Diktat EKSPRESI LISAN I DR. PURWADI, M.HUM

Transkripsi

1 Diktat EKSPRESI LISAN I DR. PURWADI, M.HUM PENDIDIKAN BAHASA DAERAH FAKULTAS BAHASA DAN SENI UNIVERSITAS NEGERI YOGYAKARTA Telp: ; purwadi@uny.ac.id November

2 PURWAKA Diktat punika karumpaka kangge pasinaon Mata Kulian Ekspresi Lisan I ing Jurusan Pendidikan Bahasa Daerah, Fakultas Bahasa dan Seni Universitas Negeri Yogyakarta. Wondene ingkang dados garapan ing salebeting seratan punika kadosta gladhen pranata adicara, tata sasana, tata wicara, tata busana, tata sastra, lan tata swara. Kajengaken sanguning para juru pamedhar sabda, wedharing seserepan dalah pamarsudining basa kangge ngungak mekaring jagad enggal. Kanthi mekaten titi laksana adicara saged lumampah kanthi gancar. Wedaling diktat punika kaangkaha saged nglancaraken kridhanipun para kadang mahasiswa ingkang nembe ngangsu kawruh. Wusana mugi rahayu ingkang sami pinanggih. Matur nuwun. Yogyakarta, 10 November 2011 Dr. Purwadi, M.Hum 2

3 ISINIPUN BUKU PURWAKA... ISINIPUN BUKU... ii iii BAB I GLADHEN PRANATA ADICARA... 1 A. Mandhegani Acara... 1 B. Sangunipun Pranata Adicara... 2 C. Maneka Warna Upacara... 4 D. Ngesti Mekaring Kabudayan... 5 BAB II KALENGGAHANIPUN JURU PAMEDHAR SABDA A. Katrangan Pamedhar Sabda B. Ngudi Sumbering Pangawikan C. Syarat Sarananipun Pamedhar Sabda D. Tuk Sumberipun Kapustakan Jawi BAB III JEJERING SESORAH ING BEBRAYAN JAWI A. Wedharing Seserepan B. Pamarsudining Basa Sastra C. Kagunan Adi Luhung D. Mekaring Jagad Anyar E. Tuntunan Pustaka Sesorah BAB IV ULAR-ULAR ING UPACARA TETAKAN A. Nindaaken Syariat Agami B. Ndherek Wejanganipun Nabi Ibrahim C. Piranti Kangge Tetakan D. Ngreksa Kayuwananipun Tetakan BAB V GITA WICARA ING SARASEHAN TUMANGKARING AGAMI ISLAM. 38 A. Tumangkaring Agami Islam B. Nyengkuyung Kraton Demak Bintoro C. Lelandhesan Daya Kawicaksanan D. Nlesih Sejarahipun Grebeg Sekaten E. Sumebaring Kalimat Sahadat F. Wejangan Wirid Hidayat Jati KAPUSTAKAN LAMPIRAN 1. SILABUS LAMPIRAN 2. RPP PANGRIPTA

4 BAB I GLADHEN PRANATA ADICARA A. Mandhegani Acara Lampahing acara ingkang karancang kanthi premati. Badhe kacepeng jumbuh kaliyan tujuanipun, sauger ingkang mranata punika mumpuni. Pranata adicara ingkang trampil, rikat, trengginas mesthi ngentheng-ngenthengi ingkang kagungan karsa. Punapa malih pahargyan katindakaken mawi ragat tikel-matikel, jejering pranata adicara kedah sembada. Wedaling mragat sampun muspra, supados mboten damel kuciwa. Pramila tandangipun pranata adicara kasuwun ingkang temen-tumemen. Langkung prayogi menawi pranata adicara saderengipun makarya ndherek ngiguhaken rancangan. Amargi rata-rata ingkang kagungan kersa dereng pengalaman nindakaken pawiwahan. Pratelan saking pamedhar sabda dalah juru pranata adicara cetha damel ayemipun ingkang kagungan dalem. Manah gupuh, kisruh lan ewuh pakewuh adhakanipun nyalirani sinten kemawon ingkang kagungan hajad. Mandhegani acara pahargyan pancen perlu kawruh mirunggan. Seserepan miwah pengalaman kinarya piranti murih ramungin pakaryan. Sambung, srawung, tulung-tinulung ing madyaning bebrayan agung saestu nggancaraken sedaya pakaryan menapa kemawon. Ulah raos kridhaning batos, sinartan jangka jangkah ingkang atos-atos, mimbuhi pribadi ingkang bontos. Mendah remening penggalih 4

5 para kadang ingkang kagungan kersa, menawi pahargyan ingkang katindakaken nuwuhaken arum kuncaraning kulawarga. Sepinten bombonging penggalih, jalaran pawiwahan saha pahargyan punika wonten gandheng cenengipun kaliyan harkat, martabat saha derajat. Bebrayan Jawi asring nyebat njaga praja. Ingkang mengku suraos ngreksa yuwananing asma. Kangge nyembadani kuncaraning brayat ageng, ingkang kagungan kersa sampun ndhadhani kehing prabeya ingkang tanpa wilangan. Minangka jejering pangarsa pawiwahan, pranata adicara jamak limrah menawi mrantasi pakaryan lan sesanggeman. B. Sangunipun Pranata Adicara 1. Tata Sasana Sasana tegesipun papan saderengipun nindakaken jejibahan. Pranata adicara prayogi nyumerepi papan pahargyan. Kanthi mekaten rerakitaning acara saged kajumbuhaken kaliyan kawontenan. Kados pundi bebrayan ing kanan keringipun papan ingkang kangge acara. Ugi pakaryan dalah kalenggahanipun ingkang sami ngestreni pawiwahan. Andhap inggiling pangkat drajat saestu mahanani ulat patrap lan pangucap. 2. Tata Wicara Wedaling wicara kedah empan papan. Sampun ngantos minggeti penggalihipun tiyang sanes. Wicara ingkang mentes, luwes lan pantes tartamtu damel mareming manah. Tumraping priyayi sepuh prayogi mawi unggah-ungguh. 5

6 Menggahing priyagung luhur sampun tilar wosing pitutur. Ing madyaning para winasis wedaling wicara langkung sae menawi patitis. Ing madyaning kawula dasih saestu cocok kaliyan raos kaswasih. 3. Tata Busana Ajine dhiri saka lathi, ajine raga saka busana. Wulangan warisan leluhur punika lumampah ngantos ing jaman samangke. Raga ingkang karengga mawi busana edi peni mahanani pakurmatan saking asanes. Busana edi peni boten kedah mubyar lan awis reginipun. Ingkang wigatos jumbuh kaliyan kawontenan. Pahargyan penganten magepokan kaliyan busana ingkang ngemu suraos suka parisuka. Wondene tiyang ingkang ndherek upacara resmi pemerintahan, ugi mligi busananipun.c ak-cakanipun busana pancen benten-benten keperluanipun. Tiyang sripah mesthi ngagem busana ingkang katingal swasana duhkita. 4. Tata Sastra Endahing basa amargi pinaes mawi tetembungan ingkang jangkep, ukara ingkang genep. Juru pranata adicara, juru sesorah langkung prayogi nyinau seserepaning basa. Supados saged miyosaken pangandikan ingkang miraos. Sinten ingkang mirengaken lajeng kepranan ing galih. Kejawi punika ugi badhe katitik andhap asoring kawruh. Sasngsaya jembar kawruhipun, tambah ageng pangajinipun. Jembaring seserepan saged katempuh mawi maos maneka warna pustaka lan bawa rasa kaliyan para pinunjul. 6

