASCASARJANA FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2014

NOVEL CINTA SUCI ZAHRANA KARYA HABIBURRAHMAN EL SHIRAZY (ANALISIS STILISTIKA, NILAI-NILAI PENDIDIKAN KARAKTER, DAN RELEVANSINYA DENGAN

TESIS. Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia

PERNYATAAN ORISINALITAS DAN PUBLIKASI

POLA RETORIKA ABSTRAK DAN PENDAHULUAN ARTIKEL JURNAL LITERA DAN RELEVANSINYA DENGAN PENGAJARAN BAHASA INDONESIA DI PERGURUAN TINGGI

TRILOGI RONGGENG DUKUH PARUK KARYA AHMAD TOHARI (Tinjauan Sosiologi Sastra dan Nilai Pendidikan) TESIS

IMPLEMENTASI KURIKULUM 2013 DALAM PEMBELAJARAN BAHASA INDONESIA DI SMK NEGERI 6 SURAKARTA (STUDI KASUS) SKRIPSI. Oleh: Agus Yuliyanto K

SOSOK JAKA SEMANGUN DALAM SERAT JAKA SEMANGUN SEBAGAI BENTUK PENGUATAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER PESERTA DIDIK TESIS

CITRA PEREMPUAN JAWA DALAM NOVEL RARA MENDUT KARYA Y.B. MANGUNWIJAYA (KAJIAN STRUKTURALISME GENETIK DAN NILAI PENDIDIKAN) TESIS

INTERAKSI ANTARBUDAYA DALAM PROSES PEMBELAJARAN BAHASA INDONESIA MAHASISWA ASING LEVEL DASAR DI UPT BAHASA UNIVERSITAS SEBELAS MARET TAHUN 2016 TESIS

TESIS. Disusun untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Pendidikan Bahasa Indonesia Minat Utama Pendidikan Bahasa Jawa

TESIS. Disusun untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia. Oleh

PEMBELAJARAN MATEMATIKA MELALUI RANCANGAN INKUIRI TESIS

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI MORAL GEGURITAN

FENOMENOLOGI FEMINISME DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER TOKOH DALAM NOVEL PASUNG JIWA SERTA RELEVANSINYA DENGAN PEMBELAJARAN BAHASA DAN SASTRA DI SMA

HEGEMONI KEKUASAAN DALAM CERITA RAKYAT KYAI AGENG PENGGING DI KECAMATAN BANYUDONO KABUPATEN BOYOLALI JAWA TENGAH (Suatu Tinjauan Sosiologi Sastra )

WUJUD BUDAYA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM CERITA RAKYAT KABUPATEN BANYUWANGI SERTA RELEVANSINYA DENGAN

TESIS. Untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister. Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia. 0leh. Wiendi Wiranty S

NILAI PENDIDIKAN KARAKTER CERITA RAKYAT SUNAN MURIA DI KABUPATEN KUDUS (SEBUAH PENDEKATAN STRUKTURAL) TESIS

TESIS. Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia. Oleh : RIAN APRILIANI

Oleh: K Juli commit to user

TESIS. Oleh. Wiwin Ria Pramesti S PROGRAM PASCASARJANA FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2014

KONFLIK BATIN TOKOH UTAMA DALAM NOVEL

Surakarta, Mei Kukuh Elyana

ANALISIS PSIKOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN DALAM NOVEL KEMBANGE NGAURIP LAN GEGAYUHAN

KONFLIK BATIN TOKOH DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM NOVEL 2 KARYA DONNY DHIRGANTORO

FIRMAN INDRASTOMO K

DISERTASI OLEH: EDY NGATMANTO NIM T PROGRAM DOKTOR PENDIDIKAN BAHASA INDONESIA

ASPEK SOSIOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER NOVEL-NOVEL KARYA ANDREA HIRATA SERTA RELEVANSINYA DENGAN PEMBELAJARAN APRESIASI PROSA TESIS

TESIS. Disusun untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia

NILAI PENDIDIKAN BUDI PEKERTI DALAM SERAT PARAMAYOGA KARYA R.NG RANGGAWARSITA DAN RELEVANSINYA SEBAGAI BAHAN AJAR DALAM PEMBELAJARAN BAHASA JAWA SMA

