134 (360) 10 тамыз сейсенбі 2010 жыл www.аlashainasy.kz e-mail: info@аlashainasy.kz 147,24 195,77 4,94 21,76 1,33 10653,56 1526,02 1582,43 Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Ұлт ұстазын рухани брендке қашан айналдырамыз? ДАТ! Жандос Әубәкір: Хакім мұрасына баладан бастап, атаға дейін бет бұрса... Екі күнде 13 адам суға кетті 6-бетте Өткен демалыс күндері республикада 13 адам суға кетіп, қаза тапты. Оқиғалардың басым бөлігі Шығыс Қазақстан облысына тиесілі. Бұл туралы еліміздің Төтенше жағдайлар министрлігінің баспасөз қызметінің мамандары хабарлады. 81,22 1206 Поэзия Пайғамбарын дәріптеу 4-бет Әкім кетті, су жоғалды Біз Абайды ұмыта бастадық... Мұны, сөзсіз, мойындау керек. Көп болса, екі-үш өлеңін ежіктеп жатқа айта алармыз. Кейбір әндерін ыңылдап, нәшіне келтірген болармыз. Онда да алғашқы бір-екі жолын ғана жатқа білеміз. Хакім Абай жазып қалдырған қырық бес Қара сөзден де хабарымыз шамалы. Қазақ дейтін бүтін бір ұлттың рухани көсемі дәрежесіне дейін көтерілген данышпан тұлға жайындағы қалың жұртшылықтың жалпылама түсінігі басым. Ал жаһанданған қоғамда жаңаша өмір сүруге бейімделе бастаған кейінгі ұрпақ «Абайдың жұмбағын» шешуге талпыныс жасай қояр ма? Алмат Исәділ Жыл сайын ақынның туған күніне орай 10 тамыз күні Абай ескерткішінің алдына азғана жұрт жиналып, улап-шулап қайтамыз. Елеусіз ғана өтіп кететін бұл шараны осы уақытқа дейін жалпыхалықтық сипаттағы үлкен игілікті іске жұмылдыра алмай келе жатқанымызға жол болсын. Қажет болатын болса, Абай ұлтымыздың рухани брендіне айналуы тиіс. Ол үшін абайтануды осы заманға лайықтап, түбірімен реформалау қажет. Әрине, қазақ әр уақытта абайтануға қадам жасап келеді. Алайда біз Абайға жақындаған сайын, ол бізден алыстап бара жатқандай сезіледі. Неге? Мүмкін, біз онсыз да ашылмаған сан қилы құпия қырлары көп тұлғаның болмысын тануды тым күрделендіріп, аса бір ғылыми ландырып алған жоқпыз ба? Абай біздің санамыздан орын алып, арамызда жүрсе керек еді... Әйтсе де бұл сөзімізге қарсы уәж айтатындар табылары хақ. Бір қарағанда, Абай мұрасы насихатқа кенде болып отырмаған сыңайлы. Оқулықтардан бастап түрлі танымдық энциклопедияларда өмірбаяны мен шығармалары бар. Жыл сайын әртүрлі баспалар ұлы ақынның жинақтарын шығарып тұрады. Ғаламтор арқылы да Абайға қатысты дүниелерді тауып алуға болады. Жалғасы 3-бетте Абай ОМАРОВ (коллаж) қатер 7-8 тамыз күндері Алматы, Атырау, Батыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Сол түс тік Қазақстан, Ақтөбе және Шығыс Қазақстан об лыс тарының өзенкөлдеріне 13 адам батып кеткен. Олардың жетеуі шығыс қазақстандықтар. Шығыс Қазақ стан об лыс тық төтенше жағдайлар жөніндегі депар таменті бас пасөз қызметінің бастығы Евгений Шатур ныйдың мәліметінше, суға кеткен бес адамның денесі әлі табылған жоқ. Евгений Шатурный, Шығыс Қазақстан облыстық төтенше жағдайлар жөніндегі департаменті баспасөз қызметінің бастығы: Облыс бойынша суға кету оқиғаларының көп шілігі Зырян ауданында тіркелді. Мұнда батып кет кендердің үшеуінің де денесі әлі табылған жоқ. Сол сияқты құтқарушылардың Ұлан ауданындағы «Окуньки» өзеніне кеткен 25 жастағы жігіттің және Риддердегі өзендердің бірінде су ағызып әкеткен 20 жасар шымкенттік тұрғынның денелерін іздестіріп жатқандарына осымен екінші тәулік болды. Негізінен, бұл оқиғалардың басым бөлігінде тұрғындар өздері кінәлі болып шықты. Олар мас күйлерінде шомылып, судағы қауіпсіздік ере желерін сақтамаған. Осыған байланысты тұр ғындарға арнайы құрал-жабдықтармен қам та масыз етілмеген жағажайларда суға түсуге болмайтынын ескерткіміз келеді. Жансая Серғазықызы шұғыл хабар Тауларда сел жүруі мүмкін Алматы қалалық төтенше жағдайлар жөніндегі департаменті алдағы тәулікте Алматы облысының аумағында қауіпті жағдай қалыптасады деп ескертті. «Алдағы тәулікте нөсер жауын салдарынан Алматы облысындағы таулы өзендерде су деңгейі көтеріліп, тасу қаупі туындап отыр. Тауларда сел жүруі мүмкін» деп хабарлайды департаменттің баспасөз қызметі. Ұлы ақынның жаңа әні мен күйі табылды Шенеуніктерге заң жүрмей ме? 7-бет сүйінші! Біржан салды арнайы қонақ қылып, апталап әнін тыңдап, содан соң ат мінгізіп, шапан жауып шығарып салып тұрғанда: «Біржан аға, дәл өзіңдей ендігіде әнші тумас» деген Абайға Біржанның «Мендей әнші туар, бірақ дәл сендей тыңдаушы тумас» дегені естеріңізде болар. Сөйткен Ибраһим бабамыз Біржан сал бағалағандай «есті тыңдаушы» ғана емес, «Бұл дүниенің ләззаты бәрі сонда» деп өзі де есті әнкүйлерді тудырған, өзіндік қолтаңбасымен тарихта қалған белді композитор атанды да. Осы орайда біз өздеріңізге ақжолтай хабар айтып, сүйінші сұрағалы отырмыз: Абайдың біз білетін әндерінен басқа, таяуда тағы екі әні мен бір күйі табылды! Абайдың әндері бізге «Абайдың әншісі» атанған Шыңғыстаудың тумасы Әлмағамбет Қап сәләм ұлы арқылы жеткен. Абайдың ақын шәкірт тері Көкбай, Мұқа, Әлмағамбет, Ақыл бай, Тұра ғұл, Мағауия лардың қай-қай сысы болсын Абай әндерін жарыса шырқа ған дығын «Абай жолын» оқыған адам ның білері анық. Әннің «Абайы» Жүсіп бек Елебе ковтің Абай әндерін Әлмағамбеттің аузынан қалай үйренгендігі туралы Хабиба апа мыз дың «Ән-аманат» атты кітабында тәптіш теп жазылған. Ал енді Абайдың, әлгінде айтқандай, жаңадан табылған әніне келер болсақ, ол «Өзгеге көңілім тоярсың» әні. Бүгінде біз білетін бұл әннің әуе нін Сыдық Мұхамеджанов шығарған, алайда ақи қатында бұл өлеңнің Абай жазған өз әні бар. Оны ҚР Мәдениет министрлігінің «Қазақтың 1000 әні» жинағына ән жинау барысында әнші Ерлан Рысқали тауып, орындаған. Ерлан РЫСҚАЛИ, Арқа әншілік мектебінің өкілі: Дала мен қала мәдениетін терең меңгерген Абайдың інжу-маржандары құры лы мы мен ырғағы, әуені жағынан алыстан «менмұндалап», тыңдарманын өзіне шақырып тұрады. Менің әнқорымда Абайдың барлық әні бар. Осы жылы бұлардың қатарын бұрынсоң ды естімеген, ел білмейтін жаңа екі әні мен толтырдым. Олар «Өзгеге көңілім тоярсың» және «Сен мені не етерсің» әндері. Мұның алғашқысын А.Затаевичтің «Қазақтың 500 әні мен күйі» атты ноталық жинағы нан шығардым. Затаевич әнді Қарқаралы уезі, Мендешев ауылының тұрғыны Мұсыл манқұл Әбсалықов деген кісінің аузынан жазып алған екен. Ол жерде аты «Өлеңді қайтіп қоярсың?» («Как можно не петь?») деп берілген екен. Екіншісін Шыңғыстау өңірінің тумасы, абайлық Ниязбек Алдамжаров есімді ақсақал әншінің сапасы өте төмен көне таспасынан естіп шығардым. Ниязбек ағамыз Абай мен оның айналасындағы композиторлардың әндерін өте жақсы білген әрі жеткізуші болған. Абайдың әнші, шебер музыкант ұлы Тұрағұлдың көзін көрген Ниязбек ағамыз Абай әндерін Тұрағұлдан үйрен се керек. Себебі ол өзінің естелігінде: «Тұ раш аға ақын әрі композитор болған. «Әйел сыны» атты өлеңі бар, әнін де өзі шығарған» дей келе, сол әнді ұмыт болмас үшін магнитофонға жазғандығын айтады. «Мәдени мұра» аясында жүзеге асқан «Қазақтың 1000 әні» жинағына «Өзгеге көңілім тоярсың» өз орындауымда, «Сен мені не етерсің» әні Астанадағы филармонияның әншісі Перизат Тұрарованың орындауында еніп отыр. Жалғасы 4-бетте 7-бет Ой-көкпар Абай бүгінгі жеткіншектерге жеткілікті дәрежеде насихатталып жатыр ма?...дедiм-ай, ау! Юлия Латынина, ресейлік журналист: Милицияның атауын поли ция деп өзгерткеннен гөрі «ВАЗ-ды» «БМВ» деп өзгерткеніміз әлде қайда пайдалы іс..." (http://echo.msk.ru сайтынан) Мамай АХЕТ, Алматы қалалық әкімдігінің Тілдерді дамыту басқармасының төрағасы: ИӘ Жалпы, Абай шығармашылығы Тәуелсіздік алғалы жыл өткен сайын бүгінгі ұрпаққа бұрынғыдан әлдеқайда түсінікті бола түскендей. Егемен еліміздің бүгінгі ұстанып отырған идеологиясы Абайдың «Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп» сөзіне сәйкес келеді десем, артық айтпаймын. Абайдың туған күні қарсаңында, байқадыңыз ба, жұртшылық Алматыға ерек ше назар аудара қарайды. Оның себебі Абайдың әде биеттегі тікелей ізбасарлары, яғни қазіргі қазақтың маңдайалды ақындарының дені осы қалада. Қазақ халқы бүгінгі таңда Тәуелсіз ел ретінде әлемдік қауымдастыққа ашық бәсекеге түскен кезеңде Абай меңзеген, Абай ұсынған, Абай көргісі келген рухани биік адам дардың қоғамын қалыптастыру өте өзекті болып отыр. «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым» деп ұлты үшін күңіренген, күйзелген Абайдай ұлы тұлғасын қазағы қазір қай деңгейде таниды? Ешбір боямасыз шынайы өмірде Абай әр қазақ үшін кім: кітап, сурет, мүсін, ескерткіш, ары кеткенде, «Абая» деген көше ғана ма, әлде?.. Қазақты әлі күнге киіз үйден шығармай отырғанымыз секілді, біз Абайды да «архаизм» ретінде қарап отырған жоқпыз ба? Жыл сайын «Абай оқуларын» өткіземіз, алайда ол, шынында, жас ұрпақтың бойына Абайды сіңіре алып отыр ма? Осы сұрақты таразыға салып көруді жөн көрдік. 