KITAB TOEHPAH EEN JAVAANSCH HANBOEK VOOR HER MOHAMMED AANSCHE REGT. Tweede verbeterde uitgaaf DOOR T. ROORDA. LEIDEN E.J. BRILL, 1874.

Transkripsi

1 KITAB TOEHPAH EEN JAVAANSCH HANBOEK VOOR HER MOHAMMED AANSCHE REGT. Tweede verbeterde uitgaaf DOOR T. ROORDA. LEIDEN E.J. BRILL, Kasalin saking aksara Jawa Ing aksara latin dening : Mas Kumitir Sidoarjo, 25 April Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

2 KITAB TUHFAH [2] Punika pepethikan saking Kitab Tuhfah, kekaranganipun tuwan Séh Ibnu Khajar, pengarangngipun wonten ing negari Mekah, kala ing taun sangangatus séket wolu (958 H): taun Arab, utawi taun Welandi séwu gangsalatus kawan dasa sekawan (1544 M), inggih amandhet saking Al Kur an. Ingkang kadhapur rumiyin kadita : Bab Memejahi Prakawis : 1 Saupami wonten tiyang amemejahi ing sesamining manusa, jalerra: éstriya, anggéné amejahi kelayan kasengaja, sarta dedamelé kang sakinten patut kedamel amejahi, kadita waos dhuwung: tuwin saupaminé. Yén Ahliwaris anedha ukum amesthi kapejahan. Saupami wau Ahliwaris boten anedha ukum artosé angapunten dhateng wau kang amejahi, inggih boten kapejahan, ing saupami tiyang kang pejah wau boten gadhah Ahliwaris Ratu kang dados gegentos si Ahliwaris, kenging Ratu amejahi sarta angapunten, nanging saupami tiyang kang amejahi wau kathah kanggénipun ing nagari, anarik ing pedamelan kang saé, sayogya Ratu angapunten. Prakawis : 2 Saupami wonten tiyang amemejahi sesamening manusa, Jalerra: éstriya, anggéné amejahi amargi saking kalepatan, artosé angangkah tiyang sawiji: mongka kénging ing liyané, utawi angangkah khéwan angsal tiyang, punika ukumé boten kapejahan, ameng amedalaken dhendha, kathahé : 100 unta, utawi : tangsul, saupami kang kapejahan wau punika tiyang jaler, yén tiyang éstri : sepalihipun. Dénten wau dhendha kaparingngaken dhateng Ahliwaris, arto[3]sé Ahliwaris permila kang langkung caket kadi Bapa : Biyung : anak rabi tuwin saliyaliyanipun. 2Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

3 Prakawis : 3 Saupami tiyang amejahi sesamining manusa, jalerra : éstriya, kang kadamel amejahi : dedameling boten patut amejahi dhateng manusa, kadita cemethi : kajeng kang alit, tuwin saliya-liyané, sarta enggéné mejahi kelayan dipun maha, ukumipun boten kapejahan, ameng amedalaken dhendha, kathahipun kadi déning kang sampun kasebut ing dalem prakawis kaping kalih. Kang semanten punika : bilih Ahliwaris anuwun ukum, yén kaapunten dhateng Ahliwaris inggih boten kénging punapa-punapa. Prakawis : 4 Saupami wonten tiyang amejahi sesanining manusa, kang kadamel mejahi : dedamel kang langkung alit kaditaledom tuwin saliya-liyané kang sami nami dedamel alit, nanging patrapé enggéné amejahi : kaprenahaken dhateng panggénan kang langkung caket ing pejah, kadita ing utek ing mripat gorokkan sarta ing wingsilan, ukumipun kapejahan, kang semanten punika : yén Ahliwaris anedha ukum, yén boten inggih boten kapejahan. Wondéning saupami wau dedamel kang alit kacublesaken ing panggénan liyanipun kang kasebut wau, kadita ing pupu : tuwin saupaminé, mongka pejah, ukumipun ameng amedalaken dhendha, kathahé kadi déning kang kasebut ing prakawis kaping kalih wau. Nanging saupami kang kacubles punika kulitipun tungkak boten kantos lumebet ing daging, mongka pejah, ukumipun boten katatrapan ukum kadi kang kasebut wau, nanging kaakjir kimawon. [4] Prakawis : 5 Saupami tiyang angunjara dhateng sesamining manusa, sarta anyegah dhateng kang kinunjara wau ing tedha minumé, mongka kelampahan kang kinunjara pejah amargi saking boten nedha : boten minum, ukumipun kang angunjara punika kapejahan, kang mekaten punika, bilih pangunjarané langkung saking pitung dasa kalih jam, saupami déréng anglangkungngi saking semanten mongka pejah, ukumipun 3Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

4 boten kapejahan amung amedalaken dhendha : kathahipun : 100 unta. Nanging saupami kang kinunjara punika : ing sadéréngngipun kinunjara : sampun boten nedha sarta boten nginum, mongka kang angunjara punika uninga, ukumipun inggih kapejahan, sawab déning enggéné boten nedha boten nginum ing sadéréngngé kinunjara : punika kaétang dhateng wewicalan pitung dasa kalih jam. Yén tiyang kang angunjara boten uninga, ukumipun boten kapejahan, ameng amesthi ambayar sepalihé dhendha, kathahipun séket unta, utawi gangsal atus dinar, utawi : 600 tangsul, yén kang pejah punika tiyang jaler, yén éstri : sepalihipun tiyang jaler. Prakwis : 6 Saupami wonten tiyang jaler kekalih, sami anekséni dhateng tiyang kang katerka amejahi, kelampahan wau tiyang kang katerka kantos kapejahan amargi aturipun seksi wau punika, nanging sayektosé enggéné anekséni punika dora, kang sarta piyambakké wau seksi sami uninga, yén tiyang kang dipun sekséni kantos kapejahan amargi pandamelé sami, ukumipun tiyang kakalih wau sami kapejahan. Nanging saupami Ahliwaris uninga, yén kang dados seksi punika sami dora, ukumipun boten sami kapejahan amung sami amanggih ukuman tanjir. Wondéning [5] Ahliwaris kang uninga doraning seksi, punika ingkang kapejahan. Prakawis : 7 Saupami wonten tiyang anyukani tetedhan dhateng sesamining manusa, wau tetedhan kaworan racun kasukakaken dhateng laré utawi dhateng tiyang édan, warnining racun limrah yén amejahana, kelampahan pejah salah satunggilé amargi saking tetedhan wau, ukumipun kapejahan. Ananging saupami kang dipun sukani punika : tiyang sampun dumugi umuré sarta anggadahi akal nanging boten uninga : yén panganan punika kaworan racun mongka pejah amargi saking tetedhan wau, ukumipun boten kapejahan amung amedalaken dhenda : 100 unta, utawi : 1000 dinar. 4Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