7 5. Tata Swara Swara ingkang gandem marem racak-racakipun gampil nuwuhaken raos kesengsem. Nut jaman kelakone, swara ngumandhang ing pawiwahan amargi kabantu piranti mirunggan. Teknologi lan kemajuan jaman ingkang wonten gegayutanipun kaliyan tata swara, saged dipun pirsani ing sadhengah papan. Sanadyan mekaten tetp mboten pareng gumantung kaliyan teknologi. Sinau ugi pangusi tetap kedah peng-pengan. Boten kepareng kendho. Mekaring teknologi mlampah sareng kaliyan pambudi. C. Maneka Warna Upacara Menggahing bebrayan Jawi, upacara adat sampun katindakaken kawit kuna-makuna. Kanthi pangajab murih karaharjan, ngendhani coba lan bilahi. Mila saweneh gadhah pemanggih kedah nindakaken, umumipun ingkang nyengkuyung upacara adat para sesepuh ingkang taksih pana dhumateng tata cara Jawi. Ngugemi upacara adat ateges ngleluri budaya adiluhung. Kasebat upacara adat Jawi ingkang taksih lumampah kadosta mantenan, supitan, mitoni. Saben daerah gadhah cak-cakan upacara piyambak-piyambak. Atur uninga bilih upacara adat punika mboten pareng jor-joran. Amargi saged nyebabaken cecongkrahan antawisipun para kadang, katindakaken kanthi prasaja kemawon. Menawi tujuan sampun kacepeng, menika winastan sae sanget. Pustaka ingkang mbeber titi laksana upacara adat kathah sanget warnanipun. Umpaminipun buku yasanipun Raksa Panuntun (1991), mratelakaken maneka warni tuladha tanggap wacana basa Jawi. Urut-urutanipun 7

8 pahargyan penganten kadamel genah lan genep. Para juru pamedhar sabda, pranata adicara lan juru sesorah manteb sanget sampun nyinau buku menika supados langkung jembar wawasanipun. Perlu kawuningan malih kagem sedherek pranata cara ingkang wonten gandheng cenengipun kaliyan upacara sripah. Kedah atos-atos lan momong raos. Mliginipun tumrap para kadang mitra ingkang kecalan warga. Trap-trapanipun atur sageda mimbuhi kapitayan. Syukur bage ngentheng-ngenthengi ingkang nembe nawung dhuhkita. Dipun wanti-wanti uculing wicara mboten pareng ngebot-boti. Menapa malih nambah ngrepoti. Pramila sinau tata basa ingkang nuju prana dadosa kawigatosan. Panindaking upacara ingkang magepokan kaliyan pengetan langkung gampil. Kadosta pengetan dinten kamardikan, tanggap warsa, paguyuban, rembag dhusun lan sapinunggalanipun waton dipun jumbuhaken kaliyan wosing gati, menika saged kawastanan sae. Angger kulina kemawon sadhengah tiyang tartamtu saged anglampahi sampun tidha-tidha ing galih supados gancar lancar cak-cakanipun minangka dados pangarsaning adicara. D. Ngesti Mekaring Kabudayan Salajengipun mekaring kabudayan Jawi kapratelakaken dening Empu Jawi Kina, Raden Ngabehi Poerbatjaraka kados mekaten. Bangsa Indhu ingkang dhateng wonten ing tanah Jawi, punika ingkang rumiyin bangsa ingkang agami Siwah. Ceplosipun bangsa ingkang nganggep Tri Murti minangka Gusti Allahipun; inggih punika ingkang dipun anggep dados tunggal, sang hyang Siwah, 8

9 ingkang sapunikanipun dipun wastani Bathara Guru. Bangsa Indhu ingkang dhateng kantun, punika bangsa ingkang agami Buddha Mahayana. Bangsa kalih golongan wau anggenipun murih jembar saha lebet pamulangipun babagan agami dhateng tiyang Jawi, utawi dhateng pranakanipun, sami ambekta serat bab agaminipun piyambak-piyambak. Mangka serat-serat wau kinten-kinten mawi basa Sansekerta. Amila tiyang Jawi, sanadyan boten kathah, inggih wonten ingkang nyinau basa Sansekerta. Sareng tiyang ingkang sampun saged dhateng kawruh Indhu rumaos kapeksa utawi sedya mulang Sansekerta, inggih lajeng ngangge basa Jawi, nanging sampun kelajeng kecampuran tembungtembung Sansekerta sawatawis kathah, kangge nerangaken bab utawi barang ingkang dereng wonten jawinipun. Saya malih sarehne kala jaman semanten punika sajakipun, sinten-sinten ingkang sumedya dados guru, utawi kepengin dipun-wastani tiyang pinter, kedah saged basa Sansekerta, dados lebetipun tembung-tembung Sansekerta dhateng basa Jawi saya kathah sanget. Ewa semanten sarehne dhapukanipun basa Jawi punika beda sanget kaliyan basa Sansekerta, dados sanadyan pari-basanipun kegrujug tembungtembung Sansekerta, basa Jawi boten ewah jumengengipun taksih lestantun kegolong basa Indonesia. Dene basa Sansekerta punika dhapukanipun, yenbasa Eropa ing jaman samangke, ingkang memper basa Jerman, sarta pancen nunggil golongan kaliyan basa Eropa ingkang kathah-kathah; dipun wastani basa Indo Jerman (Poerbatjaraka, 1964). Serat-serat ingkang dipun bekta dening tiyang Indhu agami Budha tamtunipun inggih ingkang babagan kabuddhan; kados ta serat ingkang dipun wujudaken gambar lalajuran ing candhi Borobudur. Nanging 9

10 serat-serat punika, kajawi satunggal kalih ingkang badhe kapratelakaken ing ngandhap, prasasat boten wonten kakantunanipun. Serat-serat bektanipun tiyang Indhu ingkang agami Siwah, punika tilasipun kenging dipun wastani kathah. Kadosta serat Mahabarata, Ramaya, lan sanes-sanesipun malih. Serat Mahabarata ingkang dipun cariyosaken damelanipun resi Wyasa, jawinipun Abiyasa, punika wosipun nyariyosaken lalampahanipun para Pandhawa saha para Korawa. Ing samangkenipun wonten ing tanah Jawi dados lampahan wayang purwa; nanging inggih kathah ewah saha wewahipun (Poerbatjaraka, 1964). Serat Ramayana punika kacariyosaken damelanipun bagawan Walmiki; menggah ing panangguh, sepuh serat Ramayana katimbang serat Mahabarata. Nanging serat Ramayana punika wonten ing tanah Indhu kagolong kitabipun bangsa ingkang agami Wisnu. Benjangipun serat menika dipun jarwa kanthi nami Serat Rama (Yasadipura I, 1912). Yen Mahabarata kagolong kitabipun tiyang agami Siwah. Mangsuli bab basa Jawi. Ingkang kita aturaken basa Jawi, punika basanipun tiyang Jawi kala jaman kina. Tiyang Jawi ing jaman samangke mastani: basa Kawi. Nanging para geleerden bangsa Walandi anggenipun mastani basa Jawi Kina. Nalika basa Jawi kina wiwit kaserat sapisan, punika sampun kecampuran tembung-tembung Sansekerta sawatawis kathah. Seratan sela ingkang pinanggih sepuh piyambak ngangge basa Jawi kecampuran tembung Sansekerta, punika mawi angka taun 731 Saka 809 taun Masehi; pinanggihipun wonten ing Dhiyeng; wiwit titimasa punika salajengipun dumugi jaman samangke basa Jawi kenging dipun wastani terus lajeng dipun serat mawi aksara Indhu. 10