KAJIAN STILISTIKA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER PADA NOVEL BILANGAN FU KARYA AYU UTAMI TESIS

ANALISIS STRUKTURAL DAN NILAI EDUKATIF CERITA RAKYAT DI KABUPATEN KLATENSERTA RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI AJAR BAHASA JAWA SMA KELAS XI

PERNYATAAN KEASLIAN TULISAN

ANALISIS KELAYAKAN BUKU TEKS BAHASA JAWA KURIKULUM 2013 TINGKAT SMP

PENGELOLAAN PEMBELAJARAN PKn BERBASIS KARAKTER BANGSA (Studi Situs SMA Negeri 1 Kaliwungu) TESIS

ANALISIS PSIKOLOGI SASTRA KUMPULAN CERITA PENDEK PRALAMBANG KARYA ARDINI PANGASTUTI BN SERTA RELEVANSINYA SEBAGAI BAHAN AJAR SASTRA JAWA DI SMA

SKRIPSI. Oleh: Nanda Arif Wijayanti K

NOVEL BANGKITLAH TAMBAN SALAI KARYA YAS WIWO DAN EDDY AMRAN (TINJAUAN SOSIOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN) TESIS

TESIS. Oleh : Dini Dwi Yunianti S

ANALISIS SOSIAL BUDAYA DALAM NOVEL KIRTI NJUNJUNG DRAJAT

ANALISIS TOKOH DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER

Oleh: Kartika Rahmat Sari Dewi (K )

SERAT PRABANGKARA KARYA KI PADMASUSASTRA TINJAUAN PSIKOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER

TESIS Disusun untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia. Oleh HILMIYATUN S

KAJIAN PSIKOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER NOVEL 9 dari NADIRA KARYA LEILA S. CHUDORI

PENINGKATAN MOTIVASI DAN KETERAMPILAN MENULIS PUISI DENGAN PENDEKATAN QUANTUM LEARNING PADA SISWA KELAS V SD NEGERI NGROTO BULUKERTO, WONOGIRI

IMPLEMENTASI GREEN CAMPUS PROGRAM DI UNIVERSITAS SEBELAS MARET

PERBANDINGAN TOKOH WANITA DALAM CERPEN SRI SUMARAH DAN BAWUK KARYA UMAR KAYAM (Kajian Intertekstualitas dan Nilai Edukatif)

GAYA KEPEMIMPINAN KEPALA MADRASAH NEGERI DAN SWASTA DI KELOMPOK KERJA MADRASAH (KKM) TSANAWIYAH NEGERI SRAGEN

PENERAPAN PENDEKATAN KONTEKSTUAL UNTUK

PROGRAM PASCASARJANA PENDIDIKAN BAHASA INDONESIA FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA

KAJIAN STRUKTURAL DAN NILAI PENDIDIKAN

HOMONIMI DALAM BAHASA JAWA. (Suatu Kajian Semantik)

NILAI-NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM NOVEL JILBAB PUTIH KEKASIH KARYA K. USMAN DAN SARAN IMPLEMENTASINYA DALAM PEMBELAJARAN SASTRA DI SMA SKRIPSI

PENINGKATAN KEMAMPUAN MENULIS TEKS BERITA DENGAN METODE PETA PIKIRAN (MIND MAPPING) PADA SISWA KELAS VIII B SMP NEGERI 1 KARANGANOM KABUPATEN KLATEN

KELAYAKAN BUKU AJAR BAHASA INDONESIA KELAS VII WAHANA PENGETAHUAN

PENGGUNAAN MEDIA FILM ANIMASI UNTUK MENINGKATKAN

TESIS. Disusun Oleh : NAMA : RAKHMAT BASUKI : P

IMPLEMENTASI PEMBELAJARAN BAHASA INDONESIA PADA KURIKULUM 2013 (Studi Kasus di SMA Negeri 1 dan SMA Negeri 3 Surakarta)

Eriana Widya Rahmawati K FAKULTAS KEGURUAN DAN ILMU PENDIDIKAN UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA

HUBUNGAN PENGETAHUAN DAN SIKAP TENTANG PERSALINAN DENGAN KESIAPAN PRIMIGRAVIDA MENGHADAPI PERSALINAN TESIS

KOMPLEKSITAS HASIL BUDAYA JAWA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM NOVEL ANTEPING TEKAD

STILISTIKA DAN NILAI PENDIDIKAN DALAM NOVEL RANTAU 1 MUARA KARYA AHMAD FUADI TESIS

KAJIAN SOSIOLOGI SASTRA DAN NILAI PENDIDIKAN NOVEL RUMAH TANPA JENDELA KARYA ASMA NADIA SKRIPSI. Oleh: SATRIYO JATI WASKITHO K

HUBUNGAN MOTIVASI BELAJAR DAN KEMAMPUAN AWAL DENGAN PRESTASI BELAJAR MAHASISWA AKADEMI KEPERAWATAN

NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM LAKON DEWA RUCI DAN RELEVANSINYA DENGAN PEMBELAJARAN BAHASA JAWA DI SEKOLAH

ANALISIS STILISTIKA DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM NOVEL GALAKSI KINANTHI KARYA TASARO GK TESIS

EUFEMISME DAN DISFEMISME DALAM RUBRIK PETHILAN PADA MAJALAH PANJEBAR SEMANGAT (KAJIAN BENTUK, FUNGSI, DAN NILAI RASA)

RAGAM TUTUR SISWA DALAM PEMBELAJARAN BAHASA JAWA DI SMA NEGERI 1 JUWANA TESIS

ANALISIS NILAI-NILAI PENDIDIKAN KARAKTER DALAM BUKU ILMU PENGETAHUAN ALAM KELAS III SEKOLAH DASAR TERBITAN PUSAT PERBUKUAN TAHUN 2008

Oleh: Kartika Rahmat Sari Dewi (K )

ISMIYATI MARFUAH S

TESIS. Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Magister Program Studi Bahasa Indonesia. Oleh: Wisnu Nugroho Aji S

PENGARUH METODE LATIHAN DRILL

LIRIK LAGU RELIGI GRUP BAND UNGU DALAM ALBUM AKU DAN TUHANKU: Sebuah Pendekatan Stilistika

NOVEL GENI JORA DAN MATARAISA KARYA ABIDAH EL KHALIEQY (KAJIAN KESETARAAN GENDER DAN NILAI PENDIDIKAN)

KEEFEKTIFAN METODE RECIPROCAL LEARNING

PENDIDIKAN KARAKTER DALAM KELUARGA UNTUK MEMBENTUK KEPRIBADIAN REMAJA YANG DEWASA DALAM BERPIKIR DAN BERPERILAKU

CITRA WANITA JAWA DALAM NOVEL MIMI LAN MINTUNA KARYA REMY SYLADO (KAJIAN KRITIK SASTRA FEMINIS)

UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA

TESIS. Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia

GAYA BAHASA DAN NILAI PENDIDIKAN DALAM NOVEL SEPATU DAHLAN KARYA KHRISNA PABICHARA DAN RELEVANSINYA SEBAGAI MATERI PEMBELAJARAN SASTRA DI SMK

PERBEDAAN PRESTASI BELAJAR ANTARA MAHASISWA KOST DAN

KAJIAN GAYA BAHASA, NILAI PENDIDIKAN KARAKTER, DAN RELEVANSI

PENGARUH MODEL PEMBELAJARAN SNOWBALL THROWING DAN RASA PERCAYA DIRI TERHADAP KETERAMPILAN BERBICARA SISWA KELAS VIII SMP NEGERI DI KABUPATEN PACITAN

NILAI MORAL DALAM SÊRAT LAKSITARAJA KARYA KGPAA MANGKUNAGARA IV TESIS

TESIS. Disusun untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia. oleh. Sumaryo S.