5 Prakawis : 8 Saupami wonten tiyang anglebetaken racun kaseselaken wonten pangananipun tiyang sanés, mongka pepanganan punika limrah yén katedhiya, nanging kang gadhah panganan boten uninga : yén kaseselaken racun katedha : mongka pejah, ukumipun kang neseli racun boten kapejahan amung amedalaken dhendha : 100 unta, utawi : 1000 dinar. Mila boten kapejahan sawab panedhané kelayan kajengngé piyambak boten kapeksa dhateng kang gadhah racun. Nanging saupami wonten tiyang aneselaken racun wonten ing sewiji-wiji : kang boten limrah katedha ing manusa, utawi aneselaken pepangananipun piyambak mongka katedha ing titiyang, utawi aneselaken racun dhateng pepangananipun tiyang liya, nanging kang gadhah wau pepanganan sampun uninga, mongka katedha : dhateng ing pejahipun, ukumipun tiyang kang aneselaken boten punapa-punapa, ameng katakjir kimawon. Prakara : 9 Saupami wonten tiyang anjeburaken sasamining manusa dhateng ing toya : [6] kang boten limrah wau toya yén anyilepena, sarta kuwasa tiyang kang dipun jeburaken yén amentasa, utawi liyaning akal kang amrih sampun kantos pejah, nanging tiyang punika boten purun angupados pagesangngan tansah léléh léléh wonten salebeting toya : kang boten anyilepaken wau, saéngga pejah, punika kang anjeguraken ukumipun boten kapejahan sarta boten kadhendha, ameng katakjir kimawon, mila mengkaten pejahé tiyang wau amargi kainané piyambak, nanging saupami pejahé punika boten amargi kainané piyambak kadita enggéné kajeburaken kelayan katangsulan tuwin kajeburaken ing toya kang anglepaken tiyang, kang kajeburaken punika boten waged anglangi, ukumipun kang anjeburaken wau pinejahan. 5Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

6 Prakawis : 10 Saupami wonten tiyang anjoroggaken i sasamining manusa, kajoroggaken dhateng ing geni, nanging tiyang kang kajoroggaken punika sakinten waged yén angupadosa pagesangan salebeting pandamel punika, nanging tiyang wau boten purun késah-késah, mongka pejah, ukumipun kang anjoroggaken boten kapejahan sarta boten kadhendha, amung katakjir kimawon, mila sapunika, pejahipun tiyang wau amargi kainanipun piyambak, nanging saupami tiyang kang jinoroggaken wau boten waged angupados akal amrihing pagesangngan, kala kajoroggaken mawi katangsulan utawi saking angengngipun ing geni, mongka pejah, punika ukumipun kang anjoroggaken kapejahan. [7] Prakawis : 11 Saupami wonten tiyang anjoroggaken sesamining manusa, kajoroggaken dhateng bengawan utami lautan, sawontenipun ing toya : kasarab ulam utawi baya : utawi saliya-liyanipun mongka dhateng ing pejah, ukumipun kang anjoroggaken wau kapejahan. Nanging saupami toyané céthék kadita lépén kang alit alit, ukumipun boten kapejahan ameng-amedalaken dhendha : 100 unta, utawi : 1000 dinar. Nanging saupami kang anjoroggaken punika sampun uninga : ing salembeting toya kang céthék wonten ulam utawi baya : tuwin saliya-liyané : kang wetawis waged anyarab amejahi, ukumipun kapejahan. Prakaris : 12 Saupami wonten tiyang kekalih, salah setunggilipun anyepengngi dhateng tiyang, kang setunggal anatonikelayan dhuwung : utawi saliyaliyanipun kang tinaton mongka pejah, ukumipun kang anatoni kapejahan, kang nyepengngi boten kapejahan ameng katakjir kimawon, saupami wonten tiyang kekalih sami anenatoni sarêng : kalayan tatu kang sami amranani, mongka kang tinatonan wau pejah, ukumipun kapejahan kalihipun, saupami tatu salah setunggillé kang prana, amung kang amranani kémawon ingkang pinejahan, kang boten amranani : 6Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

7 boten kapejahan, amung amedalaken patiba jampi : maneta wis kelayan warnining tatu. Saupami tatau wau sami boten amranani, mongka pejah, ukumipun inggih pinejahan kalihipun. Prakawis : 13 Saupami wonten titiyang kekalih sami anatoni, patrapipun age[8]gentosan, ukumipun kang nyuduk rumiyin kang pinejahan, bilih panyudhukipun kang kantun punika sampun angajengngaken pejah. sondvning warnining angajengngaken pejah kadita ical pangingalé : utawi pangucapé : kang kelayan kaéngetan sampun asanget supéné. Wondéning kang anyuduk kang kaping kalih, ukumipun katakjir kémawon. Nanging saupami kang amranani panyudukipun ingkang ming kalihi, ukumipun inggih kang ming kalihi punika ingkang pinejahan, saupami boten sami amranani, artosipun tatunipun sami, mongka kang tinaton pejah, ukumipun inggih kapejahan kalihipun. Prakawis : 14 Saupami wonten tiyang anggebug tiyang sakit sanget kang sampun boten énget punapa-punapa, mongka pejah, ukumipun inggih kapejahan. Prakawis : 15 Saupami wonten tiyang amejahi tiyang, enggené amejahi kelayan kawasésa, artosé, yén saupami boten puruna, badhé kapejahan piyambak, ukumipun kang akén sarta kang dipun kén sami kapejahan. Nanging saupami Ahliwaris boten anuwun ukum pejah, amung anuwun dhateng dhendha kémawon, punika dhendhanipun kapalih, kang kasanggi kang akén kalih kang dipun kén amejahi wau, anyéket unta, utawi gangsal atus dinar. Prakawis : 16 Saupami wonten tiyang amesésa : akén amamejahi, kang akén sampun dhateng ing umur, kang dipun kén laré utawi tiyang éwahakalé, 7Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

8 mengkaten malih laré utawi tiyang éwah wau amesésa : akén ame[9]jahi dhateng titiyang, ukumipun tiyang kang sampun dumugi umuripun wau : ingkang pinejahan, wondéning laré kelayan tiyang édan ukumipun sami katakjir kémawon ing sawetawis. Prakawis : 17 Saupami wonten tiyang amesésa : akén anyenjata dhateng gremenggremeng, kang akén punika sampun anguningani : kang gremenggremeng punika tiyang, wondéning kang dipun wesésa anyana yén buburon, kelampahan kapenjata : dhateng ing pejah, ukumipun kang amesésa : akén anyenjata wau, kapejahan, kang dipun kén amanggih ukuman dhendha, kathahé : 100 unta, yén kang pejah punika tiyang jaler, yén éstri : sepalihipun tiyang jaler. Prakawis : 18 Saupami woten tiyang amesésa : akén anyejanta buron utawi binatang kang kesit mongka kénging tiyang, ukumipun sami boten kapejahan, amung sami amedalaken dhendha, sepalih sowang, tiyang setunggilé séket unta : utawi utawi gangsal atus dinar. Prakawis : 19 Saupami tiyang amesésa : akén aménék kajeng kang inggil utawi saupaminipun kang sami anami pepénékkan, mongka tiba : lajeng pejah, ukumipun kang akén wau boten kapejahan amung amedalken dhendha : 100 unta, utawi 1000 dinar. Prakawis : 20 Saupami woten tiyang amesésa : akén amejahi dhateng awakkipun piyambak awakké kang dipun kén wau, kadita : paténana awakmu, yén ora gelem ya takpaténi. Ukumipun boten kapejaha[10]n ameng katakjir kémawon. Mila sapunika, sami ugi kang dipun kén kalih kang dinamel amedosi. Kang semanten punika, bilih kang dipun kén punika agadhah kapikiran kang saé-saé. Bilih kang dipun kén punika laré : utawi tiyang 8Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