3-бетте Жоқ Насихатталмай жатыр десем, ұят болар, бірақ жеткілікті дәрежеде деуге тағы келмейді. Әрине, Абайдың өмірін, сөздерін мысалға келтіріп, айтылып жатқан сөздер аз емес. Бірақ бір өкініштісі, оның бәрі көбінесе жаттанды сөздерге айналып бара жатыр. Тереңіне бойлау, жан-жақты молынан қамту, зерделеп-зерттеу жағы ойсырап тұр. Шыны керек, бүгінде Абайдың бірді-екілі ғана, жұрттың бәрі білетін шығармалары айтылады да, ал оның әлеуметтік өмірдегі, қоғамдық тіршіліктегі не адами қасиеттердегі болсын сан салалы сөздері бар ғой, солар қамтылмай жатыр. Тек үш-төрт өлеңі мен шектеліп, оның небір жауһарлары көмескі қалып барады. Көп айтылмайды. Темірхан МЕДЕТБЕК, ақын:
үкімет 2 e-mail: 134 (360) 10.08.2010 жыл, сейсенбі саяси бюро Өртке қарсы штабтар құрылады Үкіметтің кешегі өткен селекторлық отырысы өртке қарсы күрес мәселелеріне арналды. Үкімет мүшелері Ресей Федерациясын бір айдан бері әбден әбігерге салған алапат орман өрті біздің ел аумағында да болуы әбден мүмкін деп қауіптенеді. Себебі тамыз бен қыркүйектің алғашқы жартысында республиканың басым бөлігінде аптап ыстық орнап, жауын-шашын аз жауады деп болжанып отыр. Сол себепті Премьерминистр Кәрім Мәсімов әрбір облыс аумағында орман-дала өртінің алдын алу штабтарын құруды тапсырды. Бүркіт Нұрасыл «Әрбір облыс орталығында және сондай-ақ республикалық деңгейде штаб құрамыз. Штабтардың негізгі базасы Төтенше жағдайлар министрлігі болмақ. Олардың арасындағы үйлес тіру жұмыстарын бірінші орынбасарым Өмірзақ Шөкеевке тапсырамын. Штаб тарға барлық министрліктердің өкіл дері кіреді», деген Үкімет басшысы селекторлық кеңесте өртке қарсы қауіп сіздік мәселесі алдағы бірнеше апта бойы бірінші кезектегі шаралардың бірі болатынын айтты. Сондықтан облыс әкімдері, министрліктер, ұлттық компаниялар, тиісті шаруа шылықтар бұл мәселені ерекше ба қылауда ұстап, Ресейдің орман өртіне қарсы күрес тәжірибесі тыңғылықты зерделенуі қажет. Төтенше жағдайлар министрінің орынбасары Валерий Петровтың айтуынша, жыл басталғалы бері мемлекеттік орман қорының 4000 гектары аумағында 363 өрт шығу оқиғасы тіркелген. «Былтырғымен салыстырғанда орман өрті 10 пайызға азайғанымен, отқа оранған алқап көлемі, керісінше, 19 пайызға ұлғайып отыр. Далалы алқапта болған 169 өрттен 55 мыңнан астам гектар жер күйіп кеткен. Келген шығын көлемі 4 млн теңге», деді Валерий Петров. Күннің бірнеше айдан бері ыстық болуы ел аумағында өрт шығу қаупін тіптен күшейтіп жіберген. Сол себепті Төтенше жағдайлар министрлігі ірі табиғи өрт ошақтары шыға қалғандай жағдайға дайын болу үшін барлық өңірлерде өртке қарсы жылжымалы жасақ топтарын құрғанын айтқан В.Петров ведомствоның авиапаркін ресейлік атақты «Амфибия Бе-200» ұшағымен толықтыруды ұсынды. «Республикамызға осындай үш ұшақ керек-ақ болып тұр. Бұл ұшақтар Ресейде болып жатқан алапат өртті сөндіру кезінде аса тиімділігін көрсетті. Табиғи жолмен бұрқ еткен өртті сөндіру үшін елімізге кемінде үш «Амфибия Бе-200» ұшағы керек. Ең алдымен, Астанаға бір ұшақ сатып алу керек. Ол бүкіл республика аумағын қамти алады», деді өз ұсынысын дәйектеген вице-министр. Қазақстандық тікұшақтар Ресей орманын қорып жүр Осы отырыста В.Петров сондай-ақ бірнеше «Ми-171» тікұшағының орман өрті қаулап тұрған Ресейге жіберілгенін жеткізді. Бұл тікұшақтар екі күннен бері Саратов облысында табиғи өрт ошақтарын сөндіріп, барлау жұмыстарымен күніне сегіз сағаттан ұшып жүрген көрінеді. Вицеминистрдің айтуынша, олар Ресей ТЖМ шешімімен енді Свердлов облысындағы Екатеринбургке ауыстырылады. Ал Ресейге көмекке жіберілетін келесі тікұшақ Орал қаласында «бұйрық күтіп тұр». Орман өртегендер оңбайды Мансұр ХАМИТ (фото) Өмірзақ Шөкеев бұған дейін өрт құшағына оранған ормандарға байланысты жаппай тергеу жұмыстарын жүргізу қажет деп есептейді. «Ауа райының аптап ыстық болуына әрі Ресейдегі орын алған төтенше жағдайға байланысты жергілікті билік байыпты ойланып, жинақы болуы керек», деп атап өткен ол республикадағы ормандардың 80 пайызы әкімдіктердің, ал 20 пайызы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман және аң шаруашылығының қарамағында тұрғандығын еске салды. Осыған орай ол «барлық әкімдіктер бірігіп, штабтар құру керек» деген ойын алға тартты. «Біз бұл жақтан Ауыл шаруашылығы министрлігі, Төтенше жағдайлар, Ішкі істер және Қорғаныс министрліктерінің өкілдерін іссапарға жіберуге дайынбыз. Барлық орман шаруашылықтарының өрт қаупі бар маусымға дайындығын жаппай тексеру қажет. Оның ішінде жанаржағармайға, хабарландырулар жүйесіне, әсіресе ормандардағы мұнараларға тексеру жүргізу керек. Жалпы, ормандарда мұнаралар бар ма? Болса, ол мұнараларда күндіз-түні кезекшілік ұйымдастыру керек. Мәліметтерге қарағанда, мәселен, Шығыс Қазақстан облысында 50 өрт оқиғасы тіркеліп, барлығы 25 гектар өртенген. Бұл табиғи жолдан тұтанған өрттен гөрі жоспарлы, қолдан ұйымдастырылған ісшараға көбірек ұқсайды. Бұл фактілерге байланысты тергеу жұмыстарын жүргізу қажет. Кінәлі шенеунікті тауып, жұмыстан босатқан дұрыс», деп атап өтті ол. Орманның қасақана өртелуіне жол бермеу мәселесін Үкімет басшысы Кәрім Мәсімовтің өзі де айрықша бақылауға алуды тапсырды. «Мен әріптестеріммен тиісті әңгіме жүргіздім. Ағаштарды кесу үшін көбіне орманды қасақана өртейді. Осының айналасында өзіндік бизнес бар көрінеді. Сондықтан бұл мәселе айрықша бақылауда болуы шарт», деді Үкімет басшысы. Астана info@alashainasy.kz ықпалдастық Қазақ пен жапонның атомдық тарихы ортақ Қазақстан мен Жапония ядролық қарудан еркін әлем құру үшін бірлесіп ынтымақтасуы қажет. Бұл туралы кеше Астанада ҚР Мемлекеттік хатшысы-сыртқы істер министрі Қанат Саудабаевпен кездесуі кезінде Жапонияның сыртқы істер министрі Кацуя Окада мәлім етті. Кеңейтілген құрамдағы келіссөздер бары сында Қанат Саудабаев осыдан 65 жыл бұрын тамыз айында Жапония жері не атом бомбасы тасталып, соның салдарынан мыңдаған адам зардап шекке нін, сондай-ақ қазақ халқы да жапон хал қы ның қайғысын бөлісетінін, өйткені Кеңес өкіметі кезінде 40 жылға созылған Семей дегі ядролық сынақтардың салда ры нан Қазақстан да орасан нәубетті бастан кешке нін айтып өтті. Осы орайда Мем лекеттік хатшы Қазақстан Президенті Нұр сұлтан Назарбаев тарапынан тамыздың 29-ын ядро лық сынаққа қарсы күрес күні деп жариялау бастамасы көтерілгенін еске салып өтті. Өз кезегінде К.Окада Жапонияға атом бомбасы тасталған қасіретті күнді еске алғаны үшін Қ.