SIMPLIFIKASI STRUKTUR NARATIF DALAM NOVEL KUMANDHANGING KATRESNAN

UPAYA PENINGKATAN PENGENALAN LAMBANG BILANGAN MELALUI FINGER PAINTING PADA ANAK KELOMPOK A TKIT NUR HIDAYAH SURAKARTA TAHUN AJARAN 2014/ 2015

TINDAK TUTUR ILOKUSI DAN FUNGSI HUMOR DALAM MONOLOG STAND UP COMEDY

Tesis. Untuk Memenuhi Sebagian Persyaratan Mencapai Gelar Magister Program Studi Magister Pendidikan Sejarah. Oleh: Eko Puji Sumaryanto S

Transkripsi:

KAJIAN INTERTEKSTUALITAS DAN NILAI PENDIDIKAN KARAKTER SERAT ARJUNA WIWAHA KARYA RESI KANO DAN SERAT PARTAWIGENA KARYA K.P.A KUSUMADININGRAT TESIS Disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Magister Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia Minat Utama Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa Oleh Dwi Puspita Ningrum S441208009 PROGRAM PASCASARJANA UNIVERSITAS SEBELAS MARET SURAKARTA 2014 i

ii

iii

iv

ABSTRAK Dwi Puspita Ningrum. S441208009. Kajian Intertekstualitas dan Nilai Pendidikan Karakter Serat Arjuna Wiwaha karya Resi Kano dan Serat Partawigena karya K.P.A Kusumadiningrat. Komisi Pembimbing I : Prof. Dr. Herman J Waluyo, M. Pd. Pembimbing II : Dr. Nugraheni Eko Wardani, M.Hum. Tesis. Pendidikan Bahasa Indonesia, Minat Utama Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, Program Pascasarjana, Universitas Sebelas Maret Surakarta. Tujuan penelitian untuk mendeskripsikan dan menjelaskan struktur, persamaan, perbedaan dan nilai pendidikan karakter dalam serat Arjuna Wiwaha dan serat Partawigena. Penelitian ini menggunakan pendekatan struktural dilanjutkan dengan pendekatan intertekstualitas. Sumber data yang digunakan berupa sumber pustaka yaitu teks serat Arjuna Wiwaha dan serat Partawigena. Bentuk penelitian adalah deskriptif kualitatif. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini adalah teknik content analysis atau analisis isi. Validitas data menggunakan trianggulasi data. Teknik analisis data adalah reduksi data, penyajian data dan penarikan kesimpulan. Langkah-langkah analisis data adalah membaca cerita berulang-ulang, mengumpulkan data, mengklasifikasikan data, menganalisis data dengan analisis intertekstualitas, dan menyimpulkan hasil analisis. Hasil temuan penelitian menggunakan pendekatan intertekstualitas menunjukkan bahwa kedua serat tersebut; 1) memiliki unsur pembangun yang padu berupa struktur fisik dan struktur batin, dari unsur pembangun yang ditemukan dalam serat Arjuna Wiwaha yang terbit lebih dahulu merupakan hipogram, dan serat Partawigena yang terbit setelahnya disebut transformasi. 2) memiliki persamaan unsur pembangun yaitu tipografi, keduanya berbentuk tembang, diksi, gaya bahasa yang digunakan, pengimajian, perasaan, nada dan suasana, amanat dan nilai pendidikan karakter yaitu religius, cinta damai, peduli sosial. 3) memiliki perbedaan yaitu pada tema, amanat, nilai pendidikan karakter. Serat Arjuna Wiwaha bertemakan pengendalian diri, serat Partawigena bertemakan keteguhan hati. 4) Nilai pendidikan karakter yang terdapat pada serat Arjuna Wiwaha adalah religius, peduli lingkungan, cinta damai, rasa ingin tahu, tanggung jawab, cinta tanah air, peduli sosial, sedangkan pada serat Partawigena antara lain religius, peduli lingkungan, peduli sosial, tanggung jawab, rasa ingin tahu, dan cinta tanah air. Kata kunci: Serat/Puisi tradisional, Intertekstualitas, Pendidikan karakter. v

