Lampiran 1 Hasil Identifikasi Tumbuhan
Lampiran 2 Morfologi Tanaman dan Simplisia Rimpang dan Daun Kunyit Gambar 15. Rimpang kunyit Gambar 16. Simplisia rimpang kunyit
Lampiran 2 (lanjutan) Gambar 17. Daun kunyit
Gambar 18. Simplisia daun kunyit Lampiran 3 Gambar Minyak Atsiri Hasil Destilasi Uap A B Gambar 19. Minyak atsiri hasil destilasi uap Keterangan: A. Minyak atsiri dari simplisia rimpang kunyit B. Minyak atsiri dari simplisia daun kunyit
Lampiran 4 Gambar Alat-Alat yang Dipakai Gambar 20. Alat stahl
Gambar 21. Alat destilasi uap Lampiran 4 (lanjutan) Gambar 22. Alat Refraktometer Abbe
Gambar 23. Alat Piknometer Lampiran 4 (lanjutan) Gambar 24. Alat Gas Chromatography-Mass Spectrometer (GC-MS)
Lampiran 5 Hasil Pemeriksaan Mikroskopik 1 2 3 4 5 6 Gambar 25. Hasil pemeriksaan mikroskopik serbuk simplisia rimpang kunyit KETERANGAN: 1. Butir-butir pati 2. Periderm 3. Parenkim dengan sel-sel minyak atsiri. 4. Parenkim berisi butir pati 5. Pembuluh kayu dengan penebalan tangga dan jala 6. Rambut penutup
Lampiran 5 (lanjutan) 1 2 3 4 Gambar 26. Hasil pemeriksaan mikroskopik serbuk simplisia daun kunyit KETERANGAN: 1. Sel-sel parenkim berisi minyak atsiri 2. Rambut penutup (Trichoma) 3. Pembuluh kayu bentuk spiral 4. Stomata bentuk parasitik dan sel-sel berisi butiran minyak
Lampiran 6. Penetapan Kadar Abu Total Kadar Abu = Berat Abu Berat Sampel x 100% A. Rimpang Sampel I Berat sampel = 2,0332 g Berat abu = 0,1381 g 0,1381 Kadar abu = x 100% 2,0332 = 6,79 % Sampel II Berat sampel Berat abu = 2,0318 g = 0,1292 g 0,1292 Kadar abu = x 100% 2,0318 = 6,35 % Sampel III Berat sampel Berat abu = 2,0369 g = 0,1277 g 0,1277 Kadar abu = x 100% 2,0369 = 6,26 % Kadar abu rata-rata rimpang kunyit kering = 6,79 % + 6,35% + 6,26% 3 = 6,46%
B. Daun Sampel I Berat sampel = 2,1180 g Berat abu = 0,2009 g 0.2009 Kadar abu = x 100% 2,1180 = 9,48 % Sampel II Berat sampel Berat abu = 2,1885 g = 0,2068 g 0,2068 Kadar abu = x 100% 2,1885 = 9,45 % Sampel III Berat sampel Berat abu = 2,1589 g = 0,2008 g 0,2008 Kadar abu = x 100% 2,1589 = 9,30 % Kadar abu rata-rata daun kunyit kering = 9,48 % + 9,45 % + 9,30 % 3 = 9,41%
Lampiran 7. Penetapan Kadar Abu yang Tidak Larut dalam Asam Kadar Abu Yang Tidak Larut dalam Asam = A. Rimpang Sampel I Berat sampel = 2,0332 g Berat Abu Berat Sampel x 100% Berat abu = 0,0278 g 0,0278 Kadar abu = x 100% 2,0332 = 1,37% Sampel II Berat sampel = 2,0318 g Berat abu = 0,0217 g 0,0217 Kadar abu = x 100% 2,0318 = 1,07% Sampel III Berat sampel = 2,0369 g Berat abu = 0,0177 g 0,0177 Kadar abu = x 100% 2,0369 = 0,87 % Kadar rata-rata = 1,37 % + 1,07 % + 0,87 % 3 = 1,10%
B. Daun Sampel I Berat sampel = 2,1180 g Berat abu = 0,0245 g 0,0245 Kadar abu = x 100% 2,1180 = 1,15 % Sampel II Berat sampel = 2,1885 g Berat abu = 0,0310 g 0,0310 Kadar abu = x 100% 2,1885 = 1,42 % Sampel III Berat sampel = 2,1589 g Berat abu = 0,0295 g 0,0295 Kadar abu = x 100% 2,1589 = 1,36 % Kadar rata-rata = 1,15% + 1,42% + 1,36% 3 = 1,15%