9 majenun, artosé tiyang kang boten gadhah akal, kang akén punika ukumipun kapejahan. Prakawis : 21 Saupami woten tiyang akén amejahi dhateng awakkipun piyambak mengkaten pangucapé, aku paténana, yén kowé ora gelem maténi aku, amesthi kowé bakal tak paténi. Mongka kelampahan paké wau katurutan, ukumipun kang dipun kén amejahi : boten kapejahan sarta boten kadhendha. Prakawis : 22 Saupami wonten tiyang akén amejahi dhateng salah satunggilé tiyang kekalih, kelampahan tiyang kekalih wau kapejahan salah satunggilé, ukumipun kang dipun kén amejahi wau kapejahan, sawab punika medal saking pamilihipun kang dipun kén piyambak, wondéning kang akén ukumipun katakjir kémawon. Prakawis : 23 Saupami wonten tiyang kathah : sami amejahi dhateng tiyang setunggal sanadyan salah setunggilé tiyang kathah wau wonten kang natoni kedhik liyané anatoni kathah, ukumipun sami kapejahan sadaya, anangnging Ahliwarisé kang pejah kénging yén darbéya panuwun angukum pejah dhateng salah setunggilé kémawon lan wenang malih ; yén andarbénana pamilih kang setunggal kapejahan kang setunggal amedalaken dhendha. Wondéning patrapé enggéné amedalaken dhendha, kapétang dha[11]teng kathahé kang sami andhérék mejahi. Bilih kancané sami amejahi tiyang sedasa, mongka kapétang dhendha wau kapara sedasa, kang katatrapan dhendha amedal para dasanipun saking séwu dinar. Prakawis : 24 Saupami woten tiyang amemejahi, kang amejahi tiyang setunggal kang dipun pejahi tiyang kathah, patrapé enggénipun amejahi gentos-gentos, 9Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

10 kang angsal nuwun ukum pejah p; Ahliwarisé kang kapejahan ing ngajeng. Wondéning Ahliwarisé kang kapejahan kaping kalih : tuwing kaping tiga : dhateng sekawan saéngga sedaya, punika sami boten kénging yén anuwuna ukum pejah, ameng amanggih ukuman dhendhan kémawon kathahé wau dhendha ing dalem pepejah setunggal anyatus unta. Wondéning saupami Ahliwarisipun kang kapejahan ngajeng wau angapunten utawi anglilakaké : boten anedha ukum, mongka Ahliwarisipun kang kapejahan kang kaping kalih kénging yén anuwun ukum pejah dhateng tiyang kang mejahi wau. Yén Ahliwaris kang kapejahan ingkang kaping kalih angapunten boten anuwun ukum, mongka kénging Ahliwarisé kang kapejahan kang kaping tiga ; anuwun ukum pejah dhateng wau kang amejahi. Saéngga sapengandhapipun sami ugi. Yén kang ngajeng angapunten kang ing wingkingngé wau Ahliwaris sami kénging anuwun ukum pejah dhateng wau kang amejahi. Prakawis : 25 Saupami wonten tiyang setunggal amejahi dhateng tiyang kathah, enggénipun amejahi kasarêng, artosipun kasarêng : boten sarat panjingngé dedamel ameng sarêngngé enggéné sami pejah, punika ukumipun salah satunggilé Ahliwaris boten kénging amesésa anuwun uku[12]m pejah nanging saratipun undhi. Pundi salah setunggilé Ahliwaris kang angsal undhi, punika kang amesthi angsal anuwun ukum pejah. Wondéning saliya-liyanipun para Ahliwaris ameng sami amanggih dhendha kemawon kathahipun wau dhendha kadi déning kang sampun kasebut ing dalem prakawis kaping kawan likur. Nanging saupami Ahliwaris ingkang boten kadhawahan undhi, salah setunggilipun amejahana dhateng kang amejahi wau, ukumipun boten kapejahan ameng amanggih ukuman takjir. Wondéning Ahliwaris kang angsal undhi, angsal dhendha kémawon kathahé : 100 unta, utawi : 1000 dinar. 10Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

11 Bab Raja Tatu : Kang boten Narik Ing Pepejah Prakawis : 26 Saupami wonten tiyang setunggal anugel tanganipun tiyang kathah, kang katugel sami tanganipun tengen sarta pernahipun ingkang katugel ing gegelitan, ukumipun kakethok tanganipun kang tengen, wondéning ingkang angsal ukuman kethok ingkang kakethok tangané ngajeng, liyanipun sami angsal dhendha, tiyang setunggilé amanggih : 50 unta, utawi : 400 dinar, bilih ingkang kakethok tiyang jaler, yén éstri : sepalihipun tiyang jaler. Prakawis : 27 Saupami tiyang kathah angethok dhateng tangané tiyang satunggal patrapé : upami dedamel setunggal kapernahaken ing tangan nunten kapetekkaken tiyang kathah, sanéngga tangan wau tugel, ukumipun kang sami metek wau : sami kakethok sedaya. Yén kang tugel tangan tengen amanggih wales tangan tengen, yén kiwa : inggih kawales sami kiwa. Nanging saupami kang kadamel angethok punika dedamel kalih, ukumipun boten sami kake[13]thok, sawab boten tertentu pundi ingkang anugelaken, karanten pandamelé tiyang kalih : utawi dedamel kalih, amesthi yén boten dumugi panugelé tiyang setunggil, ameng sami amanggih ukuman dhendha, kathahipun wau dhendha séket unta, kabagi dhateng sakathahé titiyang kang sami angethok wau. Prakawis : 28 Saupami tiyang anenatoni, tatunipun kantos dumugi ing tosan pangénanipun sami ugi ing sirah : utawi liyanipun saking sirah, ukumipun ingkang anatoni wau katatonan kadi déning enggéné anatoni. Kang mekaten punika, saupami enggené anatoni kelayan kasengaja. Yén enggéné anatoni boten kasengaja, utawi kasengaja, nanging Ahliwaris boten anedha wewales ameng anuwun dhendhanipun kimawon, punika ukumipun ingkang anatoni ameng kadhendha 11Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

12 kimawon kathahé wau dhendha unta gangsal iji, utawi séket dinar. Kang mekaten punika, bilih kang katatoni tiyang jaler, yén éstri ; sepalihipun. Prakawis : 29 Saupami tiyang angremukaken ing tosanipun manusa, panggénanipun ing sirah : utawi liyané, ukumipun kang andamel wau botek kénging yén kawalesa : karêmukna sirahé malih : utawi liyaning sirah, sawab sakelangkung pakéwed yén katrapna ing pandamel punika kelayan saupaminé. Ameng amanggih ukuman dhendha kémawon kathahé unta gangsal utawi séket dinar. Prakawis : 30 Saupami wonten tiyang amenthun sesamining manusa, utawi liya dedamel kang [14] sami kelayan pepenthung, kang kapenthung sabarang panggénan, saéngga amindhahaken tosan saking pangénané, ukumipun boten kénging kadamela kadi déning pandamelé wau, karanten langkung pakéwed yén katrapna angingsir pangénan tosan kelayan saupaminé ing pandamel wau punika, amengka ukum dhendha kémawon kathahé gangsal unta, utawi déket dinar. Kang semanten punika, bilih jaler, yén éstri : sepalihipun tiyang jaler. Prakawris : 31 Saupami tiyang anatoni sesamining manusa, kang tinaton sirahé : lebeting tatu saéngga dumugi kanthonging utek, ukumipun boten kénging kadamel kadi mengkaten, sawab déning langkung pakéwed yén katrapna ing pandamel punika. Amung kadhendha : kathahipun tigang dasa tigang unta : langkung sepratiganing unta setunggil utawi tigang atus tigang dasa tigang dinar : langkung sepratiganing dinar. Mekaten ugi ukumipun saupami tatu wau kantos ambedhahaken kanthongnging utek. 12Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