ABSTRACT Dwi Puspita Ningrum. S441208009. 2013. Study of Intertextuality and The Value Character Education in Serat Arjuna Wiwaha Resi Kano and Serat Partawigena K.P.A Kusumadiningrat. Thesis. Supervisor I: Prof. Dr. Herman J Waluyo, M. Pd. Supervisor II : Dr. Nugraheni Eko Wardani, M.Hum. Indonesian Language Education Courses, Interest Major of Javanese Language and Literature, Postgraduate Program, Sebelas Maret University, Surakarta. The aims of this research are to describe and explain the structure, similarities, differences and values of character education in serat Arjuna Wiwaha and Partawigena. This study uses a structural approach to the approach continued with the intertextuality. Sources of data used in the form of published sources, namely text serat Arjuna Wiwaha and serat Partawigena. This Research is descriptive qualitative research. Data collection techniques in this study is the technique of content analysis. The validity of data using triangulation of data. The technique of data analysis are reduction of data, display of data and conclusion. Step-by-step analysis of the data are read the story over and over again, gathering data, classifies the data, analyze the data with intertextuality analysis, and the results of the analysis concluded. The findings of the study indicate that the approach intertextuality both the poetry; 1) has a solid building blocks that form the physical structure and the inner structure, from the building blocks found in serat Arjuna Wiwaha first published is hypogram, and serat Partawigena published later called transformation. 2) have in common are the building blocks of typography, both song form, diction, style of language used, imagery, feeling, tone and atmosphere, the mandate and the value of character education is religious, pacifist, social care. 3) have a difference that is the theme, mandate, and value of character education. The theme of serat Arjuna Wiwaha is selfcontrol, but the theme of serat Partawigena is perseverance. 4 ) The value of character education contained in serat Arjuna Wiwaha are religious, caring environment, peaceloving, curiosity, responsibility, patriotism, social care, while serat Partawigena among other religious, environmental care, social care, responsibility, curiosity, and love of country. Keywords; poetry (serat), intertextuality, character education. vi

SARIPATHI Dwi Puspita Ningrum. S441208009. Panaliten Intertekstualitas lan sari pendidikan Karakter Serat Arjuna Wiwaha anggitanipun Resi Kano lan Serat Partawigena anggitanipun K.P.A Kusumadiningrat. Pangesuh I : Prof. Dr. Herman J Waluyo, M. Pd. Pangesuh II : Dr. Nugraheni Eko Wardani, M.Hum. Tesis. Pendidikan Bahasa Indonesia, Minat Utama Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, Program Pascasarjana, Universitas Sebelas Maret Surakarta. Ancasipun panaliten punika kangge ngandharaken lan mratelakaken struktur, perangan ingkang sami, bedanipun lan sari pendidikan karakter salebetipun serat Arjuna Wiwaha lan serat Partawigena. Wujudipun panaliten inggih punika deskriptif kualitatif. Cara ngempalaken data ing panaliten punika, kanthi teknik content analisys utawi analisis isi. Validitas data kanthi migunakaken trianggulasi data. Dene analisis data inggih punika kanthi reduksi data, pesegahan data saha mendhet dudutan. Rantamanipun analisis data kanthi maos cariyos/serat mawangsul-wangsul, madosi data, nglempakaken data lan analisis data kanthi analisis intertekstual, lan mendhet dudutanipun. Kasilipun panaliten kanthi teknik intertekstualitas nedahaken menawi serat/cariyos kekalih punika; 1) gadhah unsur pamangun ingkang sami awujud struktur fisik lan struktur batin, saking unsur pamangun ingkang dipun panggihi salebetipun serat Arjuna Wiwaha ingkang miyos langkung rumiyin punika minangka hipogram, lan serat Partawigena ingkang miyos sasampunipun punika kasebat transformasi, 2) gadhah perangan ingkang sami ing unsur pamangunipun inggih punika tipografi, kekalihipun awujud sekar, diksi, gaya bahasa ingkang kangge, pengimajian, wirasa, laras lan kawontenan, pitutur, lan sari pendidikan karakter inggih punika religius, tresna katentreman, asih dhateng sesami, 3) gadhah perangan ingkang beda inggih punika ing underaning rembag, pitutur lan sari pendidikan karakter. Underaning rembag serat Arjuna Wiwaha inggih punika ngendhaleni dhiri, dene underaning rembag serat Partawigena inggih punika jejeging manah. 4) sari pendidikan karakter salebetipun serat Arjuna Wiwaha inggih punika religius, asih dhateng panggenan, tresna katentreman, raos kepengin mangertos, tanggel jawab, tresna dhateng bumi, asih dhateng sesami, dene salebetipun serat Partawigena inggih punika religius, asih dhateng panggenan, asih dhateng sesami, tanggel jawab, raos kepengin mangertos, lan tresna dhateng bumi. Tembung wos: Serat/Puisi tradisional, Intertekstualitas, Pendidikan karakter. vii