11 Temtunipun seratanipun saya lami saya ewah, wiwit wangun Indhu tulen ngantos dumungi wangun ingkang kangge ing jaman samangke, dene ewahipun wau namung saking sakedik sanget. Papan ingkang tulen saking jaman kina, ingkang pinanggih wonten seratanipun Jawi, punika wujud tugu sela utawi balebekan tembagi. Wonten ugi ingkang awujud balebekan mas utawi salaka. Menggah ingkang tumrap sela utawi tembagi, punika ingkang kathah-kathah ngemot piyagem paringipun satunggaling ratu dhateng sawenehing dhusun, kaparingan wewenang ngadeg piyambak, tegesipun kaparingan autonomie, kadosta wenang boten ambayar pajeg dhateng nagari; wenang mendhet pajeg dhateng tiyang ingkang dudunung salebeting dhusun ngriku saha neda beya dhateng sawarnining pakaryan ing salebeting wewengkonipun, utawi beya lebet wedaling dadagangan. Bokmanawi dhusun ingkang makaten punika ing jaman samangke kenging dipun wastani dhusun Mardikan. Anggenipun dhusun dipun paringi wewenang kados makaten punika ingkang kathah awit dhusun wau dipun paringi kewajiban ngreksa saha ngopeni candhi pupundhenipun sang ratu, ngiras ngawontenaken pamulangan agami. Yen boten makaten inggih awit dhusun wau ageng sanget yasanipun dhateng sang prabu. Kados ta : sanalika sang prabu perang, tiyang ing dhusun punika anggenipun ambantu saged anjalari menang. Dados autonomie ingkang kaparingaken wau nama mlingi ganjaran. Wonten malih seratan sela utawi tembagi ingkang ngewrat karampunganing sambut apisambut utawi sade tinumbas siti, sasaminipun. 11

12 Hambok bilih prayogi menawi para juru pangudi basa nyinau buku bausastra (Poerwadarminta, 1939).Dene ingkang balebekan mas, utawi salaka, punika isinipun ingkang kathah pupujian utawi rajah-rajah, ingkang kerep, pinanggihipun wonten salebeting cupu sela, wadhah awu-mayitipun para luhur. Cupu sela punika ingkang kathah pinanggih wonten sangandhaping candhi. Dados gathukipun kaliyan ingkang kasebut nginggil, dhusun ingkang kaparingana autonomie wau kawajiban ngreksa candhi, tegesipun ngreksa pasareyan luluhuripun sang prabu (Poerbatjaraka, 1964). Cara ingkang kados kasebut ing nginggil punika sadaya tiyang Jawi kala jaman semanten namung lugu tiru-tiru caranipun tiyang Indhu. Awit campuring darah, rumasuking raos-rumaos sarta agami Indhu, tumrap bangsa Jawi ingkang perangan nginggil, kenging dipun wastani sampun keket. Amila bangsa Jawi kala jaman semanten ing samangke dipun wastani bangsa Jawi Indhu. Pratelan ing serat Kapustakan Jawi kala wau piguna sanget tumraping juru Pamedhar Sabda supados gamblang anggenipun mbabar ngelmu ingkang wonten gandhengipun kaliyan kabudayan Jawi. 12

13 BAB II KALENGGAHANIPUN JURU PAMEDHAR SABDA F. Katrangan Pamedhar Sabda Langkung rumiyin ing kalodhangan punika badhe kapratelakaken bab kawruh Pamedhar Sabda. Nami jamak limrah bilih Pamedhar Sabda punika dados sesuluhing bebrayan. Amargi ing sadhengah papan, priyagung ingkang kapatah dados Pamedhar Sabda tansah mbabar maneka warni kawruh. Sedaya sesulang ingkang kawedhar lajeng tumanem ing telenging sanubari para pamirsa lan pamiyarsa. Jejeripun juru Pamedhar Sabda saged winastan guru, ingkang pantes dipun gugu lan dipun tiru. Pramila juru Pamedhar Sabda ugi katelah sesepuh miwah pinisepuh. Amargi menggahing tiyang kathah, Pamedhar Sabda punika sayektos tikel matikel sangunipun. Kawruh agaminipun mitayani, tata basanipun genep, tata sastranipun jangkep. Ulah kridhaning seni budaya sarwi mumpuni. Tata susilanipun damel nuju prana. Boten mokal menawi pasrawunganipun jembar. Ing pundi kemawon panggenanipun kuwawi nuwuhaken pribadi ingkang kawentar. Ewa semanten para mitra Pamedhar Sabda prayogi engengeti dhateng owah gingsiring jaman. Rehning jaman punika sangsaya dangu sangsaya maju, mila sarjana winasis ugi sumebar kanthi warata. Gapuraning ilmu kabikak wiyar, amargi pustaka-pustaka Jawi pating trucuk kados tuwuhipun jamur barat. Supados 13

14 boten ketinggalan kaliyan ombaking seserepan, langkung utami menawi kersa asring maos lan bawa raos. Ibarat juru masak, tambah pepak bumbunipun, tartamtu mimbuhi sedhepipun dhedhaharan. Sedaya gegayuhan luhur kala wau badhe kasembadan, sauger mempeng reka dayanipun, gembleng tekadipun. Kalampahan sang juru Pamedhar Sabda kaparingan jejuluk oboring jagad raya, ingkang tansah ngesti kawruh rahayu. G. Ngudi Sumbering Pangawikan Estunipun kawruh ngengingi Pamedhar Sabda saget ugi sinawung ing salebeting seni pedhalangan. Kados pangandikanipun ingkang minulya Ki Siswoharsoyo mekaten. Sareng kagunan ringgit lan gendhing sampun nama sampurna, gregetipun para ningali ringgit purwa dhateng adining kagunan saha miraosing wirama gendhing, lajeng dhawah angka kalih. Samangke punika, ingkang taksih tetep dados kawigatosanipun para ningali ringgit purwa, lajeng dumunung ing kagunan dhalang. Pinanggihipun ing tetingalan ringgit purwa ing jaman sapunika, sanajan ringgitipun kirang adi, wiyaganipun kirang wasis, ugeripun ki dhalang pancen lebda panindaking damel, para ningali meksa tetep migatosaken. Menggahing nalar, gregetipun para ningali lajeng salin salaga makaten wau, semunipun pancen inggih maton. Awit, manawi ki dhalang pancen mumpuni sayektos dhateng kridhaning ngelmu pedhalangan, ing pakeliran ngriku, para mirsani sepuh-anem, jaler-estri, kuli priyayi, sugih tuwin miskin, tamtu sami rumaos marem sabab pikantuk piwulang tepa palupi ingkang sarwa cocok kalayan 14

15 betahipun. Ewa dene, ambak-ambak namung prakawis panindak, kathahkathahipun meksa kawengku ing wasesaning kodrat. Adhakanipun, uger dhalangipun sae, ringgit-ipun inggih bregas, wiyaganipun inggih wasis-wasis. Manawi ngengeti pengetan ing ngajeng, ing kinanipun, ingkang nyarirani andhalang punika sang Prabu Suryamisesa piyambak. Makaten punika, sanajan kala semanten umbarampening pedhalangan tamtu dereng sarwa sampurna kados ing jaman sapunika, nanging ing atasipun jaman semanten, pandhalangipun sang Prabu, tamtu sampun boten kirang mumpuni. Malah saking daya prabawanipun sang Prabu, tumanemipun tetingalan ringgit purwa dhateng para ningali, lajeng dados pembanguning batos ingkang gandheng kalayan agami. Tumrapipun dhalang sapunika, menggah ing wawasan, lepasing pangudi dhateng kridhanipun andhalang, limrahipun namung dumugi matenging kagunan ingkang saget nuwuhaken woh tumraping kalahiran. Makaten punika, bakuning ngelmunipun ingkang dados sanguning panindak, sampun kapathok dados kalih bab. Inggih punika: wadhah lan isi. Wadhah mengkoni gangsal prakawis, inggih punika: Janturan, pikajengipun: cariyos candraning nagari sarta ringgit. Gendhing, pikajengipun: lebda dhateng gendhing, sulukan, pathetan sapanunggilanipun. Banyol, pikajengipun: saget damel sanggitan lelucon. Antawacana, pikajengipun: saget milah-milahaken solah, ginem tata trapsila satunggal-tunggaling ringgit, ngetrepi kalayan wanda semunipun piyambak-piyambak. Sabetan, pikajengipun: trampil nyolahaken ringgit manut wanda semunipun piyambak-piyambak. Isi mengkoni nem prakawis. Inggih punika: Renggep, pikajengipun: yenyem ing manah boten kemba caking pangringgit. Greget, pikajengipun: saget 15