Lampiran 8. Penetapan Kadar Sari yang Larut dalam Air Kadar Sari Larut Air = A. Rimpang Sampel I Berat Sari Berat Sampel 100 x x 100 % 20 Berat sampel Berat sari = 5,001 g = 0,180 g 0,180 100 Kadar sari larut air = x x 100% 5,001 20 x = 17,99% Sampel II Berat sampel Berat sari = 5,001 g = 0,196 g 0,196 100 Kadar sari larut air = x x 100% 5,001 20 = 19,59% Sampel III Berat sampel Berat sari = 5,005 g = 0,159 g 0,159 100 Kadar sari larut air = x x 100% 5,005 20 = 15,88% Kadar sari larut air rata-rata = 17,99% + 19,59% + 15,88% 3 = 17,82%
B. Daun Sampel I Berat sampel Berat sari = 5,017 g = 0,165 g 0,165 100 Kadar sari larut air = x x 100% 5,017 20 x = 16,44% Sampel II Berat sampel Berat sari = 5,004 g = 0,150 g 0,150 100 Kadar sari larut air = x x 100% 5,004 20 = 14,98% Sampel III Berat sampel Berat sari = 5,004 g = 0,175 g 0,175 100 Kadar sari larut air = x x 100% 5,004 20 = 17,49% Kadar sari larut air rata-rata = 16,44% + 14,98% + 17,49% 3 = 16,30%
Lampiran 9. Penetapan Kadar Sari Larut Dalam Etanol Berat Sari 100 Kadar Sari Larut Etanol = x x 100 % Berat Sampel 20 A. Rimpang Sampel I Berat sampel = 5,005 g Berat sari = 0,137 g Kadar sari larut etanol = 0,137 100 x x 100% 5,005 20 = 13,69% Sampel II Berat sampel Berat sari = 5,011 g = 0,110 g 0,110 100 Kadar sari larut etanol = x x 100% 5,011 20 = 10,97% Sampel III Berat sampel Berat sari = 5,009 g = 0,116 g 0,116 100 Kadar sari larut etanol = x x 100% 5,009 20 = 11,58% Kadar sari larut etanol rata-rata = 13,69% + 10,97% + 11,58% 3 = 12,08%
B. Daun Sampel I Berat sampel = 5,002 g Berat sari = 0,081 g Kadar sari larut etanol = 0,081 100 x x 100% 5,002 20 = 8,09% Sampel II Berat sampel Berat sari = 5,002 g = 0,093 g 0,093 100 Kadar sari larut etanol = x x 100% 5,002 20 = 9,29% Sampel III Berat sampel Berat sari = 5,012 g = 0,103 g 0,116 100 Kadar sari larut etanol = x x 100% 5,009 20 = 10,27% Kadar sari larut etanol rata-rata = 8,09% + 9,29% + 10,27% 3 = 9,22%
Lampiran 10. Penetapan Kadar Air Kadar Volume II Volume I Air = Berat Sampel A. Rimpang Sampel I Volume I = 1,8 ml Volume II = 2,2 ml Berat sampel = 5,005 g Kadar air 2,2 1,8 = x 100 % 5,005 = 7,99% Sampel II Volume I = 2,2 ml Volume II = 2,6 ml Berat sampel = 5,006 g Kadar air 2,6 2,2 = x 100 % 5,006 = 7,99% Sampel III Volume I = 2,6 ml Volume II = 3,0 ml Berat sampel = 5,008 g 3,0 2,6 Kadar air = x 100 % 5,008 = 7,99% Kadar air rata-rata = 7,99% + 7,99% + 7,99% 3 = 7,99%
B. Daun Sampel I Volume I = 1,9 ml Volume II = 2,3 ml Berat sampel = 5,015 g Kadar air 2,3 1,9 = x 100 % 5,015 = 7,98% Sampel II Volume I = 2,3 ml Volume II = 2,7 ml Berat sampel = 5,009 g Kadar air 2,7 2,3 = x 100 % 5,009 = 7,98% Sampel III Volume I = 2,7 ml Volume II = 3,1 ml Berat sampel = 5,022 g 3,1 2,7 Kadar air = x 100 % 5,022 = 7,96% Kadar air rata-rata = 7,98% + 7,98% + 7,96% 3 = 7,97%