MOTO DAN PERSEMBAHAN MOTO Ajining raga saka busana, ajining dhiri saka lathi, ajining awak saka tumindak Dengan seni hidup menjadi indah, dengan ilmu hidup menjadi mudah, dengan iman hidup menjadi terarah Sebaik-baiknya manusia diantaramu adalah yang paling banyak manfaatnya bagi orang lain. (HR. Bukhari) PERSEMBAHAN Karya ini penulis persembahkan kepada: 1. Orangtuaku tercinta : Bapak Priyo Widodo dan Ibu Sartini yang selalu memberikan dukungan moril, materiil, dan doa restu. 2. Suamiku: Mas Sofian dan Putriku tercinta: Davina. 3. Mbak Eko Sri Wahyuni, Mas Edi Cahyono dan keluarga Kemranggen 4. Bulik Aan, Om Dayat, Mas Kris, Mbak Narti, dan keluarga Jatiwangsan. 5. Teman-temanku : Hespi, Mia, Dwi, Wiwin, Pradnya, Sri Hartini, Biya Dhagan, Akbar, Octo, Ardi, Alul, Paminto, Onok, Edi, Vindi, 6. Para pecinta bahasa, sastra, dan budaya Jawa. 7. Almamaterku viii

KATA PENGANTAR Puji syukur penulis panjatkan ke hadirat Allah Swt atas rahmat dan hidayah- Nya, sehingga penulis dapat menyelesaikan laporan penyusunan tesis yang berjudul Kajian Intertekstualitas dan Nilai Pendidikan Karakter Serat Arjuna Wiwaha karya Resi Kano dan Serat Partawigena karya K.P.A Kusumadiningrat ini dengan baik. Tesis ini disusun untuk memenuhi sebagian persyaratan mencapai derajat Magister Pendidikan di Program Pascasarjana, Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia, Minat Utama Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa, Universitas Sebelas Maret Surakarta. Penulis menyampaikan terima kasih dan penghargaan yang setulus-tulusnya kepada semua pihak yang turut membantu, terutama kepada; 1. Dr. Ravik Karsidi, MS., selaku Rektor Universitas Sebelas Maret yang telah memberikan kesempatan kepada penulis untuk menyusun tesis ini. 2. Prof. Dr. M. Furqon Hidayatullah, M.Pd., selaku Dekan FKIP Universitas Sebelas Maret yang telah memberikan kesempatan dan kemudahan kepada penulis untuk menyelesaikan tesis ini. 3. Prof. Dr. Sarwiji Suwandi, M.Pd., selaku Ketua Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia, Pascasarjana UNS yang telah memberikan persetujuan, arahan dan motivasi dalam penyusunan tesis ini. ix

4. Prof. Dr. Andayani, M.Pd., selaku Sekretaris Program Studi Pendidikan Bahasa Indonesia Pascasarjana UNS yang telah memberikan motivasi, dan pengarahan dalam penyelesaian tesis ini. 5. Prof. Dr. Herman J. Waluyo, M.Pd., selaku pembimbing I yang penuh kearifan memberikan bimbingan, arahan, dan motivasi sehingga penyusunan tesis ini dapat selesai dengan lancar. 6. Dr. Nugraheni Eko Wardani, M.Hum., selaku Pembimbing II yang telah membimbing, dan memberi motivasi dalam penyusunan tesis ini. 7. Bapak dan ibu yang selalu memberikan doa, bantuan moril dan materiil. 8. Suami dan anakku yang memberikan ijin, doa, dukungan dan bantuan. 9. Teman-temanku dan semua pihak yang tidak dapat penulis sebutkan satu persatu. Akhirnya, semoga tesis ini bermanfaat bagi dunia bahasa, sastra, dan budaya Jawa, dan bagi pembaca pada umumnya. Surakarta, Januari 2014 Penulis Dwi Puspita Ningrum x