16 damel getaping ringgit ing kalanipun nawung gita. Nges, pikajengipun: saget damel raos trenyuh ing kalanipun ringgit kataman sungkawa. Sem, pikajengipun: saget damel raos prenes. Udanagari, pikajengipun: saget ngetrapaken empaning tanduk tumrap unggah-ungguhing ringgit dhateng satunggal lan sanesipun. Tutuk, pikajengipun: jangkep sarta wijang caking pandhalang ing dalem sadalu. Bakuning ngelmu pedhalangan kalih bab ingkang mengku sawelas prakawis wau, sanajan bab janturan punika jembaripun sampun momot bab palupining ulah kaprajan dalah pambeganipun satunggal-tunggaling ringgit ingkang ugi dados palupining lelabetan, puna dene saperang-peranganing ngelmu wau inggih saget kajembaraken manut kalebdan saha kawicaksananipun ki dhalang. Nanging ngengeti purwanipun wonten tetingalan ringgit besutan ing jaman Demak, langkung utami malih manawi wadhahing ngelmu wau, dipun wewahi satunggal prakawis malih. Inggih punika bab: agami (Bratadiningrat, 1990). Yen makaten, wadhah lan isi lajeng timbang sami mengku nem (6) prakawis. Malah bab agami ingkang ing ngriku dhapur wewahan punika, sageda kabelet bab ingkang baku. Wondene pandhapukipun makaten: Bakuning ngelmu pedhalangan kaperang dados kalih bab, inggih punika: wadhah lan isi. Wadhah mengkoni nem prakawis, inggih punika: Agami, pikajengipun: kedah lebda dhateng kawruh agami, janturan, gendhing, banyol, sabetan, antawacana. Isi kaperang dados nem, (kados kasebut ngajeng). Manawi kaleksanan makaten, gesangipun kagunan dhalang ingkang tetela tansah dipun gatosaken sadhengah golongan punika lajeng tetep dados sumbering pangawikan lahir lan batos. 16

17 H. Syarat Sarananipun Pamedhar Sabda Raden Ngabehi Ronggowarsito paring wejangan babagan tata gati ingkang wonten gandhengipun kaliyan pawiyatan. Wondene syarat sarananipun guru utawi Pamedhar Sabda kados ing ngandhap punika. 1. Paramasastra Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring sastra. 2. Paramakawi Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring basa Kawi. Katetangi tangisira, sira sang paramengkawi, kawilet ing tyas duhkita, kataman ing reh wirangi, dening upaya sandi, sumaruna anerawung mangimur manuhara, met pamrih melik pakolih, temah suka ing karsa tanpa wiweka. 3. Mardibasa Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring tata basa ingkang indah. Ing antara sapangu, Pangungaking kahanan wis mirud, Morat-marit penguripane sesami, Sirna katentremanipun, Wong udrasa sak nggan-enggon 17

18 4. Mardawalagu Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring lagu utawi gegendhingan. 5. Awicara Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring tata wicara. 6. Mandraguna Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring kesenian lan kagunan. Hawya pegat ngudiya ronging budyayu, margane suka basuki, dimen luwar kang kinayun, kalis ing panggawe sisip, ingkang taberi prihatos. 7. Nawungkridha Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring kawruh lungit. Neng jroning madya akhir. Wiku sapta ngethi ratu (1877) Adil parimarmeng dasih, Ing kono karsaning Manon. 8. Sambegana Tegesipun bangkit dhateng ulah gelaring kawasisan. 18

19 I. Tuk Sumberipun Kapustakan Jawi Ing ngandhap punika badhe kababar ombakipun kapustakan Jawi, kados ingkang sampun dipun pratelakaken dening Swargi Poerbatjaraka. Panjenenganipun sarjana martapi ingkang kasusra ing jagad raya. Malah pikantuk gelar Empu Jawi Kina. Pratelanipun kados mekaten. Ingkang dipun-wastani kapustakan Jawi, punika sadaya serat-serat carita, dongeng-dongeng ingkang ngangge basa Jawi. Wondene basa Jawi punika kagolong basa Austronesia; inggih punika basa-basa ingkang kangge sawarnining bangsa pribumi ingkang dudunung ing kapulowan iring kidul-wetaning jagad Asia: wates ler wiwit pulo Formosa mangidul; wates kilen wiwit pulo Madagaskar bablas mangetan ngantos dumugi jagad Amerika kidul iring ingkang kilen. Sarehne nama Austronesia punika boten patos kerep kapireng, ing ngriki kulasantuni nama Indonesia (Poerbatjaraka, 1964). Nalika taun 1884 Dr. Brandes saged nerangaken bilih bangsa-bangsa kasebut ing nginggil wau ing jaman kinanipun sanget, basanipun satunggal; katrangan punika mawi landesan panandinging basa-basa wau. Nalika tahun 1889 Dr. H. Kern ngudi malih ing bab tatandhinganing basa, ngantos saged nerangaken bilih asal-usulipun bangsa wau, kala taksih kempal ngangge basa satunggal, wonten ing tanah Cempa, ing samangke kalebet tanah Indo Cina. Malah saking pangudinipun P.W. Schmidt kenging dipun kinten-kinten bilih asal-usulipun bangsa Indonesia punika kala kinanipun sanget, saking Asia tengah. Ingkang sampun kenging dipun anggep, inggih punika bangsa Indonesia punika kala rumiyin nate kempal dados satanah, inggih ing tanah Cempa wau. 19

20 Bab punika boten namung angsal paseksen saking panandhinging basa kemawon; pangudinipun Dr. Van Stein Callenvels, Dr. Van der Hoop lan sanes-sanesipun ing bab dadamel sela; pethel sela, bedhor sela sapanunggilanipun, inggih ugi nedahaken, bilih pokok tanahipun bangsa Indonesia punika ing tanah Cempa, malah radi ngaler ngilen sakedik, dados ing tanah Cina iring kidul. Ing satunggaling wekdal, kinten-kinten kala tahun 1500 saderengipun taun Masehi, bangsa Indonesia wau buyar saking pokok padunungipun dhateng pulo-pulo punika. Ingkang temtu inggih kedhesek dening sanes bangsa saking ler utawi saking kilen. Sesampunipun buyar, bangsa wau lajeng manggen sagolong-golong wonten ing pulo ingkang dipun dunungi enggal. Awit saking pisah panggenan, danguning dangu sagolong-golongipun wau lajeng boten mangertos dhateng basanipun golongan sanes; sabab pepecahaning basa wau lajeng tuwuh piyambakpiyambak. Basa Indonesia ingkang wonten tanah Filipina dados basa Filipina, ingkang wonten tanah Jawi dados basa Jawi, Sunda lan Madura, makaten salajengipun. Kados punapa sipatipun basa Jawi ing saderengipun kedhatengan tiyang Indhu, punika boten wonten tilasipun; awit kinten-kinten bangsa Jawi kala jaman semanten dereng gadhah aksara. Wondene aksara Jawi ingkang dumugi sapriki taksih kangge, punika kala rumiyinipun aksara Indhu bektanipun bangsa Indhu ingkang sami dhateng wonten ing tanah Jawi, kinten-kinten kala wiwitanipun taun Masehi. Aksara Indhu wonten ing tanah Jawi punika ing sakawit, namung perlu kangge nyerati betahipun tiyang Indhu piyambak, kados ta serat-seratan bab 20