Саудабаевқа алғысын білдірді. «1945 жылы атом бомбасын адамзат баласына қарсы қолдану әрекеті ең соңғысы болуы тиіс. Мұндай қайғылы оқиға енді Жер бетінде қайталанбауы қажет. Ядролық жарылыстардан зардап шеккен мемлекеттер ретінде мұндай қарудан еркін әлемді құру үшін біз күшжігерімізді біріктіріп, бұл бағытта бірлесе ынтымақтасуымыз қажет», деді Жапония сыртқы істер министрі. Естеріңізге сала кетейік, 1945 жылы тамыздың 6-сы күні Жапонияның Хироси ма және тамыздың 9-ы күні Нагасаки қала ларында атом бомбасы жарылған еді. шара Биыл жастар жылы Қай елдің болмасын басты капиталы оның халқы, соның ішінде жастары болып табылады. Сондықтан 1999 жылдың 17 желтоқсанында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясы 12 тамыз Халықаралық жастар күні деп бекітті. Ең алғашқы Жастар күні 2000 жылдың 12 тамызында атап өтілді. Қытайда бұл күнді ресми түрде 4 мамыр деп бекітсе, түрік бауырларымыз 19 мамыр күні тойлайды екен. Ал ТМД елдері жастар күні деп 27 маусымды көрсетеді. безбен Кеше америкалық Washing ton Post басылымы АҚШ-тың Қырғызстанның Ош қаласында тағы бір әскери база құруды жоспар лап отырғаны турасында ақпарат таратты. Бұл бұрыннан айтылып келе жатқан гу-гу әңгімені қоздыра түсіп, іргедегі Қырғызстан «базастанға» айнала ма деген қаупімізді кү шейтіп барады. Өйткені база бар жерде бәле бар. Сондықтан да кейде Қырғызстанда әлемдік держава лар дың ойын көрі гін қыздыруы на жол бермей, аймақ елде рі нің барынша ара ағайын дығымен ырықтандырған абзал болар ма еді деген ойлар санаға сап етеді. Бірақ қанша дегенмен күштінің арты диірмен тартады емес пе? Құбаш САҒИДОЛЛАҰЛЫ Ашылуы ықтимал «Ош полигонына» (жылдық ақысы 10 млн доллар) сарбаздарға арналған казармалар мен офицерлерге арналған жатақханалардың жайғастырылатынын мәлім еткен АҚШ Қорғаныс министрлігі онда тек жеке құраманың қолында атыс қарулары, минометтер және гранатаметтер орналастырылады, ал бұл жерге ауыр артиллерия мен сауытты техника болмайды дегенге сендіріп бағуда. Бұл база АҚШтың Құрманбек Бакиевтің кезінде-ақ ұсынылған лаңкестікке қарсы операциялар аясында жаттығуға арналған әскери база идеясының пісіп-жетілген нұсқасы болуы кәдік. АҚШ-тың бұдан өзге Ауғанстанға әскер жіберуге пайдаланылатын Манас әуежайындағы транзиттік орталығы бар екені мәлім. Биыл «Манас» транзиттік орталығы үшін 45 млн доллар және оған қосымша 13 млн доллар бөлген База бар жерде бәле бар Сарапшылар пікірі: Марат ҚАЗАҚБАЕВ, қырғызстандық саясаттанушы: Расында, Қырғызстанның Ош қаласында оқу-жаттығуға арналған база ашылады деп жатыр, бұл қанша дегенмен кәдімгі әскери база деген сөз ғой. Бұл мәселе Қырғыз билігі тарапынан мақұлданатын болса, алдағы қыркүйек айында келісімдерге қол қойылуы мүмкін. Қалай дегенмен, Ферғана, Ош оқиғаларынан кейін қауіп-қатерлер әлі түбегейлі сейіле қойған жоқ. Оның үстіне елдегі саяси оқиғалардың салдары көршілес аймақтарға қауіп төндіруі мүмкін. Саясаттанушылардың арасында базаға әртүрлі пікір бар ғой. Менің ойымша, әскери база бізге басы артық нәрсе. Өйткені шап-шағын Қырғыз елінде іс жүзінде бақандай төрт әскери база жұмыс істегелі тұр. Сондықтан бұған қарсымын. Санжар БОҚАЕВ, Fh.D докторы: Шыны керек, Қырғызстан Орталық Азиядағы өзінің сыртқы саяси векторларын анықтауға дәрменсіз бірден-бір ел болып отыр. Ресей мен АҚШ-тың геосаяси мүдделерінен барынша экономикалық дивиденд алып қалу үшін өз тәуелсіздігін бәске тігуге жиі-жиі тәуекел етіп жүр. Соның кесірінен әлемдік алпауыттарды елдің ішкі шаруасына еркін араласуына жол беріп алып отыр. Ресми Вашингтон Ауғанстанға әскер аттандыруға лайықты плацдарм ретінде Ресейдің уысына бергісі жоқ. Ал Қырғыз елінің саяси бағдарларының ұдайы өзгеріп отырғанына куәміз. Көрші елдің тұрлаусыз дипломатиясы біздің елдің ұлттық қауіпсіздігіне кері әсерін тигізуі мүмкін. Ресей мен АҚШ-тың қаптаған барлау агенттерінің Қырғызстанның саяси ісіне үнемі килігуі, айыр қалпақты ағайынның мүдделерімен қайшыласып қалуы бізге жағымды құбылыс емес. Сондықтан бауырлас ел Қазақстанның нақты сыртқы саяси тәжірибесінен үлгі алуы керек. АҚШ-ты жалғыз базаға тоқмейілси алмайды, геосаяси ойындардың плацдармы үшін Ала-Тооға біржола бекінуі қажет. Ош оқиғаларынан кейін Қырғыз еліне Ресейдің ықпалы күшейіп кетті. Бұдан бөлек АҚШ-ты мазасыздандыратыны Қырғыз елінің Шу облысындағы Ресейдің пайдалануындағы Кант әуе базасының болуы. Кант қаласынан екі шақырым жердегі Ресейдің 4-ші Ростов армиясының 999- шы әуе базасында 250 ресейлік офицерлер мен прапорщиктер, 150 сарбаз және ұзын-ырғасы 20 шақты ресейлік Су-27 жойғыш, Су-25 шабуылдаушы ұшақтары, көліктік Ил-76 ұшағы, Ми-8 тікұшағы, Л-39 оқу ұшақтары шоғырланған. Қалай дегенмен, Ош оқиғасы АҚШ пен Ресейдің базалар тайталасын қыздырып, кезіндегі Кариб аймағындағы Куба үшін тартысты еске түсіреді. Жаңа база төңірегіндегі әңгімелерге байланысты Қырғыз үкіметінің ақпараттық үйлестіру орталығының жетекшісі Фарид Ниязов ой-тұжырым: «Қырғызстанның мемлекет басшысы Роза Отынбаева республиканың оңтүстігінде әскери базалар ашу туралы келіссөздерді ешкіммен жүргізіп отырған жоқ. Бұл шаруамен сайланған парламент және үкімет айналысады» деген екіұшты жауап қатып отыр. Қырғыз қорғаныс министрлігі баспасөз хатшысының орынбасары Айзада Игибаеваны да ондай ақпаратты жоққа шығарғаны сенімді шыға қоймады. Оның айтуынша, бұл жерде қырғыз әскерлері үшін Американың қаржыландыруымен 5,5 миллон долларға бағаланған жаттығу орталығын құру жөнінде әңгіме болып жатыр. Ондай орталық Қырғызстанның ҰҚШҰ және өзге халықаралық ұйымдардың алдындағы міндеттемелеріне қайшы келмейді екен. Дегенмен Қырғызстанның ішкі істер министрі, генерал-лейтенант Кубатбек Байболов Ала-Тоо ар жағындағы қасіретті оқиғалардың астарында тек ішкі жанжалдар ғана емес, АҚШ пен Ресейдегі белгілі бір саяси күштердің мүдделері де жатқандығын жоққа шығармайды. «Естеріңізде болса, бұрынғы президент Бакиев Манас базасын шығарамын деп уәде берді. Оған Вашингтоннан телефон шалған соң ол ойынан бас тартты. Осының барлығы үш рет қайталанды. Осының өзі қырғыз оқиғаларында әлемдік саяси орталықтардың мүдделері барлығын көрсетіп тұр. Біздің бастан өткеріп жатқан драмамыз көп жағдайда осымен байланысты. Ал шындығында, болып жатқан оқиғалар осылардың салдарлары», деді Қырғыздың бас полицейі. Сарапшылар қырғыз әскерін аймақтағы ең әлсіз құрылымдардың бірі деп санап жүр. Тіпті 1992-1997 жылдары азамат соғысынан тәжірибе жинақтаған тәжік қарулы күштерінен бәсі кем түсіп жатады. Ауғанстанды басып алған АҚШ үшін Қырғыз еліндегі базалардың қажеттігі әншейін сылтау ғана. Ал 2014 жылға қарай АҚШ пен НАТО әскері Ауғанстанды тастап кетер болса, Орталық Азия мен Тәжікстанға ауған жерінен тәлібтердің дала командирлерінің ағылып келуіне жол ашылу қаупі бар. Өйткені Ауғанстан радикалды исламдық топтардың тылы бесенеден белгілі. Осындайда ҰҚШҰ-ның әскери құрылымын күшейтудің, я болмаса, Орталық Азия елдерінің әскери-саяси одағын құрудың өткір қажеттігі туындайтыны анық. Биыл 12 тамыз да жастар үшін ерекше болмақ. Себебі БҰҰ осы күні 2011 жылдың 12 тамызына дейін жалғасатын Халықаралық жастар жылының ресми басталуын жариялайды. Жастар жылы өз алдына «Диалог және өзара түсінушілік» бағдарламасын басшылыққа ала отырып, Мыңжылдық декларациясында бе кі тілген ұрпақтар арасындағы қарымқатынас, бейбітшілік пен бостандық, ынты мақтастықты дамыту міндеттерін қояды. БҰҰ жастар жөніндегі бағдарлама жетек шісі Никола Шеферд «осы жыл дың жастарға деген, жастардың өз қабілеттерін дамытуға және бүкіл әлемнің жас тар ұйымдарының ынтымақтастығын нығайтуға зор мүмкіндік береді» дейді. Осы орайда Қазақстан жастары да әлемдік интеграциялық үрдістерден тыс қалмайды. Бүгінде аймақтық, халық аралық жастар ұйымдарының белді мү шесі болып қана қоймай, өз Отанымызда да ірі халықаралық жастар форумы мен конференцияларды ұйымдастырып жатыр. Жастар қазіргі қоғамның жетекші күші ретінде еліміздің дамуы үшін жауапты екені мәлім. Еліміздің тарихы мен мәдениетінің тағдыры, дамуы мен модернизациялануы, жалпы бүгіні мен ертеңі де бізге байланысты. Біз, жастар, өз бойымызда басқа ешбір топта кездеспейтін қабілет пен қоғамда басқа ешбір топ орындай алмайтын қызмет атқарамыз. Басқаша айтсақ, қоғамның маңызды әлеуметтік стратегиялық ресурсы болып табыламыз, сондықтан да Қазақстанның тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы білімді, ақыл-ойы терең жастардың қолында. Жастар жаңашылдықтың жаршысы. Сондықтан болар ғылым, техника, білім мен мәдениеттегі жаңашыл реформаларды қоғам дамуының негізі деп қабылдайды. Осыны ескере мемлекет те жастардың бастамаларын қолдау үшін түрлі іс-шаралар атқарады. Мемлекеттік жастар саясатында жас ұрпақтың экономикалық, мәдени, әлеуметтік, интел лектуалдық, инновациялық әлеуетін да мытуға бағытталған нақты шаралар жүйе сі көрсетілген. Елбасы жариялаған стратегияның жүзеге асуы осы үрдіске белсенді, мақсаткер, жаңашыл ойлайтын жастардың қатысуынсыз мүмкін емес. Елімізде ғылым мен техниканың соңғы жетістіктерін насихаттайтын жүйелі жұмыс жүргізу керек. Мұнда интеллект, шығармашылық және табыс басты құндылықтар болып табылады. Бүгінгі күннің талабына айналған инновациялық зерттеулерді жүзеге асыруды мемлекет басшысы жоғары оқу орындарының еншісіне қалдырды. Жастар үшін зор мүмкіндік беретін еліміздің бас қаласында ашылатын Н.