13 Prakawis : 32 Saupami wonten tiyang anenatoni sesamining manusa, kang dipun tatoni panggénanipun ing gelondhogan kadita ing weteng : ing lambung tuwin ing saliya-liyané, ukumipun boten kénging yénkadamela kadi déning enggénipun anenatoni mekaten, karanten langkung pakéwed yén katrapna. Sawab pangénan tatuwau boten kvnging kakinten-kinten kelayan saupamining wewales, ameng amedalaken dhendha kathahé tigang dasa tigang dinar : langkung sepratiganing dinar. Nanging saupami tatupunika kantos butul, artosipun kasuduk saking weteng : terus dhateng gigir, ukumi[15]pun amedalaken dhendha unta, kathahipun katikelaken, sawab déning punika kaanggep anatoni ping kalih. Prakawis : 33 Saupami wonten tiyang anenatoni ing sesamining manusa, tatunipun ameng mecah kulit boten dhateng ing daging : utawi amedalaken rah, huawi tatu wau kantos dumugi ing daging, nanging boten dhateng ing tosan, ukumipun amanggih khukumah. Artosé khukumah, sudaning dhendha satus unta kapendhetaken sudaning rêrêgén sawab saking tatau wau. Saupami rêginé kalanipun déréng tatu rêgi satus unta, sarêng tatu suda unta setunggil, dhendhané inggih amung unta setunggil, yén sudanipun unta sedasa, inggih ambayar unta sedasa. Wondéning enggénipun angregéni wau : sasampunipun saras tatunipun, saupami tatu wau boten anyudakaken ing rêrêgén kapendhetaken sudaning rêrêgén kalaning tatu. saupami kalaning tatu boten kantos anyudakaken rêrêgén wajib sakathahé kang anyepeng ukum sami andhendhaha ing seetawis dhateng wau kang anenatoni, supados sampun kantos purun adamel kadi mengkaten malih. Prakawis : 34 Saupami wonten tiyang anugel ing gegelitan ing sesamining manusa, kadita ing ugel-ugelan tangan ing sikut ing dhengkul sarta ugel-ugelan delamakan suku, ukumipun inggih katugel kadi sapandamelé 13Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

14 mengkaten, sawab gampil yén kadamela. Kang mengkaten punika, bilih anedha ukum wawales, saupami amung anuwun dhendha, inggih kadhendha kémawon kathahé sékett unta : utawi gangsal atus dinar. [16] Prakawis : 35 Saupami wonten tiyang angicalaken paningalé meripat kekalih, utawi angiris kuping kekalih, utawi angiris telapukan mripat utawi angiris bebolongan irung kekalih : utawi lambé kekalih : ilat utawi dakar, artosé dakar pelanangan, sami ugi pangirisé kantos tugel utawi déréng kantos tugel, kang kairis kedhik utawi kathah. Ukumipun kairis kadi déning konthol kalihipun, kang semanten punika : bilih ical dalasan kulitipun pisan, yén ameng mingsilan kimawon, boten kénging kaukum kawedalaken mingsilanipun malih, sawab pandamel punika langkung pakéwed yén katrapna. Amung amanggih dhendha : kathahé satus unta : utawi séwu dinar. Yén kang kakethok setunggil dhendhaipun sepalihipun, amung dakar kelayan ilat senadyan setunggala, dhendhanipun kasami kelayan kakethok kang kalih. Prakawis : 36 Saupami wonten tiyang anenatoni sesamining manusa, tatu wau dumugi ing tosan saéngga tosanipun rêmek, ukumipun inggih katatonan kadi déning pandamelipun wau punika. Nanging menggah génipun angremekaken tosan ingkang boten kawales, sawab déning pakéwed saupami katrapna pandamel angremek tosan, amung amedalaken dhendha, supados dadosa lelintuné enggénipun angremek tosan wau, kathahipun dhendha gangsal unta, utawi séket dinar. Prakawis : 37 Saupami tiyang anugel épék-épék ukumipun boten kéninging tiyang kang dipun tugel wau : anugelana dhanteng darijiné tiyang kang anuge[17]l ing épék-épékipun, kang saupami kelampahan kang tinugel épék-épékipun anugel dhateng darijiné kang anugel wau, ukumipun boten kawales malih, amung katakjir kimawon sawab déning purun 14Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

15 anglangkungiwewalering paréntah. Nanging teksih kénging ugi yén anugela dhateng épék-épékipun kang katugelan darijiné wau, sawab déréng sampurna pandamelé enggéné nugel dhateng épék-épékipun piyambaké. Prakawis : 38 Saupami wonten tiyang anatoni dhateng sesamining manusa, enggéné anatoni dhateng ing tosan, utawi anampek kelayan asta ingkang asanget amargi saking tatu, sarta panampek wau punika saéngga angicalaké ing paningal, ukumipun kang anatoni : utawi kang anampek inggih kadamela kadi déning pandamelipun mekaten. Yén saupami kantos ical paningalé tiyang kang kawales wau, inggih boten manggih punapa-punapa, sawab sampun sami pandamelé malih pamalesé. Saupami kang kaweles déréng ical paningalé, ukumipun kedah kaicalaken ugi. Nanging boten kénging icalipun paningal punika yén kadamela kadi pandamel kang sampun kasebut, kaicalna kelayan pandamel kang sampun sanget sengsarané, kadita kapanggang kelayan tosan ingkang panas utawi kapupuwan kapur barus punapa kang dados saupaminé kang angicalaken ing paningal. Prakawis : 39 Saupamiwonten tiyang anugel darijiné manusa, kang katugel amung dariji setunggil, lami-lami angicalaken dariji kang boten katugel sawab amargi pamborokipun tatunipun dariji kang katugel wau, ukumi[18]pun katugel darijinipun ingkang naugel wau, ameng darijinipun setunggal, boten kéngnging yén katugelana kadi déning tugelé dariji kang saking borok, sawab kang katugel amung setunggal. Wondéning icaling dariji amargi saking borok tiyang kang agadhah pandamel wau : ameng amedalaken dhendha, kathahipun ing dalem dariji setunggal sedasa unta, utawi satus dinar. 15Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