21 dagangan kaliyan bangsanipun piyambak, sapanunggilanipun. Wondene ingkang dipun angge punika basa Sansekerta punapa basa Indhu sanesipun, punika boten terang; ewasemanten wonten ancer-anceripun sakedik, inggih punika seratan ing tanah Jawi ingkang pinanggih sepuh piyambak, punika basanipun basa Sansekerta. Sareng dangu-dangu tiyang Indhu wonten ing tanah Jawi rabi tiyang Jawi, lajeng anak-anak, tamtunipun anak-anakipun wau basanipun inggih basanipun biyungipun, utawi basanipun rencangipun dolan, inggih punika larelare Jawi deles. Danguning dangu, sareng bangsa Indhu paranakan ing tanah Jawi sampun saya kathah, lajeng wonten golongan ingkang basanipun padintenan basa Jawi, nanging kecampuran tembung Sansekerta saking bapak-bapakipun. Wondene sinyo-sinyo saha noni-noni Indhu wau sampun layak kemawon bilih ing sasaged-saged sami dipun ajar maos lan nyerat aksara Indhu, dening bapakipun piyambak-piyambak; sareng sampung kathah pranakan ingkang saged maos saha nyerat aksara Indhu, lajeng wonten, ing sakawit namung kados coben-coben, seratan Indhu kangge nyerati basa Jawi. Panyobi punika sajakipun saged tuminak kalayan boten patos angel. Sareng sampun tumindak, mesthinipun inggih wonten tiyang Jawi tulen ingkang sumedya saged maos tuwin nyerat aksara Indhu wau, lajeng sinau, ing sakawit namung kangge kabetahanipun tiyang satungal kalih tumraping dadagangan. Saya malih sareng bangsa Indhu, kabekta saking langkung pinteripun katimbang tiyang Jawi, saged nglebetaken kawruhipun dhateng tiyang Jawi, pun Jawi punika lajeng rumaos betah, dados sumedya nyinau kawruh Indhu. Wondene kawruh punika kala jaman semanten ingkang temtu agagandhengan kaliyan bab agami. Inggih 21

22 awit saking makaten punika, milanipun tiyang Jawi lajeng kathah ingkang mlebet agami Indhu. Sapisan katut ing kawruhipun, kaping kalih saking tumangkaripun pranakan Hindu, saking saya lami saya meh boten wonten bedanipun kaliyan tiyang Jawi tulen (Poerbatjaraka, 1964). Langkung prayogi menawi tiyang Jawi purun maos seratan kina, kadosta serat Pustaka Raja (Ranggawarsita, 1993). Kados mekaten kalawau menggah tuk sumberipun kapustaka Jawi ingkang tumangkar ngantos dinten sakmangkin. 22

23 BAB III JEJERING SESORAH ING BEBRAYAN JAWI J. Wedharing Seserepan Tembung sesorah punika mengku suraos wejangan, wedharan, wulangan, pitutur, pituduh, ular-ular, seserepan, kawruh, kawignyan saha kawasisan ingkang wonten gandheng cenengipun kaliyan olah kridhaning mbabar ngelmu. Estunipun babagan sesorah saged dipun pratelaaken kanthi jembar, amargi garapanipun ugi wiyar. Panlesihipun prayogi sanget menawi kawiwitan saking sejarah budaya, laksitaning basa sastra, tumangkaring kagunan seni, kalajengaken owahing swasana kawontenan ingkang nembe lumampah. Sejarah budaya Jawi sampun maewu-ewu tahun umuripun. Wangsa Ratu Sanjaya saking Mataram Hindhu sayektos nuwuhaken budaya adi luhung ingkang kawentar ing saindhenging jagad raya. Tata praja katindakaken kanthi titi premati dalasan kawarisaken dhumateng putra wayahipun. Trah tumerahipun para kusuma ing Kraton Mataram Hindhu, tilaranipun ngantos dinten sakmangke gampil tiningalan (Padmawarsita, 1953). Upaminipun candhi Borobudhur, candhi Mendut, candhi Pawon, candhi Prambanan, candhi Baka lan candhi Kalasan. Sedaya dados cihna bilih para leluhur minulya kagungan gelar karya cipta ingkang angedab-ngedabi. Bangsa manca nagari ndalidir sami ngrawuhi saperlu mirsani yasan edi peni kala wau. Sedaya sami gumun ngungun sarta suka pengalembana. 23

24 Saking tlatah Jawa Tengah, budaya Jawi lajeng ngener ing tlatah Jawi Wetan. Kebudayaan Jawi ugi sangsaya ngrembaka. Kathah pustaka-pustaka agung anggitanipun para pujangga. Kasebat Empu Kanwa ingkang ngripta Serat Arjuna Wiwaha rikala jamanipun Raja Airlangga. Malah Sinuwun Prabu Darmawangsa Teguh mandhegani sumebaring kitab-kitab parwa ingkang mendhet saking Layang Mahabarata. Ugi Empu Sedah lan Empu Panuluh misuwur nyipta Serat Baratayuda. Empu Darmaja damel Serat Gathutkacasraya. Dene Empu Prapanca yasa Serat Negarakertagama. Empu Tantular nganggit Serat Sutasoma. Para pujangga punika kawentar dados cundhakaning sarjana winasis, ingkang ugi kasusra minangka saka guruning Kraton Medhang, Kahuripan, Kedhiri lan Majapahit. Duk nalikaning Kraton Demak Bintara dados punjering papan tumangkaring Agami Islam ing Tanah Jawi, budaya kina ingkang sampun wonten lajeng kasalarasaken kaliyan nuting jaman kelakone. Para wali ugi damel reriptan ingkang kajumbuhaken kaliyan budaya Jawi kanthi bumbon ingkang boten nrajang wewalering agami (Jayasubrata, 1917). Ringgit wacucal dados srana piwucaling Agama Islam. Gamelan lan karawitan keseselan gendhing-gendhing dalah lelagon ingkang ngemu suraos keislaman. Kanjeng Sunan Kalijaga, minangka tetungguling wali sanga marisaken lelagon Ilir-ilir, ingkang kondhang kaonang-onang ngantos ari kalenggahan punika. Kraton-kraton Islam salajengipun ugi sengkut gumregut ing babagan tata kridhaning budaya. Para nata ing Kraton Pajang, Mataram, Surakarta, Yogyakarta, Mangkunegaran lan Pakualaman samya gumreget, grumegut lan gumregah 24

25 anggenipun nguri-uri kabudayan Jawi (Bratakesawa, 1952). Sedaya para narendra gung binathara nglegaaken urun udhu bahu suku saha panemu. Keplalah kathah sang Katong ugi adhapuk pujangga. Reriptanipun dados tuk sumbering piwulang luhur menggahing kawula dasih warata sanagari. K. Pamarsudining Basa Sastra Para sarjana winasis jalma martapi ingkang ngrumpaka endahing basa sastra mawi pustaka maneka warni. Tiyang Jawi ingkang wiwit kina makina bangkit ulah gelaring tata haksara, pramila ugi prigel nyerat kangge ngedhari miwah ngudhari wohing angen-angen. Lumantar serat-serat Jawi punika cipta grahitaning manah tumuli kawedharaken. Owah gingsiring jaman tansah dipuncathet, murih boten ngantos kalepyan. Ngungak jaman kawuri kaleksanan kanthi terang trewaca. Mapag mekaring jagad anyar ugi boten kacipuhan. Sedaya kalawau dados gampil, amargi tiyang jawi gadhah simpenan ingkang awujud seseratan. Kitab-kitab kina ingkang kaserat mawi aksara Jawi saged kapriksan ing Musium Sana Budaya, Radya Pustaka, Reksa Pustaka lan Widya Pustaka. Perlu kawuningan menggah para pamarsudi basa sastra ingkang pengpengan. Contonipun Ki Padmasusastra ingkang nate meguru langsung dhumateng pujangga Ranggawarsita. Pinten-pinten pustaka ingkang sampun karipta. Carios kanthi irah-irahan Rangsang Tuban karumpaka mawi basa ingkang nuju prana (Padmasusastra, 1982). Pepak sastranipun, bobot wosipun. Cocok kangge sinau lan patuladhan. Buku sanesipun inggih menika tata sastra. Isinipun ngrembag paramasastra, pitedah, ugi kawruh basa. Cocok sanget kangge bahan pamulangan. 25