Lampiran 11. Penetapan Kadar Minyak Atsiri Volume Minyak Atsiri Kadar minyak atsiri = x 100% Berat Sampel A. Rimpang Sampel I Volume minyak atsiri = 0,49 ml Berat sampel = 10,001 g Kadar minyak atsiri = 0,49 x 100% 10,001 = 4,90% Sampel II Volume minyak atsiri = 0,48 ml Berat sampel = 10,005 g Kadar minyak atsiri = 0,48 x 100% 10,005 = 4,80% Sampel III Volume minyak atsiri = 0,48 ml Berat sampel = 10,002 g Kadar minyak atsiri = 0,48 x 100% 10,002 = 4,80% Kadar minyak atsiri rata-rata = 4,90% + 4,80% + 4,80% 3 = 4,83%
B. Daun Sampel I Volume minyak atsiri = 0,75 ml Berat sampel = 20,004 g Kadar minyak atsiri = 0,75 x 100% 20,004 = 3,75% Sampel II Volume minyak atsiri = 0,74 ml Berat sampel = 20,001 g Kadar minyak atsiri = 0,74 x 100% 20,001 = 3,70% Sampel III Volume minyak atsiri = 0,74 ml Berat sampel = 19,998 g Kadar minyak atsiri = 0,74 x 100% 19,998 = 3,70% Kadar minyak atsiri rata-rata = 3,75% + 3,70% + 3,70% 3 = 3,72%
Lampiran 12. Penetapan Bobot Jenis Minyak Atsiri A. Rimpang Sampel I Bobot piknometer kosong = 8,688 g Bobot piknometer + minyak atsiri Bobot piknometer + air suling = 10,734 g = 10,904 g Bobot jenis minyak atsiri = 10,734 8,688 10,904 8,688 = 0,9233 Sampel II Bobot piknometer kosong = 8,688 g Bobot piknometer + minyak atsiri Bobot piknometer + air suling = 10,740 g = 10,905 g Bobot jenis minyak atsiri = 10,740 8,688 10,905 8,688 = 0,9256 Sampel III Bobot piknometer kosong = 8,688 g Bobot piknometer + minyak atsiri Bobot piknometer + air suling = 10,734 g = 10,904 g Bobot jenis minyak atsiri = 10,734 8,688 10,904 8,688 = 0,9233 Rata-rata = 0,9233 + 0,9256 + 0,9233 3 = 0,9241
B. Daun Sampel I Bobot piknometer kosong = 8,688 g Bobot piknometer + minyak atsiri Bobot piknometer + air suling = 10,735 g = 10,905 g Bobot jenis minyak atsiri = 10,735 8,688 10,905 8,688 = 0,9233 Sampel II Bobot piknometer kosong = 8,688 g Bobot piknometer + minyak atsiri Bobot piknometer + air suling = 10,736 g = 10,908 g Bobot jenis minyak atsiri = 10,736 8,688 10,908 8,688 = 0,9225 Sampel III Bobot piknometer kosong = 8,688 g Bobot piknometer + minyak atsiri Bobot piknometer + air suling = 10,739 g = 10,910 g Bobot jenis minyak atsiri = 10,739 8,688 10,910 8,688 = 0,9230 Rata-rata = 0,9233 + 0,9225 + 0,9230 3 = 0,9229
Lampiran 13. Penetapan Indeks Bias Minyak Atsiri A. Rimpang Sampel I = 1,4670 Sampel II = 1,4670 Sampel III = 1,4670 Indeks bias rata-rata = 1,4670 + 1,4670 + 1,4670 3 = 1,4670 B. Daun Sampel I = 1,4670 Sampel II = 1,4670 Sampel III = 1,4670 Indeks bias rata-rata = 1,4670 + 1,4670 + 1,4670 3 = 1,4670
Lampiran 14. Flowsheet isolasi minyak atsiri rimpang/daun kunyit. Rimpang/Daun Kunyit Dicuci Ditiriskan Dikeringkan diserbuk Serbuk simplisia Simplisia Minyak atsiri dan air didestilasi uap dikarakterisasi dipisahkan 1. Mikroskopis 2. Makroskopis Minyak atsiri dengan 3. PK Air kemungkinan adanya air Air 4. PK Abu -Total ditambah Na 2 SO 4 anhirat -Tidak larut asam 5. PK Sari -Larut air -Larut etanol Minyak atsiri Na 2 SO 4 x H 2 O 6. PK Minyak Atsiri diidentifikasi dengan GC-MS Secara Fisika Secara Fisikokimia Indeks bias Bobot jenis