16 Prakawis : 40 Saupami tiyang anugel tanagé tiyang kang tengen utawi amicakaken mripat tengen utawi angiris lambé kang nginggil utawi anugel dariji panuduh, utawi suku tengen kuping tengen, kelayan saupaminé kang sami anggadhahi wiwicalan, ukumipun boten kénging yén katugelna kang dédé sesaminé, artosé tengen sami tengen. Prakawi : 41 Saupami wonten tiyang kesarasan ing pangaotané, kadi kaasta : suku : ilat, artosipun kesarasan kénging yén katamana ing pandamelané piyambak-piyambak, mongka tiyang kang kesarasan wau nugel dhateng salah setunggilé tiyang kang boten kesarasan, ukumipun kang saras boten kénging yén katugela, ameng amedalaken dhendha, kathahé : saupami kang katugel tengen kalih : satus unta, yén tangan setunggal sepalihipun, mengkaten malih ing sesaminipun, nanging saupami kang katugel kalih kang anugel punika : sami boten kesarasan, ukumipun inggih katugel kadi sapandamelé mengkaten, sawab anunggil jinis. Prakawis : 42 Saupami wonten tiyang kang anggadhahi irung : kang waged angambet ing ambet-ambetan utawi kuping kang waged amirêngngan, mong[19]ka anugel dhateng irung utawi kuping : kang boten waged ngambet sarta amirêng, ukumipun inggih katugel ugi, sawab déning pamirêng : pangambet boten anunggil kelayan kang tinugel. Prakawis : 43 Saupami wonten tiyang ambedhol untuning manusa, kang déréng ical pigunaning untu, artosipun teksih kekah, ukumipun inggih kadamel kadi pandamelé mekaten. Nanging saupami kang kabedhol wau untunipun bajang, asanget alité, boten kénging yén kadamela mamah, boten si mengkaten utawi untu kang sanget ébahipun, punika ukumipun boten kénging yén kawalesna, ameng amedalaken khukumah. 16Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

17 Wondéning artosipun wau khukumah, inggih kadi déning ingkang sampun kasebut ing dalem prakawis kang kaping tigalikur. Prakawis : 44 Saupami tiyang sepuh ambedhol untunipun laré kang déréng pupuk, ukumipun boten kénging yén kabedhola tumunten, sawab sawab sampun limrah yén waged tuwuh malih, ameng katakjir kémawon. Nanging saupami kang binedhol wau boten waged tuwuh, kang kadamel papanggeran kadita saliyanipun sampun sami rêntah : sami tuwuh, ukumipun ugi kawalesaken, ingkang ambedhol wau inggih kabedhol untunipun malih. Kang semanten punika, bilih wonten tiyang jaler kekalih kang sami anguningani : yén pangenan gusi tilas untu kang kabedhol sampun risak boten saged yén tukul untu malih. Naning boten kénging yén kabedhola : nalikanipun teksih alit laré wau, sarat angantos dhateng ing umuripun, karanten kéngin yén laré kang kabedhol untunipun yén angapuntena sasampunipun dumugi ing umuripun, artosé [20] dumugi umur wau : kang sampun anggadhahi umur gangsal welas taun, yén saupami pejah wau laré ing sadéréngipun umur gangsal welas taun, Ahliwaris kang dados gegentosé anuwun ukum. Prakwis : 45 Saupami wonten tiyang ambedho untuné manusa : kang sampun pupak, ukumipun inggih kabedhol, sandyan kang kabedhol wau waged tuwuh malih. Sawab tuwuhé punika sayektos saking peparingngé kang anyar. Prakawis : 46 Saupami tiyang sampun dumugi ing umuripun ambedhon untunipun tiyang kang sampun dumugi ing umuripun nanging kalih-kalihipun déréng sami pupak, ukumipun déréng kénging yén kawalesna tumunten. Yén saupami kang kabedhol tuwuh malih, boten kénging yén kabedhola, amung katakjir kémawon. Naning saupami boten waged tuwuh malih : amargi risak saking pandamel wau, kénging yén kabedhola untunipun kang ambedhol wau. Ing saupami kang dipun ukum kabedhol untuné, 17Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

18 mongka waged tuwuh malih, kénging yén kaukuma kabedhol malih, saéngga kaping kalih : kaping tiga, kang andadosaken panggénan untu rêsak boten waged tuwuh malih. Kang mengkaten punika, bilih kang kabedhol wau nuwun ukum malih. Prakawis : 47 Saupami wonten tiyang anggogrogaken dhateng untuné tiyang kang sampun pupak, patrapé enggémé anggogrogaken boten kelayan kasengaja, ukumipun boten kénging yén kawalesna : kagogrogaken malih, ameng amedalaken dhendha : kathahipun satu sewidah unta, sawab déning dhendhané tiyang kang angrentahaken untu setunggal untu gangsal, kathah[21]ing untuné manusa kang limrah tigang dasa kalih. Yén saupami tiyang angreptahaken untu kang langkung saking tigang dasa kalih, ukumipun khukumah kémawon, boten kénging yén kawalesna. Nanging saupami wau kang angrentahaken yén anggadhahi untu langkung saking wiwicalan tigang dasa kalih, punika kénging yén kabedhola, karanten anunggil jinis. Prakawis : 48 Saupami wonten tiyang anugeli sedayaning driji, patrapé boten kasengaja, ukimipun boten kénging yén katugelana, amung amedalaken dhendha : kathahipun satus unta. Sawab dhendhané driji setunggil untu gangsal, nanging saupami kang katugel punika ros-rosaning jempol, dhendhanipun sepalihé anugelaken deriji setunggil. Saupami kang katugel liyané ros-rosaning jempol, dhendhané sepratiganing dhendhanipun anugelaken deriji setunggal. 18Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

19 Bab Angicalaken Akal Kang Boten Kéngi[nging] Katingalan Prakawis : 49 Saupami tiyang angicalaken akal patrapé enggéné angicalaken amargi katabook dhasipun utawi saliyanipun kang anyarupéni sami angicalaken akal, ukumipun boten kénging yén kaicalna akalipun malih. Sawab déning pakéwed pandamel angicalaken ing akal, ameng amedalaken dhendha satus unta : utawi séwu dinar. Nanging saupami tiyang kang anabok boten pitajeng : icalé akalé amargi saking pandamelé, sarat kapariksa. Saupami tiyang kang katabok punika : boten jejeg pangucapé sarta pratingkahé ing nalikané wonten pangénan kang asepi, yén sampun pinanggih saraté, ukumipu[22]n inggih katetepaken ing dhendha wau punika, sarta boten wonten ingkang kasumpah. Nanging saupami icalé akalé punika angort[a] angortan, artosé terkadhang anggadhahi akal terkadhang boten, punika kasumpah, panyumpahé nalikanipun sawg anggadhahi akal, nanging saupami nalikaning kapariksa : tiyang kang katabok angaken ical akalé wau : wonten ing panggénan kang sepi : teksih jejeg pangucapé sarta pratingkahé, boten kang pinanggih : yé[n] punika icala akalé, ukumipun kang anabok wau kasumpah ping sepisan sarta katakjir kémawon boten amedalaken dhendha. Prakawis : 50 Saupami tiyang angicalaken kupingngé manusa kekalih sarta pamirêngngé pisan ukumipun inggih kaicalaken kupingngé kalih pisan sarta amedhalaken dhendha enggénipun angicalaken pamirêng wau, kathahipun satus unta : utawi séwu dinar. Yén saupami tiyang kang andamel boten pitajeng saking icalé pamirêng, sarat kacoba dhateng sewiji-wiji ingkang wetawis sanget ungelipun sarta kang dipun kajrihi : ing nalikanipun katungkul, yén kaget kalané kacoba, kadorakaken pangakené icalé pamirêngngipun, nanging kang andamel wau kasumpah ping sepisan, bilih menawi saweg keparêng enggénipun amirêng wau. Sasampuné kasumpah boten amedalaken dhendha. 19Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