26 Ing sadhengah papan pawiyatan, buku tata sastra punika dados cepenganipun para guru ingkang nggulawenthah putra siswanipun. Sarjana basa sastra Jawi sanesipun inggih punika ingkang minulya Ki Padmosoekotjo. Labuh labet ingkang kaparengaken dhumateng sagunging bebrayan Jawi satuhu pantes sinudarsana. Buku-buku kawruh basa Jawi sampun rinipta. Ing babagan kawruh paramasastra, Ki Padmosoekotjo mempeng sanget. Cengkok, lagak, lagu, lageyaning tetembungan dipun pratelaaken kanthi titis patitis. Ing babagan sastra pedhalangan sampun kababar pitung jilid buku mawi irah-irahan Silsilah Wayang Purwa Mawa Carita (Padmosoekotjo, 1960). Sumbangan ingkang wigati tumraping jagad pakeliran. Mliginipun seni pakeliran, hambok bilih Ki Siswoharsoyo dados panyerat pakem pedhalangan ingkang pilih tandhing (Siswoharsoyo, 1953). Para penyerat pakem salajengipun meh ngemperi gagrak Siswoharsayan. Saget kawastanan pakem jangkep. Amargi tuntunan, sulukan, janturan, dhodhogan, kepyakan, sabetan, jejeran lan sanes-sanesipun ingkang magepokan kaliyan seni pewayangan dipun jlentrehaken kanthi gamblang. Tuladha pakem anggitanipun inggih menika tuntunan pedhalangan lampahan Wahyu Purba Sejati. Wondene Serat Bimapaksa karipta dening Ki Siswoharsoyo mawi sekar macapat. Sumebaring kapustakaan Jawi gagrak Surakarta boten saged dipun pisahaken kaliyan labuh labetipun Suwargi Karkono Partokusumo ingkang asring mawi nami sesinglon Kamajaya. Serat Centhini ingkang cacahipun kirang langkung 12 jilid dipun garap kanthi paripurna (Kamajaya, 1992). Saking aksara Jawi kasalin dados aksara latin tartamtu mbetahaken dana lan daya ingkang tikel 26

27 matikel. Serat Pustaka Raja Purwa ingkang gunggungipun kirang langkung 9 jilid ugi sampun karampungaken. Kitab-kitab Mangkunegaran lan Ranggawarsitan malah dipun garap mawi pratelan ingkang langkung genep lan jangkep. Tiyang Jawi jamak limrah menawi atur panuwun. L. Kagunan Adi Luhung Pang-panging budaya Jawi sangsaya dangu sangsaya ngrembuyung ing madyaning pasrawungan agung. Wohing budaya Jawi kalawau mbabar kagunan adi luhung. Menggah kagunan adi luhung inggih punika wedharing raos ingkang mbabar kaendahan. Endah menggahing panca ndriya, endah menggahing rasa jiwa. Sauger mahanani gesang langkung eca, sakeca lan pana, ateges kagunan kala wau saestu inggil bobotipun. Amargi ugi kathah seni entheng-enthengan ingkang tundhonipun ngajak kesasar. Ing salebeting bebrayan kathah pagelaran seni ingkang malah damel swasana dados ribet, nyebabaken tukar padu lan pasulayan. Punika genah seni ingkang kosong bobotipun. Pagelaran seni kados punika prayogi dipun gantos mawi seni adi luhung kemawon. Seni pedhalangan hambok bilih saged sinebat minangka wakil seni adi luhung. Ing ngriku sampun kamot seni tari, joget lan kridhanipun ringgit ngangge etangan baku. Amila ketingal sae tur ngresepaken. Seni swara katitik saking gendhing gegendhingan miwah sindhen sesendhonan ingkang ngiringi caking pakeliran. Seni sastra manggen wonten pilihaning basa kawi (Kamajaya, 1980). Janturan lan crita mesthi ngangge basa mligi ingkang awis-awis kangge ing srawung saben dinan. Tata kerawitan kadamel jumbuh kaliyan adegan, jejer, dalah 27

28 watak wantu wandaning wayang. Iringan kerawitan punika mimbuhi gagah, mewah lan megahing pakeliran sedalu natas. Sanadyan sampun dangu lan kapetang lawas, seni pedhalangan tetep lestari ngantos ari kalenggahan punika. Ing gunung agunung, dhusun ngadhusun, kitha ngakitha, gampang sanget pinanggihan kaliyan pagelaran wayang purwa. Kawula alit lan priyagung luhur ingkang ngembat kendhalining praja guyub rukun sesarengan mirsani caking pakeliran. Ngantos enjang gagat rahina, ketingal menawi para pamirsa dangan ing panggalih, manah suka parisuka. Wulangan, wejangan, wedharan saking seni pedhalangan sayektos damel pasugataning batos. Raos miraos ingkang kasarira lan kajiwa ing salebeting pagelaran ringgit wacucal estu nambahi mentesing piwucal. Paripurna anggenipun mirsani caking pakeliran ngantos wanci enjang malah mimbuhi jangka jangkah. Langkah langkung madhep, mantep lan menep. Bebrayan agung wusana sangsaya padhang jenggilang kados pinapak obor sewu. M. Mekaring Jagad Anyar Saben dinten seserepan saged dipun dhudhuk saking sadhengah papan lan panggenan. Kalawarti ingkang arupi koran, majalah, tabloid sumebar saindhenging nuswantara. Layar kaca, radio, internet asung pawarta ingkang tanpa kendhat. Seminar, lokakarya, konggres, simposium lan sarasehan dipun gelar makaping-kaping. Temu alumni, temu ilmiah, temu pakar dipun kantheni gagasan mirunggan. Sedaya kala wau dados srana tuk sumbering kawruh ingkang ngiringi mekaring jagad enggal. Para sedherek ingkang asring kadhapuk pranata adicara, 28

29 pamedhar sabda tuwin juru sesorah prayogi menawi tansah nggembleng dhiri kanthi pinten-pinten seserepan. Tumangkaring kabudayan, ngrembakaning kagunan miwah ngesing kaendahan saestu langkung wigatos menawi sinartan landhep tanceping seserepan dalah pengalaman. Undhaking ilmu, tikeling laku sarta keplasing panemu badhe sumebar warata kanthi mitayani, waton linambaran olah nalar saha panaliten ilmiah. Srawung ing tingkat internasional ingkang wiyar tebanipun perlu juru wicara utawi diplomat ingkang mumpuni. Sarana gladhen lan panaliten tartamtu nuwuhaken raos pitados tumraping bangsa asanes. Kejawi daya ketrampilan ingkang ngegungaken kridhaning olah panca ndriya, bab oleh nalar punika ugi nami wigatos. Perlu dipun ambali malih, bilih nyugata kabudayan lan kagunan prayogi kasalarasaken gladhen tuwin panaliten. Wawasan ingkang cekap menggahing budayawan, seniman lan sastrawan badhe nggancaraken pasrawungan. Gesang punika dumados saking maneka warni golongan bebrayan. Drajat lan pangkat tartamtu kemawon mbenten-mbentenaken tata srawung. Among tani, among dagang, among layar gadhah budaya ingkang boten sami. Saben golongan sinartan budaya lan adatipun. Mila perlu patrap momong, momor lan momot. Tetiganipun minangka sangu srawung sambang sambung ingkang mbabar bebrayan guyub rukun, manunggal lan mongingemong. Sesanti wigati warisanipun ingkang minulya Empu Tantular kedah dipun cepeng. Bhinneka Tunggal Ika, satuhu trep kangge dhasar trap-trapan pasrawungan ing pundi kemawon. Tata praja, tata paprentahan, tata pasrawungan 29