Ә.Назарбаев атындағы университеттің ірі ғылыми орталыққа айналу керектігін айтты. Елімізге заман ның озық жоғары технологияларын жетiк меңгерумен қатар елiмiзде индустриялық дамудың ақпараттық өркен деуiне белсендi әрi қабiлеттi, патриот, рухы жоғары интеллектуалдық ұрпақ пен инженерлі элитаның толқынын қалыптастыру қажет. Қашан да болсын қоғамның негізгі қозғаушы күші және жаңалықтың жаршысы жастар. Сондықтан да еліміздегі болып жатқан жаңарулар мен қоғамдық өзгерістер жастардың назарынан тыс қалмайды. «Кез келген ел өз келешегін болашақ ұрпағымен байланыстырады. Тәуелсіз еліміз іргесінің берік болуы білімді мамандардың, отаншыл, ұлтжанды, рухани дүниесі кең азаматтардың қолында», деп Елбасы жастарға зор сенім артады. Еліміздің әрбір азаматы басты байлығымыздың Тәуелсіз Қазақстан екенін әрдайым естен шығармауы тиіс. Қоғамымыз дың тұрақтылығын сақтау, Қазақстан халқының бірлігін нығайту, ұлттық келі сімді насихаттау бүкіл Қазақстан хал қының міндеті. Себебі бірлігі жарасқан елдің ғана экономикалық әлеуеті мықты болмақ. Н.Болдурукова, әл-фараби атындағы ҚазҰУ-дің Жастар комитетінің жетекшісі Президент һәм бас партия жетекшілері ТМД елдері президенттерінің барлығы да саяси партияға жетекшілік ете ме? Динара ЖИЕМБАЕВА, Алматы Тек қана ТМД мемлекет терінің басшылары ғана емес, Оңтүстік Америка, Африка құр лықтарындағы елдердің президенттері де билік партия сының жетекшілері болып табылады. Ал посткеңестік елдердің ішінде президент әрі партия басшысы қызметтерін Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев («Нұр Отан»), Әзірбайжан Президенті Ильхам Әлиев («Жаңа Әзірбайжан»), Гүржістан басшысы Михаил Саакашвили («Ұлттық біртұтас қозғалыс»), Тәжікстан лидері Эмомали Рахмон (ТХДП), Түрікменбашы Құрбанғұлы Бердімұхаммедов (ТДП) және Армения Президенті Серж Саргсян (АРП) атқарады. Айта кету керек, Серж Саргсян бұл партияға премьер-министр кезінен, яғни 2007 жылдан бастап басшылық жасап келеді. Ресей, Украина, Қырғызстан және Балтық жағалауы елдерінің президенттері партия лидері болып табылмайды. Латвия мемлекетінің басшысы Валдис Затлерс ешқандай партияның мүшесі емес. Байлығы басым кім бар? «Қазақстанның бай адамдары бұрынғы Кеңес республикаларының арасында бақуатты адамдардың саны жағынан көш бастап тұр» дегенді естіп едім. Сол рас па? Қанат СЕЙІЛЖАНҰЛЫ, Алматы облысы Жоқ, Қазақстанда да дәулетті адамдар аз емес, бірақ олар, сіз айтқандай көш бастап тұрған жоқ. Жуырда Ресейдің «Дело» газеті ТМД аумағындағы ең бақуатты адамдардың тізімін құрап шықты. Басылым таратқан ақпаратқа сүйенсек, ТМД-дағы ең қомақты капитал иелері, негізінен, Ресейде шоғырланған. Дегенмен Бұрынғы КСРО-ның қол астында болған елдердің арасынан Украина азаматы, бизнесмен Ринат Ахметовтің байлығы артық болып шықты. Басылым сарапшылары оның капиталын 17,8 миллиард долларға бағалады. Бұдан кейінгі орында ресейлік Владимир Лисин тұр 15,8 миллиард доллар. Дәулеті тасыған алғашқы топқа Гүржістаннан Бидзина Иванишвили еніпті, оның байлығы 4,8 миллиард долларға бағаланды. Бұл тізімде қазақстандық Владимир Ким да бар 3,8 миллиард доллар. Одан кейінгі орында беларус Владимир Пефтиев тұр (1 млрд доллар). Ал молдовалық Анатол Статидің капиталы 500 млн долларға шамалануда. ТМД елдеріндегі байлығы барынша әшкере елдер дің қатарына Ресей мен Украина азаматтары жатқызылды. Себебі олардың капиталы жөнінде ақпа рат табу жеңіл болып шықты. Ал Орталық Азия бойынша активтері ашық елге Қазақстан жатқызылды.
өркениет 3 e-mail: info@alashainasy.kz 134 (360) 10.08.2010 жыл, сейсенбі басылым CЫР-СҰХБАТ Абайдың образын кім қалай ашты? «Абай арқылы өзімді таптым» Болат Әбділманов, белгілі актер, Абай рөлін сомдаушы: «Абай» спектакліне келер болсақ, бұл Қазақстан емес, бүкіл КСРО-ға танымал болған режиссер Әзірбай жан Мәмбетовтың Мұхтар Әуезов театрында қойған ең соңғы спектаклі. Өзінің 70 жылдығының қарсаңында «Қандай тілегіңіз бар?» деп сұрағанда, «арманым, әрі парызым Әуезов театрында «Абай» спектаклін қою» депті. Сөйтіп, министрлік рұқсат бергеннен кейін 2001 жылы Әуезов театрына келіп, «Абай» спектаклін қойды. Ал Абай рөліне мені таңдап алды. Содан бұл спектакль менің өмірімдегі үлкен баспалдақ, үлкен белес болды. Мен Абай рөлі арқылы өзімді таптым, Абай рөлі арқылы халыққа танылдым десем, артық айтқандығым емес. Қарап тұрсам, өзім сомдаған рөлдердің ішінде Абай рөлі бір төбе болса, басқалары бір төбе екен. - Абай рөлін аз сомдаған жоқсыз. Болат Досжанов, белгілі мүсінші, Астана қаласындағы Абай ескерткішінің авторы: Абайдың обра зын жан-жақты қарас тыруға болады ғой. Бірақ қанша зерттесең де, Абайдың толық образын аша алмаспыз-ау. Ол өте көп зерттеулерді, көп жылдарды қажет етеді. Біз ұлы данамыздың мүсінін салу арқылы, бір ғана қасиетін аша алдық. Ал Берік Омаров, дәстүрлі әнші, Абай әндерін орындаушы: Негізі, Абайдың әндерін орындау өте қиын. Кез келген әнші тәуекелге бара бермейді. Мен өзім Абай дың барлық әндерін орын дауға тырысып жүрмін. Тіпті өте аз айтылып жүрген әндерін де репертуарыма енгізгенмін. Дегенмен ұлы ойшы лымыздың әндерін айту арқылы образын аша алдым ба? Ол жағын «Абай ұрпақтары» журналы алғаш рет 1939 жылы Мұхтар Әуезовтің бастамасымен жарық көрген. Оның алғашқы нөмірлерінің бірі жазушы елге келіп, «Абай жолы» романына материалдар жинақтап жүрген жылдары қолмен жазылыпты. Жалпы, журналда ел ішінде Абай, Шәкәрім, Мұхтар, шығыстан шыққан тағы басқа тарихи тұлғаларды көзкөргендер өз материалдарын қолмен жазып, үзбей басып отырған. 1989 жылы журналды жинақтап отыру үшін алғаш мұражай ашылады. Бүгінде сол мұражай жаңартылып, жөндеуден өткізілді. Онда негізгі экспонаттар ретінде осы журналдың қолда бар сандары сақталған. Айжан ИМАНТАЕВА, «Абай ұрпақтары» мұражайының жетекшісі: 1939 жылы желтоқсан айында журналдың тұңғыш нөмірі жарыққа шыққан. Оған атсалысқан облыс, аудан басшылары болған. Журнал облысқа, республикаға әйгілі болған. Онда қолға түсе бермейтін құнды деректер жазылып отырған. Өзіңіз ұлы данамыздың образын толық аша алдым деп ойлайсыз ба? Мұхтар Әуезовтің «Абай деген алып теңіз, мұхит қой. Абайды түсінген сайын, оның түбіндегі маржандарды алу үшін сүңги беруің керек, сүңги беруің керек. Ал мен оның бетін ғана қалқыдым» деген сөзі бар. «Абай жолын» жазған ұлы Әуезовтің өзі осылай дегенде, менің Абайды ойнау арқылы образын толық аштым деу ағаттық болар. Дегенмен Абайды ойнаған сайын оның тарихына терең үңіліп, зерттеуге тырысам. Абайдың рөліне лайық болу үшін актер қандай қасиеттерге ие болу керек? Абайдың рөліне ие болу үшін керемет дарын, талант иесі болу аз. Абайды ойнау үшін біріншіден, кескін келбеті, түр сұлбасы ұқсау керек. Екіншіден, Абайдың Абай болып танылған кезі 50-60 жасы. Яғни актердің жас шамасы осыған сәйкес келу керек. Үшіншіден, Абайды ойнаған актердің өзі де поэзияны Абай секілді болмаса да, соған жетеқабыл түсіну керек. Егер актерде мұндай қасиеттер болмаса, Абайдың рөлін сомдамай-ақ қойсын. Былайша айтқанда, «көтере алмайтын шоқпарды беліңе байламаған дұрыс». «Абайдың об РАзын ашу үшін бір ескерткіш жет КІЛІКСІз» барлық қасиетін көрсету үшін, толық образын жасап шығару үшін, бір емес, бірнеше мүсін, бірнеше