20 Saupami kacoba : boten kagét, kalerêsaken pangakené kang ical pamirêngngé wau, nangning kasumpah ping pisan, mila ksumpah inggih kadi kang ingajeng wau sawabipun, wau kang andamel tetep amedalaken dhendha kadi déning kang sampun kasebut wau punika. [23]Prakawis : 51 Saupami tiyang anudakaken ing pamirêngngé talingan kekalih, ukumipun kadhendha, kathahipun andhérék sudaning pamirêng. Kadita : saupami kala sadéréngngé suda pamirêngngé, waged amirêngngaken ing pamirêngngan tebihé satus dhepa, sarêng sampun suda, ameng waged amirêngngaken séket dhepa, punika kadhendha séket unta : utawi gangsalatus dinar. Prakawis : 52 Saupami tiyang amicalaken mripat kalih, ukumipun sami kelayan tiyang angicalaken pamirêng kalih. Nanging saupami angicalaken paningal sarta mripat kalih, ukumipun inggih teksih ugi kadhendha satus unta : utawi séwu dinar, sawab paningal kelayan meripat anunggil, ing saupami tiyang kang damel boten pitajeng dhateng icaling paningalé, sarat kacoba kelayan kang dipun kawedosi, kadita gegaman ajeng kacolokaken nalikané ketungkul, mongka kang ajeng kacolok jumbul kadorakaken pangakené, nanging kang andamel kasumpah ping sepisan. Yén saupami boten jumbul inggih kalarêsaken, nanging kasumpah ping sepisan sarta wau kang damel amedalaken dhendha satus unta utawi séwu dinar. Wondéning tiyang ingkang anyudakaken paningal ukumipun kadi tiyang anyudakaken ing pamirêng. Prakawis : 53 Saupami tiyang angicalaken pangucap ukumipun dhendha, kathahipun séwu dinar utawi satus unta. Wondéning dhendhané tiyang angicalaken pangucap kabagi dados wolulikur aksara, katiga : saupami titiyang angicalaken sepalihé ungel-ungelan wolulikur, dhendhanipun séket unta : utawi gangsalatus dinar. Saupami kang kai[24]calaken ungel- 20Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

21 ungelan sepratiganing aksara wolulikur, dhendhané inggih sepratiganipun unta satus utawi sepratiganing séwu dinar. Prakawis : 54 Saupami tiyang angicalaken ing raos kadita angraosaken ing tetedhan asem legi : gurih : saupamanipun kang sami kénging karaosaken, ukumipun kadhendha satus unta : utawi séwu dinar. Wondéning dhendhané ingkang angicalaken raos-raos wau, kaprinci dadose gangsal kadita manis kecut pait tawi : sarta asin, yén saupami kang kaicalaken salah setunggilipun unta satus utawi para gangsalanipun séwu dinar, dhateng saurutipun. Prakawis : 55 Saupami wonten tiyang anggetak dhateng laré kang déréng gadhah kapikiran utawi tiyang édan, wau laré utawi tiyang édan panggénané wonten sanginggilé loténg : utawi ing pinggiré sumur kagetak kagét dhawah saéngga pejah, ukumipun wau ingkang anggetak kadhendha satus unta : utawi séwu dinar, boten kénging yén ukum pejah, sawab pandamel kang mengkaten punika boten limrah yén anarikka ing pejah. Nanging saupami kang ginetak punika tiyang kang sampun anggadhahi kapikiran, ukumipun amung katakjir kémawon, boten amedalaken dhendha kadi mengkaten. Prakawis : 56 Saupami wonten tiyang anyéléhaken dhateng laré, kaséléha[25]ké wonten ing wana, mongka laré wau katedha ing buburon kang galak kadi macan utawi sasaminé, ukumipun amung katakjir kémawon, sawab wateké buburon kang galak semangsanipun pepanggih ing manusa wonten panggénan kang kawiyar : lumajar. Nanging saupami kang dipun séléhaken wau kewula, artosé kewula : tiyang tumbasan, ukumipun katempahan ing sarêginé kewula wau. Yén saupami enggéné anyéléhaken wau wonten ing kandhangngé sima utawi sapepadhané, ukumipun kapejahan. 21Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

22 Prakawis : 57 Saupami wonten tiyang ambujeng sesamining manusa, kabujeng kelayan ambekta dedamel leligan kang sakinten dedamel punika amemedosi, mongka kang kabujeng wau saking sanget ajrihé lumajar : aniba utawi anggebyur dhateng sumur : utawi saupaminé kang sami angrusak ing awak-awakkan saéngga pejah, ukumipun kang ambujeng boten knging yén kapejahan : utawi kadhendhaha, sawab karêsakkan punika medal saking pikajengngé piyambak, amung katakjir kémawon supados sampun purun andamel kadi mengkaten malih. Nanging enggénipun kelebet ing sumur punika amargi saking boten nguningané, kadi saupami kang kabujeng punika wuta : utawi peteng, ukumipun kang ambujeng kadhendha satus unta : utawi séwu dinar, mengkaten ugi ukumipun saupami kang kabujeng punika laré kang déréng anggadhahi ing kapikiran saé. Prakawis : 58 Saupami tiyang andamel sewiji sumur : enggéné andamel wonten panggénané liya : kang boten angsal wewenang pandamelé wau, utawi enggénipun andamel sumur wonten margi kang rupek, mongka wonte[26]n tiyang kang kelebet ing sumur punika : saéngga pejah, sami ugi enggéné kelebet dalu utawi siyang, ukumipun kang andamel sumur kadhendha satus unta : utawi séwu dinar. Kang mengkaten punika, saupami kelebeté boten kelayan kasengaja, yén lebeté kelayan kasengaja, boten amanggih ukuman dhendha, ameng katakjir kimawon. Prakawis : 59 Saupami tiyang andamel leluwangan wonten ing griyané piyambak mongka angundang dhateng tiyang : utawi laré kang sampun anggadhahi kapikiran, sarêng malebet ing griya, kang dipun undang wau lajeng kecemplung sumur : saéngga pejah, ukumipun boten kénging yén kapejahan, amung amedalaken dhendha satus unta : utawi svwu dinar. Nanging yén saupami laré kang kacemplung déréng anggadhah kapikiran kang saé, ukumipun kapejahan. 22Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

23 Prakawis : 60 Saupami wonten tiyang anyéléhaken genthong : utawi saliyané : wonten pangénané piyambak wau genthong amargi kanginan angrebahi tiyang : saéngga dados karêsakkané : dhateng ing pejah, utawi boten namining karêsakkan wau, ukumipun kang andarbéni genthong boten amanggih punapa-punapa, sawab pandamelé amatuti kelayan manusa kathah. Prakawis : 61 Saupami wonten tiyang angurubaken geni ing panggénané piyambak enggéné angurubaken nalikaning angin ageng, utawi nalikané boten wonten angin nanging anglangkungngi angengngé enggéning angurubaken geni wau, mongka angresakaken dhateng sewiji-wiji, ukumipun katempahan. Saupami kang rêsak punika tiyang : saéngga pejah, ukumipun kadhendha, ka[27]thahé satus unta : utawi séwu dinar. Yén kang rêsak punika dédé manusa, inggih katempah punapa sarêginé kang rêsak wau. Prakawis : 62 Saupami tiyang agadhah griya wonten pinggiring margi, griya wau mawi kasukanan dhedhungklo : utawi pancaran sami kacongolaken dhateng margi, saupami angrentahi salah setunggilé dhateng sawiji-wiji : saéngga karêsakan, ukumipun katempahan, nanging saupami kang rêsak amargi kedhawahan kang wonten sajawining pager kémawon, ukumipun katempahan sedaya. Yén kang rêsak amargi kedhawahan kang wonten sajawining pager : sarta salebeting pager, ukumipun katempahan sepalih. Sawab kang wonten salebeting pager punika boten mesthi amedalaken tetempah. Kang mekaten punika, saupami dungklo sarta pancaran pangénané kang sepalih wonten sajawining pager kang angungkuli ing margi, kang sepalih wonten salebeting pager. 23Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