30 ing alaming bumi nuswantara ingkang nyepeng sesanti kala wau kathah wilujengipun. Samad-sinamadan antawisipun budaya satunggal lan satunggalipun nambahi kukuh bakuhing negeri Indonesia. Ingkang sampun limrah, sesanti tilaranipun Empu Tantular katampi kanthi tinarbuka, lega legawaning manah dening sangyaning para titah. Juru sesorah saged migunaaken sesanti menika ing salebeting ngayahi jejibahan. Raos kebangsaan ugi dados kewajibanipun para juru sesorah murih jayaning bangsa lan luhuring negara. Kanthi mekaten juru sesorah badhe pikantuk jeneng jenang, kuluk puluk, wong wang. Ateges kalenggahanipun juru sesorah pancen wigatos, kangge urun kasantosaning lahir lan batos. N. Tuntunan Pustaka Sesorah Saestunipun buku ingkang nembe kawaos punika karacik kados andharan ing nginggil. Kapurwan saking tumapaking sejarah budaya Jawi. Undha usuking basa sastra ugi kapratelakaken. Kagunan adi luhung sawetawis kapacak kanthi katrangan ringkes, nanging mentes. Katrangan mekaring jagad anyar jumbuh kaliyan nut jaman kelakone. Racikaning buku punika saperangan kadamel kados bawa raos salebeting pasinaon basa Jawi. Guru murid ing pawiyatan nembe rerembegan bab paramasastra lan kasusastran. Gladhen basa ingkang kapacak kanthi pangajab supados wulangan basa Jawi boten njuwarehi. Kanthi pasugatan radi enggal, para siswa tartamtu langkung remen sinau. Sinten kemawon ingkang sinau tlaten mesthi bakal panen. 30

31 Ukara-ukara ingkang karumpaka saperangan kapendhet saking tetembungan ngoko, madya lan krama. Estunipun punika naming tuladha. Cakcakanipun saged kadamel luwes murih sekecanipun pawiyatan. Malah saperangan bab kadamel kados tiyang ingkang nembe nindakaken sarasehan. Tundhonipun supados langkung ketingal edi peni. Conto-contonipun saged kawastanan pepak. Upacara adat, pahargyan temanten, temu trah dipun kantheni papan, sejarah lan silsilahipun. Persajan kemawon bilih sawetawis perangan wujud gancaran lan tetembangan. Cuplikan-cuplikan saking kitab babad lan serat-serat sastra piwulang kanthi pengajab supados isinipun buku punika langkung jangkep, trep lan mantep. Sawanci-wanci menawi dipun kersakaken sampun sumadya. Para sedherek ingkang kadhapuk pranata adicara, pamedhar sabda lan juru sesorah tartamtu langkung gampil anggenipun amarsudi. 31

32 BAB IV ULAR-ULAR ING UPACARA TETAKAN E. Nindaaken Syariat Agami Assalamu alaikum wr. wb. Katur dhumateng ngarsanipun para rawuh kakung sumawana putri ingkang dahat sinudarsana. Langkung rumiyin mangga kita sami muji syukur wonten ngarsanipun Gusti Allah ingkang Maha Mirah. Salam lan rahmat mugi tansah konjuk dhumateng junjungan kita Nabi Muhammad Saw. Ing kalodhangan menika keparenga kawula atur pratelan ingkang wonten gandhengipun kaliyan upacara tetakan. Menggah sunat utawi sunah punika tembung Arab. Kajenging suraos, meh radi memper kalayan tembung kautamen. Dene sunat ingkang dipun kajengaken ing ngriki, inggih punika: sunat ingkang tumindakipun saengga wajib tumrap bangsa Nuswantara punapa dene tetiyang Islam sadonya pisan. Kelanturing panganggenipun tembung sunat wau, adhakanipun namung katandukaken dhateng lare-lare estri, inggih punika : lare-lare wau sami kabelek kendhanganipun tipis ingkang anggandheng lamben alit kekalih, ing salebetipun lamben ageng kekalih ing kuwadonan. Dene paedahipun, samangsa lare wau dumugi wancining tarap, wedaling sesuker saking nglebet supados saged gampil sarta boten sakit. Panindak makaten punika, tumrap ing Nuswantara ngriki lajeng awujud tata cara tuwin kalimrahan ingkang prasasat wajib kedah dipun lampahi. Malah tempuking damel sunatan punika, tumrap ingkang kasembadan lajeng kadamel 32

33 rowan-rowan mawi nyedhahi sanak kadang ahli waris sarta tangga tepalih. Nanging, sajatosipun, bab bedhahing kendhangan tipis wau, sanadyan boten sarana kabelek, kabekta saking dayaning kodrat, lare saya diwasa, kendhangan saya tipis, tur kadhang dereng ngantos wancining tarap, kendhangan sampun bedhah piyambak, ingkang ngawaki malah sok boten kraos. Wondene purwanipun ing nuswa Jawi wonten tata cara sunatan makaten wau, sajatosipun namung tuwuh saking kawicaksananipun para Wali dadosa srana anggenipun badhe ngislamaken tetiyang kathah. Kados mekaten kala wau menggah rembaganipun bab tetakan ingkang kasambetaken kaliyan panindaking syariat agami Islam. Pungkasaning atur mugi sami rahayu ingkang pinanggih. Matur nuwun. Wassalamu alaikum wr. wb. F. Ndherek Wejanganipun Nabi Ibrahim Assalamu alaikum wr. wb. Kawula nuwun. Sanggyaning para rawuh kakung sumawana putri ingkang dahat kinurmatan. Ing kalodhangan punika badhe karembag babagan tetakan ingkang ndherek wejanganipun Kanjeng Nabi Ibrahim as. Tata cara tetakan utawi sunatan tumrap lare estri kasebut ing serat Guna Cara Agama, manawi katandukaken dhateng, lare jaler, limrahipun dipun wastani: tetakan utawi supitan (tetak supit). Malah ugi wonten ingkang mastani : Islam. Nanging tembung tetiga wau, saestunipun inggih sami dene kelanturipun ingkang jalaran namung mirid saking patraping panindak. Dene patraping 33

34 panindak, inggih punika: lare-lare jaler dipun pagas ikutipun ingkang ambungkus sirahing pastapurusa, ngantos sirah wau ketingal moncek boten kabungkus malih. Liripun kelantur, jalaran : Dipun wastani tetak, sebab: kapagas (kakethok) peranganing badan ingkang awujud pucuk. Dipun wastani supit, sebab: pamagasing ikut, ing ngriku, mawi migunakaken pirantos ingkang wujud supit. Winastan Islam (dipun Islami), sabab nalika badhe kapagas ikutipun, lare punika mawi dipun tuntun ingucapaken kalimah sahadat (rukuning agami Islam). Saking katerangan punika, mila tembung-tembung ingkang kangge mastani tumindaking tata cara wau, tetela kirang trep. Dene wastanipun ingkang sekawit inggih punika: kitan. Wondene paedahipun tata cara kitan punika, perlu kangge anjagi karesikan saha kasarasan. Sawanci lare sampun akil balig, lan badhe sholat, pastapurusa punika supados gampil dipun resiki. Punapa dene, samangsa lare sampun diwasa manawi nandukaken hardaning birai, ugi gampil dipun resiki, boten gampil dipun susuhi wiji sesakit. Sakawit, ingkang ngutamakaken tata cara sunat lan tetak punika namung agami Islam. Sarta, sunat ing ngriku, inggih tetep namung sunah (sanes wajib). Mila salugunipun, upami boten nglampahi sunat utawi tetak, ugeripun resikan, inggih boten dosa menggahing agami. Nanging manawi purun nglampahi, menggahing agami lajeng pikantuk ganjaran. Mila tembung sunat wau, kula wastani radi memper kalayan suraosipun tembung kautaman. Miturut kadis, Nabi Ibrahim ngalaihis salam, andhawuhaken; lare jaler ingkang ikutipun sampun cendhak boten ambungkus sirahing pastapurusa, 34