Lampiran 15 Spektrum Massa Minyak Atsiri dari Rimpang Kunyit Gambar 29. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 8,208 menit Gambar 30. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 9,075 menit
Lampiran 15 (lanjutan) Gambar 31. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 23,258 menit Gambar 32. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 24,033 menit
Lampiran 15 (lanjutan) Gambar 33. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 27,825 menit Gambar 34. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 27,875 menit
Lampiran 15 (lanjutan) Gambar 35. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 28,600 menit
Lampiran 16 Spektrum Massa Minyak Atsiri dari Daun Kunyit Gambar 36. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 8,283 menit Gambar 37. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 8,883 menit
Lampiran 16 (lanjutan) Gambar 38. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 9,092 menit Gambar 39. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 11,058 menit
Lampiran 16 (lanjutan) Gambar 40. Spektrum massa dengan waktu tambat (Rt) 27,725 menit
Lampiran 17 Pola Fragmentasi Komponen Minyak Atsiri Rimpang dan Daun Kunyit A. Senyawa α-fellandren - CH 3 - C 2 H 4 - C 2 H [C 4 10 H 16 ] ± [C 9 H 13 ] + [C 7 H 9 ] + [C 5 H 5 ] 15 28 28 m/z 136 m/z 121 m/z 93 m/z 65 + B. Senyawa Cineol - CH 3 - OCH 3 - C 2 [C 3 10 H 18 O] ± [C 9 H 15 O] + [C 8 H 12 ] + [C 6 H 9 ] 15 m/z 154 m/z 139 31 27 m/z 108 m/z 81 + - C 3 H 2 38 [C 3 H 7 ] + m/z 43 C. Senyawa Zingiberen
Lampiran 17 (lanjutan) - C 3 H 7 - C 2 H 4 - CH [C 2 15 H 24 ] ± [C 12 H 17 ] + [C 10 H 13 ] + + [C 9 H 11 ] 43 m/z 204 m/z 161 28 14 m/z 133 m/z 119 - CH 2 [C 8 H 9 ] + - C 2 H 4 [C 6 H 5 ] 14 m/z 105 28 m/z 77 D. Senyawa β-seskuifellandren - C 3 H 7 - CH 2 - CH [C 2 15 H 24 ] ± [C 12 H 17 ] + [C 11 H 15 ] + [C 10 H 13 ] 43 m/z 204 m/z 161 14 14 m/z 147 m/z 133 + - C 4 H 8 56 [C 6 H 5 ] + m/z 77 E. Senyawa Ar-Tumeron O - C 6 8 - CH [C - OCH 3 2 15 H 20 O] ± [C 14 H 17 ] + [C 8 H 9 ] + [C 7 H 7 ] 31 m/z 216 m/z 185 80 14 m/z 105 m/z 91 +
Lampiran 17 (lanjutan) F. Senyawa 2-(3-hidroksi-2-nitro-sikloheksil)-1-fenil-etanon 2HC C NO 2 OH O - C 6 H 9 NO 3 - CH [C 3 - CO 14 H 17 NO 4 ] ± [C 8 H 8 O] + [C 7 H 5 O] + [C 6 H 5 ] 143 15 28 m/z 263 m/z 120 m/z 105 m/z 77 + G. Senyawa α-tumeron - C 7 H 13 O - CH [C 2 15 H 22 O] ± [C 8 H 9 ] + [C 7 H 7 ] 113 14 m/z 218 m/z 105 m/z 91 + H. Senyawa p-cymen - CH 3 - C 2 H 4 - CH [C 2 10 H 14 ] ± [C 9 H 11 ] + [C 7 H 7 ] + [C 6 H 5 ] 15 28 14 m/z 134 m/z 119 m/z 91 m/z 77 +
Lampiran 17 (lanjutan) I. Senyawa α-terpinolen - CH 3 [C - C 2 H 4 - CH 2 10 H 16 ] ± [C 9 H 13 ] + [C 7 H 9 ] + [C 6 H 7 ] 15 28 14 m/z 136 m/z 121 m/z 93 m/z 79 +