24 Prakawis : 63 Yén saupami tiyang andamel griya kadhoyongaken dhateng ing margi : utawi dhateng ing panggénané tiyang, mongka angrebahi dhateng sewiji-wiji : saéngga karêsakkan, yén saupami rêsakké amargi kedhawahan kang dhoyong kémawon ukumipun katempahan sedaya, yén rêsakké amargi kedhawahan kang dhoyong sarta kang boten dhoyong, ukumipun katempahan sepalih, kranten kang boten dhoyong boten masthi katempah. Prakawis : 64 Saupami tiyang andamel griya jejeg, lami-lami dhoyong : saéngga rêbah, angresakkaken ing sewiji-wiji, ukumipun boten katempahan, sawab dhoyongngé punika boten kasengaja. [28]Prakawis : 65 saupami tiyang ambebucal ing sewiji-wiji kang sami lunyu, kadita kuliting semongka : kulit gedhang : utawi saupaminé, kabucal wonten ing margi kang limrah kaambah ing manusa, mongka andhawahaken saéngga rêsak amargi pandamel wau, ukumipun kang ambucal katempahan, kang mengkaten punika, saupami kang angambah boten uninga, yén uninga : boten katempahan. Prakawis : 66 Saupami wonten tiyang andamel leluwangngan kang boten wenang yén kadamela, sarta wonten malih tiyang sanés anyéléhaken séla kang boten wenang enggéné anyéléhaké, kadita anyéléhaké kang dédé panggénané piyambak, mongka wonten tiyang kesandhung ing séla wau, lajeng kelebet ing wau punika : saéngga pejah, ukumipun kadhendha satus unta: utawi séwu dinar. Dénten kang damel luwang : ukumipun katakjir ké,mawon, sawab déning dhatengngé karêsakan utawi pejah amargi pandamelé kang andékékaken séla. Nanging saupami pandékékipun séla wonten ing panggénanipun piyambak, ukumipun kang andamel luwang kadhendha séwu dinar. 24Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

25 Prakawis : 67 Saupami wonten tiyang tetiga, kang setunggal anyéléaken séla setunggal tiyang kang kekalih amung anyéléhaken séla setunggal, séla kekalih wau sami kadékék ing pangénan kang boten wenang kadékékana, mongka kesandhung ing titiyang : saéngga karêsakan, ukumipun sami katempahan, tiyang setunggilé anyanggi sepratiganing tetempah. Kathahé tempah, yén dhateng pejah kang anyandhung wau, sa[29]tus unta : utawi séwu dinar. Yén boten dhateng ing pejah, inggih kpiturutaken kadi déning ukumipun kewula kang dados anyudakaken ing rêrêgen. Prakawis : 68 Saupami wonten tiyang anyéléhaken sé ing panggénan kang botwn wenang kadékékan séla, mongka wau séla wau kesandhung dhteng sewiji tiyang, saéngga pindhah séla saking panggénané, nunten wonten tiyang setunggal malih, anyandhung saéngga dados karêsakané kang anyandhung kaping kalih, ukumipun katempahan kang anyandhung wiwitan, wondéning kang andékék wau katakjir kimawon. Prakawis : 69 Saupami wonten tiyang lumampah, mongka anyandhung dhateng tiyang kang sawég andhoshok utawi lenggah : ngadeg, panggénan kang sinandhung wau wonten ing margi kang ajembar, mongka sami pejah kang anyandhung kalih kang sinandhung : utawi salah setunggilé kimawon, mongka boten katempahan ing atasipun tiyang kang sinandhung. Wondéning kang anyandhung katempahan. Yén saupami panyandhungngé wonten margi kang rupek boten katempahan kang nyandhung, sawab rupekking margi. 25Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

26 Prakawis : 70 Saupami wonten tiyang kekalih sami tetunjangngan kasengaja utawi boten kasengaja, panggénané wonten ing margi, saupami dhateng ing pejah salah setunggilé, amesthi katempahan kelayan sepalihé tetempah artosé gangsalatus dinar kathahé tetempah wau. Yén saupami enggéning tetunjangngan kelayan anenunggang, mongka sami pejahé tetunggangan kalih kang anunggang amargi saking pandamel wau, samiya rêgi[30]né kang tinunggangngan utawi boten sami rêginé, mongka katempahan sepalihipun saking rêginé tetunggangngan wau. Artosé saupami tetunggangngan kang setunggil rêgi satus kang setunggil rêgi sedasa réyal, mongka kang rêgisatus amanggih tempah séket kang sedasa angsal tempah gangsal réyal. Prakawis : 71 Saupami wonten tiyang kekalih arêbatan tangsul setunggil sami tariktinarik kang tangsul kelampahan pedhot kang sami rêbatan sami dhawah : saingga amanggih karêsakan sakalihé amargi pandamel wau, ukumipun sami katempahan ing sepalihé tetempah. Artosé sepalihé tempah, ing dalem pamejah satunggil ameng ambayar séket unta : utawi gangsalatus dinar. Nanging saupami tangsul punika tertentu gadhahané tiyang setunggil mongka karêbat patrapé enggéné rêrêbatan kang sampun kasebut ing ngajeng, ukumipun katempahan ingkang amedhot wau, katempahan kathahé satus unta : utawi séwu dinar, sawab wonten pamejah kalih wau amargi saking pandamelé. Prakawis : 72 Saupami wonten tiyang anggebug wetengngé tiyang kang saweg meteng, mongka medal wetengngan amargi pandamel wau, nanging medalé sampun pinanggih pejah, ukumipun kang anggebug katempahan, warnining tetempah kewula setunggil kang sepi saking cacad, wau tetempah kasukakaken dhateng Ahli wa[31]ris, yén saupami wedaling anak teksih gesang sarta boten mawi sesakit monka nunten pejah, ukumipun boten katempahan, mila sapunika, sawab pejah ing 26Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

27 anak boten saking pandamelé punika, pejah sangking liyané, amung amanggih ukuman takjir. Yén saupami pejahé wau anak ing nalikaning medal utawi ambekta sesakit sarta sesakit wau tetep saéngga ing pejah, ukumipun ksng snggebug wau kadhendha satus untu : utawi séwu dinar. Bab Amratélakaken Tiyang Agadhah dakwa Prakawis : 73 Saupami wonten tiyang agadhah dakwa pepejah : utawi saliya-liyanipun, punika boten kénging yén tumunten kaanggepa paturané, yén déréng wonten sarat ingkang nem prakawis. Ingkang satunggil, atur wau ajeng anenélakaken pamané amejahi : utawi botenipun, sarta ajeng anenélakaken kang mejahi punika tiyang setunggil utawi kalih. Saupami tiyang kang gadhah atur déréng anyaosaken pratéla kang kadi mengkaten sayogya kang anyepeng ukum amratélakna. Kaping kalih, sarat ajeng tetep kedadosaning prakawis kang katerkakaken wau, kadita : tiyang anerka dipun wéwahi, boten kénging boten kedah amiraos wau pawéwéh sampun piyambakké tampéni. Kaping tiga, ajeng amratélakaken dhateng tiyang kang katerka. Mila sapunika, sabab boten kénging kaanggep panerkané tiyang setunggil anerka salah sewijiné tiyang kathah kang déréng tertentu. Kaping sekawan, sarat ajeng wonten kang anerka kalih kang tinerka : sami [32] agadhah kapikiran kang patut kang sampun sami ngumugi ing umuripun, sawab laré kalih tiyang éngan boten kepirêng yén sami adarbéya atur panerka. Kaping gangsal, sarat ajeng wonten kang anerka kalih kang tinerka wau : kang sami anarimayén katetepan ing ukum, artosé saking nunggil agami. Sanadyan kang liya agami, bilih trima kaukuman. 27Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