35 kawenangaken boten sisah nglampahi kitan. Suraosipun kadis punika, sampun cetha cocog kalayan katerangan wau, bilih wigatosing tetak punika, perlu kangge anjagi kasarasan. Mila dumugi samangke, para dokter ugi ngleresaken wontenipun tata cara wau. Sarehne kitan lan sunat punika kajawi nglampahi sunat rukuning agami Islam ugi perlu anjagi kasarasan, mila juru netaki anggenipun nindakaken wajib, prayoginipun inggih tansah ngengeti perlu-perlu wau. Liripun: saben-saben, inggih kedah suka tuntunan kalimah sahadat dhateng lare ingkang dipun tetaki. Punapa dene, pamagasing ikut kedah kaangkah sirahanipun sampun ngantos saged wangsul nlakup sirahing pastapurusa. Dados sasampunipun tetak, sapunika lajeng lestantun moncer. Kamajengan samangke, para sadherek juru rawat ingkang sampun gadhah partisara babagan kasarasan, ugi sami nindakaken netaki. Panindaking damel netaki para sadherek punika, tumraping kasarasan tamtu sampun nama nyekapi. Saya utami malih, manawi dipun jangkepi kalayan suka wejangan kalimah sahadat. Dados lajeng tetep: dhukun tetak ingkang mumpuni. Emanipun, ingkang kathah-kathah meksa dereng dumugi samanten. Tumrap tetakan ingkang katindakaken para sadherek Bong limrah, sanadyan wontenipun tata-cara punika sampun atusan taun, ewa dene asring kemawon kita mrangguli tetakan ingkang dereng cocog kalayan perlu-perlu wau. Kadosta: Saking kirang panjang anggenipun magas ikut, sasampunipun tetak, pun ikut taksih lestantun ambungkus sirahing pastapurusa. Saking tuni dungkaping pamagas, tur kadhang ngengingi pipa margi rah ingkang radi ageng anjalari 35

36 kathahipun wedaling rah, ngantos larenipun sok klemper. Ugi wonten ingkang ikut wau boten kapagas nanging samung kabelek murih enggala saras. Kados mekaten kalawau pratelan ingkang kapacak ing serat Guna Cara Agama. Kawula cekapaken semanten langkung rumiyin seserepan bab tetakan. Mugi ndadosaken kawuningan. Matur nuwun. Wassalamu alaikum wr. wb. G. Piranti Kangge Tetakan Assalamu alaikum wr. wb. Nuwun sagunging para rawuh ingkang ndherek sarasehan ing dinten punika. Kawula badhe matur kanthi irah-irahan Piranti Kangge Tetakan. Supados tetakan saget gancar lan lancar mila ugi perlu sangat mawi piranti ingkan premati. Limrahipun, tetakan ingkang katindakaken para sadherek Bong ingkang kathah-kathah punika, ikut kasogok lajeng kajapit nunten kapagas: gres, tatunipun lajeng dipun leleti pethakaning tigan ayam: sampun rampung. Bab tatu enggal lajeng dipun leleti tigan ayam punika manawi tatu punika pancen sampun resik, inggih wonten saenipun. Awit, garinging pethakan tigan ing ngriku lajeng prasasat dados lim tatuning pagasan wau. Nanging, sarehning nalika ikut badhe kapagas boten mawi dipun resiki rumiyin, mila tatu wau asring sanget lajeng dados ngoreng. Amargi : jalaran boten dipun resiki langkung rumiyin wau, adhakanipun sampun ngandhung bibit sesakit ingkang lembat-lembat sanget. Kaping kalihipun, jalaran boten kablebed, inggih lajeng gampil kataman bibit sesakit saking ing Jawi. Kaping tiganipun, sanadyan sepena sambekala pisan, ing atasipun badan 36

37 waras-wiris lajeng kapagas wantahan punika, sanadyan lare ing ngriku sampun pawitan tekad. ing raos meksa memelas. Jer nyatanipun tamtu karaos sakit. Awit saking punika, mila kita lajeng tuwuh gagasan ngarang seratan punika, ing pangangkah sageda dados ancer-ancering panindak ingkang radi patitis. Dene wawatonipun kajawi sampun kapratelakaken ing ngajeng, ugi mirid saking; andharaning serat titiasri ingkang dapur ngonceki suraosipun babad Demak. Bab gandhengipun kalayan kasaran, ugi saking, pangawikan warni-warni praktik ingkang sampun kula tindakaken piyambak. Nanging, tuladha-tuladha ing ngriki namung nuladhani murih gampilipun katindakaken ing padhusunan tuwin pakampungan kemawon. Inggih punika, Bong kedah gadhah: a. Peso alit, gunting, japit sekedhikipun kalih, sogok (sande). b. Chloroethyle, spiritus fortijor, boorwater, boorzalf, dermatol, kapuk, verband, sadayanipun kedah resik (steril). Sadaya prabot punika saged tumbas dhateng toko jampi (Apotheek), ugeripun nerangaken kanggenipun, tamtu pikantuk. Yen badhe nindakaken netaki, langkung rumiyin Bong kedah nyawisaken pirantos-pirantos wau. Boorzalf ingkang sampun kaledre ing gaasverband kaangkaha cekap kangge nutupi (ambuntel) tatuning pastapurusa ingkang badhe kapagas. Tanganing Bong saha pastapurusa ingkang badhe kapagas sanadyan ketingalipun tamtu sampun resik, naging kedah kagosok ing spiritus fortijor sarana kapuk sekedhik. Perlunipun, yen ing ngriku wonten bacterien (bibit penyakit ingkang alus sanget, sageda pejah dening dayaning spiritus. Sasampunipun makaten lajeng nuntuni kalimah sahadat lare ingkang tetak supados nirokokaken. Dene lafalipun : Ashadu Allah illaha illolah, wa ashadu 37

38 anna Muhamadur Rasullolah. Sasampunipun makaten lajeng matrapna sogok. Prenahipun ing salebeting ikut sajawining sirah pastapurusa ing prenah nginggil. Pucuking sogok kaangkaha papak lan cibiring pastapurusa. Sasampunipun makaten lajeng matrapaken japit sajawining ikut sawingkingipun sogok. Tangan kiwa (Bong) nyepengi sogok lan japit, tangan tengen ngeceri Chloroethyle ing pastapurusa ingkang badhe kapagas, ngantos kuliting ikut punika ketingal pethak, perlunipun kangge ngicali raos sakit. Sasampunipun makaten lajeng kapagas. Pamagasipun ing antawising sogok lan japit. Sasampunipun kapagas, ikut ingkang tatu pagasan, kacalikna mundur ing guluning pastapurusa, lajeng dipun wur-wuri dermatol kapara radi kandel nunten dipun tutup ing boorzalf ingkang sampun kaledre ing gaas kala wau terus dipun blebed : rampung. Pratelan ing nginggil punika kapendhet saking katranganipun Swargi Ki Siswoharsoyo, ingkang satuhu lebda ing babagan kasusastran Jawi. Panutuping atur, mugi-mugi pratelan sapala punika wonten ginanipun. Nuwun. Wassalamu alaikum wr. wb. H. Ngreksa Kayuwananipun Tetakan Assalamu alaikum wr. wb. Katur dhumateng para lenggah ingkang nembe mangayu bagya sarasehan ing dinten punika. Wondene pratelan ingkang badhe dipun rembag kanthi irahirahan Ngreksa Kayuwananipun Tetakan. Kangge anjagi supados boten gendhelen, sanadyan sampun kablebed, pastapurusa prayogi lajeng kadhengakna terusan sarana kawet (T) verband. 38