ескерткіш қажет болар еді. Қай ескерткішін қарасақ та, Абайдың қолына кітап ұстап тұрған бейнесін көретін едік. Бірақ сіз жасаған мүсіннен ұлы данамыздың қолынан кітап таба алмадық... Абай тек кітаппен шектелмеген ғой. Ол ұлы кемеңгер ойшыл болған. Біз Абайды тұлға ретінде көрсеткіміз келді. Сондықтан кітап секілді артық атрибуттардың қажеті жоқ деп шештік. «Абайдың әнін қазіргі эстрадаға жақындату керек» білмеймін. Бірақ барынша тың дарманға жеткізуге тырысып жүрміз. - Қазір жастардың дені байдың әндерінен гөрі шетелдің жынойнақ әндерін тыңдайтыны рас. Осы орайда ұлы данамыздың туындыларын халық қа қалай жеткізуге болады деп ойлайсыз? Оның бір жолы бар. Егер Абайдың әндерін қазіргі эстрадамен байланыстырып, заманауи талаптарға сай өңдейтін болсақ, онда жастар тыңдайтын еді. Дегенмен бұл тұрғыда да өте абай болған дұрыс. Сөздерін бұрмаламай, тыңдарманға өлеңнің мағынасын жоғалтпай жеткізген дұрыс. Азиз Оразбаев «Абай ұрпақтарына» 70 жыл Биыл «Абай ұрпақтары» қолжазба шежіре журналының шыққанына 70 жыл толып отыр. Осыған орай Қарауылдағы Абай атындағы мектеп-лицейде өткен жылы мұражай ашылды. Енді онда елден шыққан ұлылар мен тарихи деректер жинақталған құнды жәдігерлер сақталатын болады. Журналдың басты ерекшелігі ол қолмен жазылған. Киелі өңірдің тарихынан сыр шертетін басылымның шыққанына өткен жылы 70 жыл болды. Журнал алғаш шық қаннан бері Абай еліне келген танымал адамдарға сыйға беріліп отырған. Қазірде мұражайда оның 40 нөмірі сақталып отыр. Соңғы саны журналға 70 жыл то луына орай Алматыдан кітап етіп басылып шы ғарылған. «Абай ұрпақтары» журналына арналып ашылған мұражай енді келер ұрпаққа бабалар тарихынан сыр шертетін киелі орынға айналмақ. Жаңартылған мұражайға да «Абай ұрпақтары» деген ат беріліп отыр. Онда елден шыққан ұлылармен қоса, ел үшін еңбек еткен азаматтар жайлы да құнды жаз балар, фото деректер орналастырылған. Заман талабына сай етіп жабдықталып, жаңа келбетке ие болған мұражай жәдігерлермен толықтырылды. Осы игі бастаманың іске асуына сол елден шыққан кәсіпкер азаматтар қол ұшын беріпті. Басы 1-бетте Түрткі ой-көкпар Мамай АХЕТ, Алматы қалалық әкімдігінің Тілдерді дамыту басқармасының төрағасы Түйін Абай бүгінгі жеткіншектерге жеткілікті дәрежеде насихатталып жатыр ма? Осы тұста біз өзіміздің әдебиетімізбен, төл өнерімізбен, мәдениетімізбен құнды екенімізді күн өткен сайын байқап келеміз. Осы ретте Абайдың шығармашылығы бізге үлкен дем беріп, бізді алға жетелеп отыр. Атақты мүсінші Хакімжан Наурызбаевтың кезінде тұрғызған, ұлы Мұхтар Әуезовтің өзі тікелей қолдап, мұрындық болуымен тұрғызылған Алма тыдағы Абай ескерткіші бүгінгі таңда Абай рухының символына айналды. Осы бүгін де аталған ескерткіштің алдында қазақтың зиялы қауымы жиналып, ақын рухына өз толғаныстарын арнайды. Бір кездерден гөрі біз өзіміздің тарих алдындағы мемлекетті құрушы негізгі ұлт ретіндегі жауапкершілігімізді сезіне түстік. Оның үстіне Абайдың ана тілі, жыр жазған тілі тек ұлттың ғана емес, тұтас мемлекеттің тіліне айналған заманда өзгелерге өнеге болудың ең жарқын үлгісін бізге Абай көрсетіп кеткен болатын. Абай шығарма шылығы көптеген тілдерге аударылып, әлемді шарлап жүр. Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман, Шошимын кейінгі жас балалардан... Абайдың атын ғана біліп, затын, яки оның ішкі рухани әлеміне бойлай алмай жүрген біз емес пе екенбіз, осы, Абай «шошыған» жас ұрпақ? Әзірлеген Мәриям ӘБСАТТАР Абайды кеңінен қамтып, молынан бойға сіңіру, мейіріңді қандыра сусындататын сөздерінен қанып ішу дәл қазір бізге сондай қажет. Абайға жан-жақты келуге болады. Кино жағынан, баспасөз жағынан, тіпті жас жеткіншектерге арнап Абайдың мысал дарынан, табиғат жайлы өлеңдерінен мультфильм жасауға да болады ғой. Бізде бір тұлға жайлы бір рет түсірсек бітті, «ол жайлы кино бар» деген ұғым қалыптасады да, ол тақырыпты жауып тастау деген жаман әдет бар. Ал Ресей бір тұлға жайлы бірнеше туынды жасай береді. Бізде тіпті әлі күнге дейін Абайды сан қырынан көрсетіп, өмірін түгел қамтитын кино жоқ. Жаңа қойылымдар арнап, тіпті қуыршақ театрларына қойылым етіп қойсақ та артық етпес еді. Міне, осылай еткенде барып Абай шынында осы заман көшіне ілесіп, бүгінмен бірге болашаққа барар еді. «Бізде ұлттық идеология жоқ» деп жатамыз, мінекей, қазақтың ұлттық идеологиясының көшбасында тұрарлық тұлға осы Абай емес пе? Онсыз да әлем қазақты Абай арқылы таниды. Әлемнің біраз елінде тіпті Абай атында көше де бар. Әлі де болса бізге Абайдан алу керек, Темірхан МЕДЕТБЕК, ақын Абаймен сусындау керек, Абаймен рухани қоректену керек! Сонда ғана «ұлттық идеология» деген саяси сахнада абстракциялық ұғым болып қалмай, қазақтың темірқазығына айналар еді. Ұлт ұстазын рухани брендке қашан айналдырамыз? Басы 1-бетте Сонымен қатар бүгінде еліміздің түкпір-түкпірінде «Абай оқулары» байқаулары дәстүрлі түрде өткізіліп жүр. Бірақ осының бәрі бізді Абайға жақындата ала ма? Әрине, Абайға жарнама керек емес, керісінше, біз оны танып-түсінуге бейіл болсақ керек еді. Әншейінде Абайды айтып мақтанғанда кеудемізге нан пісіп кетеді. Десек те, «сыртын көріп іс бітпес, ішін білмей» деп дана ақынның өзі айтып кеткендей, біз Абай әлемінің сыртын айналсоқтап, шындықтың маңайын шиырлап қана жүргендейміз. Таяуда бір отандық телеарна тілшілері Абайдың үлкен портретін алып қарапайым халықтың арасына шығып, арнайы сауалнама жүргізді. Сонда суреттегі адамды таны - майтындар көп болып шыққан. Сауалнамаға қатысқандардың біразы Абайдың кім екендігін білгенімен, ақынның шығармашылығынан мүлде бейхабар екендіктерін айтқан. Бұл ресми статистика емес, жай ғана қарбаласқан қала ішіндегі аз ғана уақыт аралығындағы көрініс. Әйтсе де осының өзі көп жайтты «айтқызбай-ақ» аңғартып тұрғандай. Эстрада жұлдыздарын жазбай танитын ұрпақ Абайды ұмыта бастапты. Ұлттық сананың таяздығын көрсететін мұндай жағдайлардың бүгінгі қоғамда орын алуы жалпы рухани құндылықтардың кем насихатталуының салдарынан. Білебілсеңіз кез келген неміс Гетесімен, кез келген орыс Пушкинімен, кез келген украин Тарас Шевченкосымен жалаң мақтанып қана қоймайды, өздерінің сол рухани көсемдерінің тілінде сөйлеп, сол дана тұлғасының рухымен тыныстай алады. Мысалы, немістер Гетесін бірнеше елдерде құрылған үлкен зерттеу институт тары арқылы әлемге насихаттап жүр. Ал біз шетел тұрмақ, өз жерімізде Абай мұрасын бүге-шігесіне дейін жанжақты талдап, зерделейтін мемлекеттік дәрежедегі бір орталық құра алдық па? «Әркімнің өз Абайы бар» деп әр жерден «Қазақтың бірінің біріне қаскүнем болмағының, бірінің тілеуін бірі тілеспейтұғынының, рас сөзі аз болатұғынының, қызметке таласқыш болатұғынының, өздерінің жалқау болатұғынының себебі не? Һәмма ғаламға белгілі данышпандар әлдеқашан байқаған: әрбір жалқау кісі қорқақ, қайратсыз тартады; әрбір қайратсыз қорқақ, мақтаншақ келеді; әрбір мақтаншақ қорқақ, ақылсыз, надан келеді; әрбір ақылсыз надан, арсыз келеді; әрбір арсыз жалқаудан сұрамсақ, өзі тойымсыз, өнерсіз, ешкімге достығы жоқ жандар шығады. Мұның бәрі төрт аяқты малды көбейтеміннен басқа ойының жоқтығынан, өзге егін, сауда, өнер, ғылым солар секілді нәрселерге салынса, бұлай болмас еді...» Абайдың қара сөздерінен, Үшінші сөз бой көрсетіп жүрген абайшыл ғалымдардың неге «бастары бір қазанға» сыймайды? Басқа тақырып құрып қалғандай ұлы ойшылдың туған күнін нақтылауға келгенде де қазақтың көзі ашық, көкірегі ояу дегендердің өзі «қырықпышақ, қызылкеңірдек» болып айтысып-тартысып жүр. Кезінде орыстың бір басылымы «Пушкиннің ғұмырының әрбір күні хронологиялық тәртіппен тәптіштеп зерттелінді. Тек ақын өмірінің әр кезеңдегі үш күніне ғана қатысты деректер мен мәліметтер табылмай отыр» деп қынжылыс білдірген еді. Біз болсақ Абайдың туған күні төңірегіндегі дауға нүкте қоя алмай әлі жүрміз. Қазіргі қолжетімді құралдың біріне айналған ғаламтордың тетігін басып қалсаңыз, өзгелердің жай адамына да