DAFTAR ISI Halaman JUDUL... i PERSETUJUAN PEMBIMBING... ii PENGESAHAN... iii PERNYATAAN... iv ABSTRAK... v MOTO DAN PERSEMBAHAN... viii KATA PENGANTAR... ix DAFTAR ISI... xi DAFTAR LAMPIRAN... xv BAB I PENDAHULUAN... 1 A. Latar Belakang Masalah... 1 B. Rumusan Masalah... 4 C. TujuanPenelitian... 4 D. Manfaat Penelitian... 5 BAB II TINJAUAN PUSTAKA... 7 A. Kajian Teoretis... 7 1. Hakikat Puisi... 7 a. Puisi... 7 b. Puisi Jawa/Tembang Macapat... 9 c. Struktur Puisi... 15 1) Struktur Fisik... 15 a) Tipografi/Tata Wajah... 15 b) Diksi... 16 c) Gaya Bahasa/Bahasa Figuratif... 17 d) Pengimajian (Imagery/Pencitraan)... 19 2) Struktur Batin... 21 a) Tema... 21 xi

b) Perasaan... 22 c) Nada dan Suasana... 22 d) Amanat... 23 e) Makna... 23 2. Hakikat Intertekstualitas... 25 3. Hakikat Nilai Pendidikan Karakter... 27 a. Pengertian Nilai... 27 b. Pendidikan Karakter... 28 B. Penelitian yang Relevan... 31 C. Kerangka Berpikir... 37 BAB III METODE PENELITIAN... 39 A. Waktu dan Tempat Penelitian... 39 B. Bentuk dan Strategi Penelitian... 39 C. Data dan Sumber Data... 40 D. Teknik Pengumpulan Data... 41 E. Validitas Data... 41 F. Teknik Analisis Data... 42 BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN... 45 A. Hasil Penelitian... 45 1) Struktur Serat Arjuna Wiwaha... 45 a) Struktur fisik... 45 1) Tipografi/Tata Wajah... 45 2) Diksi... 47 3) Gaya Bahasa/Bahasa Figuratif... 62 4) Pengimajian (Imagery/Pencitraan)... 67 b) Struktur batin... 71 1) Tema... 71 2) Perasaan... 73 3) Nada dan Suasana... 78 xii

4) Amanat... 82 5) Makna... 85 2) Struktur Serat Partawigena... 88 a) Struktur Fisik... 88 1) Tipografi/Tata Wajah... 88 2) Diksi... 90 3) Gaya Bahasa/Bahasa Figuratif... 104 4) Pengimajian(Imagery/Pencitraan)... 107 b) Struktur Batin... 111 1) Tema... 111 2) Perasaan... 112 3) Nada dan Suasana... 116 4) Amanat... 118 5) Makna... 121 3) Persamaan dan Perbedaan struktur Serat Arjuna Wiwaha dan Serat Partawigena... 123 1) Persamaan... 123 2) Perbedaan... 126 4) Nilai Pendidikan Karakter Serat Arjuna Wiwaha dan Serat Partawigena.... 129 a) Nilai Pendidikan Karakter Serat Arjuna Wiwaha... 129 1) Religius... 129 2) Rasa Ingin Tahu... 130 3) Tanggung Jawab... 130 4) Cinta Tanah Air... 131 5) Peduli Sosial... 132 b) Nilai Pendidikan Karakter Serat Partawigena... 133 1) Religius... 133 2) Peduli Lingkungan, dan Peduli Sosial... 133 xiii

3) Tanggung Jawab... 134 4) Cinta Tanah Air... 135 5) Rasa Ingin Tahu... 136 B. Pembahasan... 137 BAB IV PENUTUP... 144 A. Simpulan... 144 B. Implikasi... 146 C. Saran... 148 Daftar Pustaka... 150 Lampiran... 153 xiv

DAFTAR LAMPIRAN halaman Lampiran 1. Tabel data Pengimajian dalam serat Arjuna Wiwaha. 153 Lampiran 2. Tabel data Pengimajian dalam serat Partawigena... 164 Lampiran 3. Sinopsis serat Arjuna Wiwaha 174 Lampiran 4. Sinopsis serat Partawigena 179 Lampiran 5. Naskah serat Arjuna Wiwaha Lampiran 6. Naskah serat Partawigena xv