28 Kaping nem, sarat ajeng anetepi tiyang kang gadhah terka wau dhateng panerkanipun, artosé kadita : saupami tiyang anerka dhateng tiyang amejahi ing anakké, enggéné amejahi kapejahan piyambak, mongka nunten agadhah panerka dhateng liyané, sami ugi tiyang liyané wau keterka piyambakkan utai kalih kang sampun katerka ing ngajeng wau, kang mengkaten punika : boten kéngin kanggepa paturanipun, sawab déning ketingal doranipun amrgi penerkanipun kang ngajeng wau. Prakawis : 74 Saupami wonten tiyang angadhah terka, wondéning ingkang katerkakaken prakawis pepejah, nanging panerkaning acaket dhateng kalerêsanipun, kadita bangkéné kang pejah : utawi tetunggilané wau bangké kang amesthi pejahé : pinanggih wonten sawiji panggénan kang kapisah saking nagari, lajeng katerkakaken dhateng tiyang kang sami wonten ing panggénan punika, utawi pinanggih wonten dhusun kang alit nanging sarat tiyang ing dhusun punika sampun dados satruné tiyang kang pejah wau : sarta boten wonten kang momori malih, utawi kapanggih katilar tiyang kathah, artosé : kang wau tiyang kathah sami kumpulan nunten sami bubar : panggénané enggéné kekumpulan wonten bangké. Utawi wonten tiyang jaler satunggal kang [33] acicriyos yén uninga kang amejahi, boten tatiyang jaler setunggil utawi laré kathah : utawi tiyang étri kathah, kang punika kaukumipun kalerêsaken panerkané tiyang punika, nanging mawi kasumpah ping séket, sasampuning kasumpah, kang katerka wau amedalaken dhendha, kathahipun satus unta : utawi séwu dinar. Nanging wau kang anerka kénging yén anedhaha supaosé kang dipun terka wangsul ping séket, sampuné sumpah : tiyang ingkang katerka : kang acakket kelayan kalerêsané boten manggih punapa-punapa. Nanging saupami tiyang kang katerka : kadi kang sampun kasebut wau punika mungkir, pamungkiré boten angakeni asesarêngngan kelayan tiyang kathah kang sami atilar ing pepejah wau, utawi agadhah wiraos kalané wonten pepejah : piyambakké saweg kekésahan, punika ukumipun kang mungkir kasumpah ping sepisan, kang kajanjékaken temen-temen 28Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

29 boten sesarêngngan utawi saweg anuju kekésahan kadi déning pamungkiré mengkaten, ananging enggéné katerka memejahi teksih katetepaken. Mongka teksih ugi mungkir boten ngraos amemejahi, mongka kasumpah kang mungkir wangsul ping séket, kang anerka boten usah kasumpah malih, sawab penerkané sampun boten akanthi ing kalerêsané. Prakawis : 75 Saupami wonten tiyang anggadhahi panganggep ing kesalahané paréntah ing ratu, mongka tiyang punika lajeng lumuh boten purun andhérék ing paréntahing ratu, kang piyambakké sampun anglampahi salami-laminé, utawi lumuh kaukuman kang sampun tetep ing piyambakké, sarta wau titiyang anggadhahi pangajeng : utawi kepala : kang kelayan saokah, [34] ukumipun boten kénging boten ratu amesthi amerangngan. Nanging sarat ratu ajeng andamel utusan rumiyin dhateng tiyang kang wicaksana ing ngélmi sarta digdaya ing paprangngan, kang supados wau utusan asuka apitutur kang patur sarta apitakéna utusan punapa prakawis kang dados boten karêmbagané. Yén saupami tiyang kang bongga punika amestani, yén ratu boten anglenggahi paréntahé agaminé, anangela utusan icalé kang kawestanan wau. Yén saupami teksih anetepi ing bonggané, asukaha uningawau utusan, yén kang bongga wau badhé kaprangngan. Yén saupami anedha inah kang bongga, inggih kaantos ing sawetawis, nanging saupami sampun kaprangngan titiyang kang bongga sami umajeng, sampun boten anglawan wau lajengngé, mongka kacepeng, boten kénging yén kapejahan. Yén teksih anglawan sayogya kapejahan : sarta kajaraha saraja darbékké. Yén sampun amiturut paréntahing ratu, sarta sampun sepi ing pakikinten yén puruna bongga malih, sayogya barang darbékké sami kaparingna malih. Yén saupami salebeting paprangngan wontena pepejah : sarta barang kang sami risak, ukumipun boten kénging anuwuna wewales sarta tetempah. Nanging saupami wonten tiyang balila ing ratu, kang boten pisan-pisan ratu andamelaken salahan, kelampahan tiyang kang balila wau kaprangngan 29Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!

30 sarta wonten kénging punapa-punapa. Bilih kang merangngi sami pejah : utawi rêsak barang darbékké, wajib kang balila wau sami anempahan : utawi kawales kapejahan, kang semanten punika, bilih kantenan kang gadhah pandamel. [35]Prakawis : 76 Saupami wonten tiyang ambégal tuwin angampak, kantos amendhet barang pengaos tigang tangsul, enggéné amendhet wau barang panggénané wonten ing pasimpenan, ukumipun katugel ugelugelanipun tangan tengen sarta sukuné kiwa, sarta mesthi amangsulaken barang kang pinendhet. Yén saupami sampuné kakethok purun andamel malih, ukumipun kakethok tanganipun kiwa sarta sukuné tengen. Yén saupami sampun kakethok wangsul ping kalih : purun andamel malih, ukumipun boten kénging yén kapejahan, amung katakjir kémawon. Yén saupami pandamelé sarta amejahi, ukumipun inggih kapejahan sarta kapanjer laminé tigang dinten. Senadyan Ahliwarisé kang pinejahan wau angapuntena, inggih kedah kapejahan ugi. Nanging saupami boten kantos amendhet barang kang wonten pasimpenan utawi barang kang pinendhet wau kantos kirang saking tigang tangsul, ukumipun katakjir kémawon sarta amangsulaké kang cinolong. Prakawis : 77 Saupami wonten tiyang amandungngi mélik apengaos tigang tangsul, enggéné mendhet wonten pasimpenan, ukumipun kakethok tangané tengen sarta amangsulaken barang. Yén saupami sasampunipun kakethok purun mandung malih, pikantukké kadi kang wau, ukumipun kakethok sukuné kiwa. Yén saupami purun mandung malih, ukumipun kakethok tanganipun kiwa. Yén purun malih kakethok sukunipun tengen. Yén saupami sampuné kakethok : wangsul ping sekawan purun mandung malih, ukumipun boten kénging kapejahan, amung katakjir kimawon. 30Karya sastra adalah pencapaian puncak peradaban yang menjadi bagian aset bangsa. Jagalah!!!