қатысты деректердің миллиондап табылатынына көз жеткізе аласыз. Ал интернетке келгенде қазаққа қатысты дүниелерге сусап отырғанымызды байқайсыз. Осыған көз жеткізу үшін, ғаламторды ашып, іздеу сайтына «Абай Құнанбаев» есімін енгізіп көрсеңіз, оған қатысты шамамен 390 000 ғана дерек бар. Бұл ғаламтор сияқты шексіз виртуалды кеңістік көлемімен алғанда тым аз көрсеткіш. Демек, біз интернет сынды заманауи технологиялар арқылы келетін игіліктерді Абай мұрасын кеңінен насихаттауға пайдалана алып отырған жоқпыз. Өйткені ақынның өмірі мен шығармашылығына арналған басы бүтін сайт та жоқ. Қазақ Абайды қашанғы тас тұғырдан тамашалап, кітап беті мен театр сахнасынан ғана көреді? Өзге жұрт тарихи тұлғалары мен мықты қаламгерлерінің шығармаларын көпсериялы етіп басыбайлы экрандауға кірісіп жатқанда, біз осы уақытқа дейін Абай туралы өз дәрежесіндегі үлкен фильм жасай алмай жүрміз. Бұл және әлемнің өзге елдері де таңдай қағып тамашалай алатындай етіп түсірілуі шарт. Бұған қазіргі қазақтың шамасы келмейді деп айта алмаймыз. Керек десеңіз, Абай шығармаларын жас буын санасына сіңіру үшін кейбір туындыларын мультипликациялаудан бастап, бүлдіршіндерге арнап түрлі түстермен бояйтын суретті кітапшаларға дейін шығаруға болады. Тіпті Абайдың жұмбақ әлеміне жетелейтін арнайы компьютерлік бағдарламалар мен танымдық ойындар жасау мәселесін де қолға алатын мезгіл жетті емес пе?! Өзгенің артықшылығына құлдық ұра кететін жаман әдетімізден арылып, өзіміздің барымызды танып-білуге деген құлшынысымызды оята түссек болмас па? «Ақырын жүріп, анық бассақ» еңбегіміз далаға кетпес...? алашты алаѓдатћан сауал Абайдың туған күнінің нақты датасын белгілейтін уақыт жеткен жоқ па? Жабал Шойымбетов, абайтанушы: Қазір ел арасында Абайдың туған күні ретінде екі дата айтылып жүр. Біреуі бүгін, екіншісі 23 тамыз. Осы жағынан келгенде туған анасынан басқа, оны нақты білетін адам жоқ. Бірақ кейіннен ғылыми жағынан осы мәселені зерттеген белгілі абайтанушы ғалым Қайым Мұхамедханов 23 тамыз деп нақты күнін анықтады. Мұны Семейдегі Абай мұражайының бірталай жылдан бері директоры болып келе жатқан Төкен Ибрагимов қолдайды. Енді 10 тамызға келсек, «бұрыннан қалыптасып қалған әдет қой» деп, ол күнді атап өтіп, түрлі іс-шаралар өткеріп жүрміз. Бірақ Абайды қашан, қай кезде, қалай насихаттасақ та артық болмайды. Негізі, 23 тамыз Қайым ағамыз айтқан, дәлелдеген нақты ғылыми дата, ғалым ретінде мен осы датаға нұсқау берем. Бірақ бұрыннан қалыптасып қалған деген тұрғыда 10 тамыз да қате емес. Бізге керегі қазір «анау дұрыс емес, мынау дұрысы» деп қалыптасқан қағиданы бұзу емес, бастысы Абайды насихаттау, Абайды қазаққа сіңіру. Айгүл ІСМАҚОВА, филология ғылымының докторы, профессор: Расында, Абайдың туған күнін әр кезде емес, нақты бір ғана датада тойлайтын уақыт әлдеқашан жетті деп есептеймін. Бұл дауласатын мәселе емес, себебі нақты дерегі белгілі жайт. 1991 жылы еліміз Тәуелсіздігін ең алғаш алған тұста «Егемен Қазақстан» газетіне абайтанушы ғалым Қайым Мұхаметханұлының «Абай қашан туған?» деген мақаласы жарияланды. Сонда ол Абай ескі ай бойынша 10 тамызда ту ған, бірақ бұл жаңа ай бойынша тамыздың 23-іне сәйкес келеді» деп жазады. Ал ғалым ондай деректі Кәкітай т.б Абайдың көзін көрген, сол дәуірде өмір сүрген адамдардың аузынан жазып алынған дәйектерге сүйеніп айтып отыр. Қайымнан артық Абайды білетін ғалым бар дегенге сенбеймін. Ғалым Арап Еспенбетов ағамыз да сол деректі растап: «Әдебиет институты Абайды қор қылмай, туған күнін нақты осы 23 тамыз» деп шешім шығарып, бір пәтуға тоқталатын кезіміз келді», деп жазды. Солай етуіміз керек! Айдос ҚАРТАҢБАЙҰЛЫ, саясаттанушы: Абай өмір сүрген кезде қазақта құжат деген болмағандығы қандай өкінішті. Соның салдарынан бүгінгі ұрпақ ұлы ақынның нақты туған күнін біле алмай, екіұшты пікірде жүр. Негізі, Абайдай ұлы тұлғаның туған күнін ғылыми негізде нақты дәлелдеген дұрыс. Бірақ мәселе, меніңше, Абайдың қай күнде туғандығында емес, оның болмысы оның өлең-жырында жатқан жоқ па? Егер «қай күні тойлау керек?» дегенге тіреліп тұрған нәрсе болса, мен айтар едім, «әр күн Абайдың туған күні!». Біз тіпті әр күннің кез келген сәтінде Абайдың өлеңін оқып, соның жырларындағы әрбір сөзді жадымызда ұстап, әр істе соны пайдалансақ, онда біз нағыз қазақ боларымыз даусыз. Әзірлеген Мәриям ӘБСАТТАР
4 тұлға e-mail: info@alashainasy.kz 134 (360) 10.08.2010 жыл, сейсенбі сүйінші Байқау Поэзия Пайғамбарын дәріптеу Биыл ұлы тұлға Абайдың туғанына 165 жыл толуына орай жер-жерде мерекелік іс-шаралар өткізіліп жатқаны хақ. Шымкентте бүгін кешкі сағат 18.00-де Абай саябағында әдебисазды кеш өткізіледі. Осыған орай біз кешті ұйымдастырушылардың бірі, Хакім Абай мұражайының директоры Шыңғыс Өтеп мырзамен тілдескен едік. Шадияр МОЛДАБЕК Биылғы кештің жылдағы өткізілетін іс-шарадан басты айырмашылығы неде? Жыл сайын Жазушылар одағының облысымыздағы филиалының ұйымдастыруымен Абай ескерткішінің жанына кішігірім жұрт жиналып, оның өлеңдері мен қара сөздерін оқып тарқасатын. Биыл мерекелік іс-шара кең көлемде ұйымдастырылып отыр. Көрермендер қатары 300-ге жуық болады деп жоспарлануда. Арнайы шақырылған қонақтардың арасында абайтану ғылыми-зерттеу орталығы директорының орынбасары, филология ғылымының кандидаты, доцент Жабал Шойынбет, М.Әуезов атындағы ОҚМУдың «Абайтану» ғылыми-оқу орталығының доценті Тұрдыбай Қалды баев сынды ғалым дар зерттеу дүниелерін баяндаса, елімізге белгілі бірқатар әншілер Абай әндерін әуелетеді. Сондай-ақ Абайдың қара сөздерін оқудан жыл сайын өткізілетін байқау жеңімпаздары, студент жастар өз өнерлерін халыққа ұсынады. Ал мұражайдың ішінде бір ай бойына Абай туралы түсірілген деректі фильмдер тегін көрсетілетін болады. Тағы бір ерекше назар ауда ратын жайт, біз Құнанбайдың туған бауыры Жақыптың тікелей ұрпағы Бақыт Мәуленбердинмен байланыс жасадық. Басы 1-бетте Қазір Шымкентте тұрады. Нұрсұлу атты қарын дасы да осында. Олар кештің құрметті қонақ тары ретінде қатысатын болады. Әрине, Абай ескерткіші алаңының безен дірілуіне ерекше көңіл бөлінуде. Мерейтойға қатысты басқа қандай іс-шаралар жүзеге асырылмақ? Ұлы Абайдың 165 жылдығына орай ұйымдастырылатын іс-шаралар бір күнмен шектелмейді. Мәселен, бүгін сағат 15.00- де Абай атындағы кітапханада студент жастардың қатысуымен Абай оқулары өтеді. Оның жалғасы, дәлірегі қорытындысы, тамыздың 27-сінде облыстық тілдерді дамыту басқармасымен бірлесіп өткізілетін байқауда көрінеді. Басқаша айтқанда, біздің облыста Абайдың 165 жылдығы айдың соңына дейін жалғасатын болады. Ашылғанына бір жыл толғалы отырған мұражай мүмкіндігіне тоқталып өтсеңіз. Өздеріңізге белгілі, облыс әкімі Асқар Мырзахметовтің бастамасымен бизнестің әлеуметтік жауапкершілігі аясында өткен жылдың 22 қыркүйегінде ашылған мұражайдың тұсаукесеріне Елбасы Н.Назарбаевтың өзі қатысқан болатын. Оның тақырыптық-экспозициялық безендіруін арнайы эскиздік жоба бойынша «Этно ДизайнҚазақ» ЖШС директоры Аманжол Найманбаев жасақтаған. Мұражайды ашудағы басты мақсат қазақ халқының бас ақынының өмірі мен шығармашылық мұрасын халық арасында кеңінен насихаттау және мұражай экспонаттары арқылы жас ұрпақтың Абай туралы танымын, ойөрісін кеңейту болатын. Міне, мұражай ұжымы бүгінде осы мақсат үдесінен шығып келеді деп айтуға болады. Өзінің бір жылға жуық ғұмырында бірқатар мектеп және колледж оқушыларымен тығыз байланыс орнатып үлгерді. Абай мұрасын жаппай таныту мақсатында бірнеше байқаулар ұйым дастырылды. Бақыт МӘУЛЕНБЕРДИН, Абай Құнанбайұлының туысы: Біздің атамыз Жақып Құнанбайдың туған інісі. Құнанбайдан Абай, Жақыптан Мәуленберді туған. Мәуленбердіден Мұсатай, одан Алатай, ал Алатайдан менің әкем Қайыркен туған. Әжеміз үлкен байдың қызы болған екен. Бай-манап ретінде репрессияға ұшырап, әкеміз осында келіп қоныстанған. Мен осы облыстағы Абай базарында туғанмын. Ол қазір Келес өңірі немесе Абай селосы деп аталады. Үш бірдей ағаінім бар еді, барлығы да бақилық болды. Абайдың туысы екенімізді бала кезден еститінбіз, бізді танитындар да білетін, бірақ ол туралы көп айтылмайтын. Бірақ әкем «сендер Абайдың туысысыңдар, сол үшін жақсы оқыңдар, ұятқа қалдыратын тірлікке бармаңдар» деп жиі айтып отыратын. Бір рет Құнанбай мен Абай атамыздың бейіт басына апарған еді. Содан қайтып жол түспеді. Енді зейнетке шықтым, бейіт басына қайта барсақ деген ниет бар. Шыны керек, Кеңес Одағының кезінде Абайдың туысы екеніміз жайында көп айтылмады. Саясат та басқашалау еді. Атам да, әкем де сауатты болды, қазақша, орысша, арабша жазып, оқи беретін. Әкем 15 жасында-ақ бастық болған. Жазуға да жақсы еді. 13-14 жасымда әкем екеуміз Алматыға барып, әкемнің осындағы Жұмағали атты ағасы үшеуіміз Мұхтар Әуезовтің үйінде болғанбыз. Сөйтіп, әкемнің үш тілде жазылған дүниелерін Әуезовке тапсырған болатын. Кейін ол кісі қайтыс болып кетті. 1993 жылы мамыр айында «Абай» журналы шықты. Сол журналда шежіре жарияланып, біздің атыжөніміз толық аталыпты. Мамыр айының ішінде жергілікті бір телеарнадан біздің облыста Абайдың туысқандары қалмады дегенді айтып қалды. Осы жайт түрткі болып, мен телеарнаға, кейін мұражайға бардым. Абайдың туысы екенімізді дәлелдейтін құжаттар мен шежірені апардым. Содан бері байланыстамыз. Оңтүстік Қазақстан облысы Ұлы ақынның жаңа әні мен күйі табылды Қазақтың күй қоржынына Абай ата мыздың үш күйі енгендігін біреу білсе, біреу білмес. Ал Абайдың «Майда қоңыр» атты күйі бар екендігін күйдің айналасында жүрген өнерпаздар мен шыңғыстаулықтар да білмей келген. Ұмыт болған күйді қайта жаңғыртып, жарыққа шығарған күйші әрі өнер зерттеушісі Мұрат Әбуғазы «Майда қоңырды» «Шығыстың шыңырау күйлері» жинағы мен «Қазақтың 1000 күйі» топтамасына енгізіп отыр. Мұрат ӘБУҒАЗЫ, күйші, өнер зерттеуші: «Абай қазақтың рухани мәдение тінде ерекше орын алатын тұлға. Абайдың музыкалық мұрасы, қазақтың ән-күй жанрына қосқан үлесі зор. Музыкатану жаңашылдық бағыт әкеп қосқан, жаңа шылдық үрдіс қосқан үлесі зор. Абай ән жанрына құрылым, музыкалық сарын, әуендік тұрғыдан келгенде жаңашылдық қосты. Тек қана бір қырынан жаңа бір үрдістерді дамытты деп айтуға болмайды. Қаншама ғасырлық қазақтың төл мәдениетінің ықпалы, әрине, бар. Орыс халқының ғылым-білімін меңгерді, Батыс Еуропаның да ықпалы болды. Солардан үлгі, бағыт алып біржола сол жаққа кетпей, қазақтың төл мәдениетімен тоғыстыра білген. Абай музыкасының өміршеңдігі, тереңдігі, синтездігінде жатыр деп айтуға болады. Ұлттық музыкамызға жаңашылдық сарын ала келген Абайдың ізін басқан Шәкәрім, Шәкір Әбеновтер жеке мектеп болып қалыптасты деп айтуға болады. Абайдың ән шығарғаны көпке мәлім. Ал күй шығарғанынан көп адам бейхабар. 80-жылдардың басында белгілі зерттеуші Уәли Бекенов абайлық Ғайса Сармурзин деген күйшіден «Торжорға», «Май түні» күйлерін жинаққа жариялап, өзі орындап жүрді. «Торжорға» туралы «Абай жолында» да айтылған. Абай ОМАРОВ (коллаж) Абайдың күйлері де әндері сияқты бұрынғы дәстүрлі қазақтың күй өнеріне қарағанда әндерінің сарыны бар. «Май түні» «Көзімнің қарасымен» сарындас келеді. «Май түні» үш шекті домбырамен тартылғанға ұқсайды. Аккордтарға ыңғай ланған, үш дыбыспен тартылған секілді сарында жүріп отырады, «Торжорға» екі ішекпен де тартыла беретін сияқты. Абайдың жаңадан табылған «Майда қоңыр» деген үшінші күйін 50-жылдардан бастап ән-күйді жинаған Құрманғазы атындағы консерваторияның фольклор ғылыми-зерттеу зертханасынан шұбар таулық домбырашы Жүнісбай Стамбаев деген ақсақалдың орындауында алдым. Жүнісбай ақсақал Байжігіттің күй мұрасын жеткізген адам, белгілі домбырашы, жазушы Таласбек Әсемқұловтың атасы болып келеді. Бұл туралы Таласбек ағадан «бұл Абайдың атына арнап шығарылған күй ме, әлде Абайдың өз күйі ме деп анықтап сұрадым. Ол кісі: «Абайдың өзінің күйі деп тартатын, атамыз», деп айтты. «Майда қоңыр» иірімі жағынан Абайдың басқа күйлерінен бөлектеу, сәл күрделірек». Бұрындары «қазақпын» деген адам Абайдың бірауыз өлеңін білмесе азаматтығына сын болатын. Осы күні «нағыз қазақпын» дегендер еліміздің «Әнұранымен» қатар Абайдың өлеңдерін, ғақлияларын (қара сөздері), әлбетте әндері мен күйлерін білуге міндетті. Абайдың сөзі мен сазын білген адам «өзін» танымақ. Әлемге Абайдың көзімен қарай білмек. Кетігін тауып, Қазақ елінің мықты да мығым кірпіші болып қалана алмақ! Жадыра ЖҰМАКҮЛБАЙ шара Бас ақынды жас ақындарға үлгі ету Бүгін, тамыздың 10-ы күні республиканың астанасынан басқа қалалардың барлығында дерлік Абай оқулары өтеді. Ал елордада бұл шара тамыздың 23-іне белгіленген. «Астана қаласы ұлы ақынымыз Абай оқуларын биыл екінші жыл тамыздың 23-інде өткізгелі отыр. Олай еткен себебіміз, 2008 жылы Абай оқуларын өткізген кезде біз Керекуден Төкен Ибрагимов ағамызды шақырғанбыз. Сол ағамыз біздің ұйым дастырып жатқан шаруаларымызды құп тай отырып, Абай атамыздың туған күні тамыздың 10-ы ескіше жыл санау бойынша екенін, жаңа жыл санауымызда бұл күн тамыздың 23-іне сәйкес келетінін айтты. Тиісті құжаттамалық дәлелдерін де келтірді. Осыдан кейін былтыр, 2009 жылы біз Абай оқуларын тамыздың 23-інде өткізіп едік, жылда тамыздың 10-ын күтіп жүретін журналистер қауымы абдырап, «неге биыл өтпей қалды?» деп іздегені бар. Жур налистер қауымына үлкен рақмет. Біз сол кезде Абай оқулары не себепті тамыздың 23-іне ауыстырылғаны туралы жан-жақты түсінік бердік. Биыл тағы осындай түсінбеушілік болмасын деп, министрліктің Тіл комитетіне алдын ала хат жазып, ма құл дауын алдық», деді бізге Абай оқу лары елордада неліктен тамыздың 10-ынан тамыздың 23-іне ауыстырылғанын баян еткен Астана қалалық тілдерді дамыту басқармасының бастығы Оразкүл Асанғазы. Оразкүл Асанғазының айтуынша, Абай оқуларына қатысамын, қара сөздерін, өлеңдерін оқимын немесе әндерін айтамын деушілер болса, жасына, ұлтына, маман дығына қатысты ешқан дай шектеу қойыл майды. Тілдерді дамыту басқармасы атал ған шараға болжам Қос ғашықты тағдыр қосқан жоқ. Олар маңдайға жазылғанға қарсы тұра алмады. Жол екіге жарылғанда Абай мен Тоғжанның жүрегінде бір-біріне деген қимастық сезімнің болғаны айдан анық. Тоғжан да Абайды құлай сүйді. Ұзатылар шағында ел ағаларынан рұқсат сұрай отырып, Абаймен қоштасу зарын шығарған екен. Бұл мұңға толы ән елдің аузында өткен ғасырдың елуінші жылдарына дейін айтылып келген. Бертінде ол жұрттың жадынан жоғала бастаған сыңайлы. Тек «Кертаудың ат байладым аршасына, сәлем де тобықтының баршасына» деген жолдар ғана көптің есінде қалған көрінеді. Дегенмен белгілі әнші Жәнібек Кәрменов пен ақын Несіпбек Айтұлы осы әннің жаңа нұсқасын өмірге алып келген. Тоғжан апамыз қайда ұзатылды? Бұл жайында түрлі әңгімелер айтылады. Бірқатары ол кісіні Семей өңірінде өмір сүрген азаматтың біріне тұрмысқа шыққан дейді. Осыған байланысты Сыр бойында да қызғылықты әңгімелер айтылып қалады. Өткен ғасырдың 50-жылдарына дейін дария бойында Тоғжан есімді қарт ана өмір сүрген екен. Ол апамыз да сол Семей жұртының тумасы болғанға ұқсайды. Сырдың жігітіне ұзатылған. Осы жерде ұрпақ өсіріп, үлкен шаңырақтың түтінін түтеткен. Бір түрлі саладағы адамдарды қатыстыру мақсатында барлық мекеме лерге хат жолдаған. «Абайды сүйетін, оның шығармаларын мәнерлеп оқитын дар, жатқа айтатындар болса, бәрін шақырып отырмыз. Абайды өзге тілде оқимын деушілерге де ешқандай шектеу жоқ. Тек тамыздың 20-сына дейін Тіл басқармасына хабарласса болғаны. Біз оларды алдын ала тыңдап, ең жақсы оқитындарын Абай оқулары басталған кезде алғашқы лекте шығаруға жағдай жасаймыз», дейді О.Асанғазы. Ал енді шараның ұйымдастырылу жайына келсек, биылғы тамыздың 23-і дүйсенбі жұмыс күніне түсіп тұрғандықтан, жұрттың жұмыстан шыға алмай қалу мүмкіндігін ескеріп, Тілдерді дамыту басқармасы сол күні ертеңгісін Абай көшесі мен Бейбітшілік көшесінің қиылысындағы Абай ескерткішіне гүл шоғын қоюды, ал Абай оқуларын сол ескерткіштің алдында кешкі сағат 19-да бастауды ұйғарып отыр. «Өйткені Абайды сүйетін, оның шығар маларын керемет нақышына келтіріп оқитын адамдар тек әдебиет, мәдениет, тіл саласында ғана жүрген жоқ. Олардың арасында инженерлер, экономистқаржы герлер мен сәулетшілер, дәрігер мен заңгерлер де бар. Сондықтан біз Абай шығармаларын жақсы оқитын әр салада жұмыс істеп жүрген адамдарды бірінші кезекте шығармақ ниеттеміз. Төрт жастағы баладан бастап, жүздегі қарияға дейін «Мен Абай ды оқимын» деп келсе, есігіміз ашық», дейді Оразкүл ханым. Айбын Бақытұлы Бұл қай Тоғжан?! Ұлтымыздың ұлық тұлғасы Абай данамыз махаббат атты ұлы сезімді қастер тұтты. Оны өзі бастан кешірді де. Ғашықтық жайында ақ қағаз бетіне жыр жолдарын төкті. Өзі құлай сүйген Тоғжанға осындай өлеңдер өрілген еді. Елдің аузында әлі күнге дейін айтылатын «Айттым сәлем, қаламқас» әні сол ғашығына арналған екен. қызығы, ол апамыз өткен өмірі жайында ешкімге тіс жарып айта қоймаған екен. Қызылорда өңірінде өмір сүрген Тоғжан анамыз жүз жасқа жуық ғұмыр кешкен. Ғасырлық өмірінде ағайынтуыстың ардақтысына айнала білді. Ақ жаулықты әжеміз бір қауым елді ұйытып, көптің ақылман анасына айналған. Әрине, ғасырға жуық ғұмыр кешкен апамыздың жасы Абай данамызбен қатарлас. Яғни замандас болған. 40-жылдардың соңына таман қазақтың заңғар қаламгері Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» шығармасы жарыққа шыққаны белгілі. Сол эпопеяны Сыр бойындағы Тоғжан анамызға оқып берген екен. Өзінің туып-өскен жерінің адамдары жайлы жазылған кітап анамызды ерекше толқытқанға ұқсайды. Көз жасына ерік беріпті. Бәлкім, өткені еске түсті ме екен? Ол кезеңде Семей мен Сырдың арасы біршама қашық жер. Қазіргідей жүйткіп жатқан техника жоқ. Тоғжан анамыз сонда қалған туған-туысқанды ойға алған болар? Сол шақта Тоғжан есімді арулар аз болмаған да шығар. Мүмкін, бұл сәйкестік те болуы ғажап емес. Әділжан ҮМБЕТ, Қызылорда облысы Ескерткішке 40 жыл толды Алматыдағы Республика сарайының алдында орналасқан Абай Құнанбайұлының ескерткіші жайында толығырақ мәлімет берсеңіздер екен. Биіктігі қанша метр? Авторы кім және қай жылы салынған? Аяулым БЕКЕТАЕВА, оқушы Еліміздегі тарихи ескерткіштер жайлы мәліметтерге сүйенсек, оңтүстік астанадағы мәдени орындардың бірі болып табылатын Республика сарайының алдындағы ұлы ақын Абайдың ескерткіші 1960 жылы орнатылған. Биіктігі 13,7 метрлік ескерт кіштегі тұлғаның мүсіні қоладан құйылса, монументтің трапеция пішіндес тұғыры қызыл граниттен соғылыпты. Мұнда сол қолында кітап, оң қолында иығына жамылған шапанының етегін ұстаған ақынның ойға шомып, болашаққа зер салып тұрған мүсіні бейнеленген. Ұлы тұлғаға арнап қойылған ескерткіш авторлары Қазақстанның халық суретшісі К. Наурызбаев және И.Белоцерковский. Ибраһимнің тұңғыш кітабы қашан шыққан? Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағы қашан және қай жерде жарық көрген? Оны кімдер шығарған? Ғалым Бейсенұлы, Талдықорған қаласы Абайтанушы Асан Омаров келтірген деректерге сүйенсек, Абайдың тұңғыш жинағы осыдан 101 жыл бұрын, яғни 1909 жылы Петерборда жарық көрген. Ақын қайтыс болғаннан кейін, оның жақын туыстары Абай мұрасын жинастырып, баспаға әзірлеген. Бұған кезінде 1915 жылы «Қазақ» газетінде жарияланған Әлихан Бөкейхановтың мақаласы түрткі болған. Ол өз мақаласында «1904 жылы Абай марқұмның өлеңін кітап қылып басыңдар деп, балаларына хат жаздым» дегенді айтқан.бұдан соң Кәкітай мен Тұрағұл 1905 жылы Абайдың өлеңдері мен қарасөздерін жинап, түгендейді. Оны Мүрсейіт Біке баласы деген молданың қолына беріп, әдемілеп көшіріп жазғызған. Ол ақын шығармаларын бір ай бойы көшірген екен. Бір дерек бойынша, кейін жинақтың шығуына Шәкәрім де қолғабыс еткен. Тұңғыш жинақта Абай өлеңдері 17 бөлікке топтастырылып, әрбір бөлікке жекелей тақырып «Халық туралы», «Өлең туралы», «Өзі туралы», «Ғашықтық туралы», «Ой туралы» деген сияқты қойылған. Жинақтың басқы бетінде: «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбай ұғылының өлеңі. Бастырған: Кәкітай, Тұрағұл Құнанбай ұғландары. СПБ., Восточная электропечатня И.Бораганскога, 1909» деп жазылған.
алаш азаматы 5 e-mail: info@alashainasy.kz 134 (360) 10.08.2010 жыл, сейсенбі дат! Жандос ӘУБӘКІР, Абайдың «Жидебай-Бөрілі» мемлекеттік тарихи-мәдени және әдеби-мемориалдық қорық мұражайының директоры: Хакім мұрасына баладан бастап, атаға дейін бет бұрса... Жандос Мағазбекұлы, биыл ұлы Абайдың туғанына 165 жыл, ал мұражайдың құрылғанына 70 жыл толып отыр. Киелі қара шаңыраққа өзіңіз директор болып келгелі де алты ай өтіпті. Осы аралықта қандай іс-шаралар өткіздіңіздер? Уақыт шіркін жылдам ғой. Алты ай алты күндей болып өте шыққанын да енді ғана аңғарғандаймыз. Бұл аралық жаңа ұжымға келген мен үшін аз да, көп те уақыт емес. Қалыптасып та, басты-басты жұмыстардың басын қайыруға да жетерлік мерзім. Әрбір атқарылар істің нәтижелі болуы жүйелілігінде, жоспарлылығында ғой. Ең алдымен қасиетті қара шаңырақ жұмысының жандануы мен болашақ өсіпөркендеуі бағытында мұражайдың жаңа заман талаптарына сай, өзіндік ішкі тарау, бағыттары бар «2010-2014 жылдарға арналған даму тұжырымдамасын» жасадық. Тұжырымдама қорық-мұражай дың алдағы уақытта іске асырылып, дамыта беретін ғылыми-зерттеу, қор жинақ тау, музейлендіру мен тақырыптық-экспо зициялық жоспарлар құру мен насихат жұмыс тарын қамтиды. Енді өткен жарты жылдықта нендей жұмыстар атқарылды дегенге келсек, алдымен Абай мұрасы, оның әдеби айналасы туралы насихат жұмыстарын атасақ: «Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ», «Білектей арқасында өрген бұрым» өлеңдері бойынша әдеби танымдық кеш тер, Б.Ердембековтің «Абайдың әде би ортасы» кітабының тұсаукесері, «Абай дың әншісі Әлмағамбет», «Абай және тоғызқұмалақ, дойбы ойындары», «Алаш тың Мұстафасы» (М.Шоқайдың 120 жыл дығына орай) және Ұлы Отан соғысы ар дагерлерімен кездесу сияқты тағы да бас қа шаралар әдебиетші-ғалымдар дың, ақынжазушылардың, Семей қала сының зиялы қауым өкілдерінің қатысуы мен өткі зілді. Мұражай қызметінің негізгі бағытының бірі көрмелер ұйымдастыру. Биыл көлемі, мазмұнымен ерекшеленген Астанадағы ҚР Тұңғыш Президентінің музейінде 14 мамыр 14 маусым аралығында өткен көрме «Ұлы тұлғалар бесігі» деп аталды. Көрме экспозициясы қазақ халқының ұлы перзенттері Абай, Шәкәрім, Мұхтар әле мін ашатын сирек басылымдар, архив деректері, құжаттар, фотосуреттер, эт но графиялық заттармен таныстырды. Көр мені барлығы 1869 адам тамашалапты. Сонымен бірге «Гений казахов Абай и татары», «Абай ұрпақтары майдан шебінде» атты жылжымалы көрмелер, Риддер қаласындағы Семей күндеріне арналған «Абай, Шәкәрім, Мұхтар әле мі нен» көрмелері және де мерейлі күн дерге қатысты кітап көрмелері ұйым дасты рылды. 18 мамыр Халықаралық музейлер күніне орай «Музей түні» акциясы, балаларды қорғау күнінде «Ашық есік күні» өткізілді. Қалалық «Абай оқулары» да қара шаңырақта ұйымдастырылды. Қорық-мұражайдың ғылыми-зерттеу бағытына сәйкес, музей жәдігерлеріне ғылыми төлқұжаттандыру жұмысын жасау жалғастырылды. Атап айтсақ, музейде жиналған экспонаттарға ғылыми төлқұжаттар жазу жұмысы басталып, бей нелеу өнері туындыларының кескінде меграфика түрлері компьютерге енгізілді. Жидебайдағы Абайдың мұражай-үйіндегі, Шәкәрімнің «Саят қора» экспозициясындағы жәдігерлерге инвентаризация жүргізілді. Ғылыми-зерттеу жұмысының бір бағыты баспа жұмысы. 2010 жылы Абайдың 1890 жылғы өлеңдеріне 120 жыл толады. 1890 жылы жазылған ақын шығармалары негізінде «Сүйер ұлың болса...» таңдамалы өлеңдер жинағы дайындал ды. Өлеңдерге екі тілде түсініктемелер берілді. Қордағы Абай туралы естеліктерден тұратын кітапты да жақын арада баспадан шығарамыз деген жоспарымыз бар. «Абай музейінің жәдігерлері» атты топтаманың алғашқы кітабы, мұражайдың «Ахмет Риза мешіт-медресесі», «Көкбай Жанатайұлының мешіт-медресесі», «Шәкір Әбенұлының мұражай-үйі», «Шә кәрім нің Саят қорасы» бөлімдері бойынша жолтанытқыш буклеттері әзір ленді. Қорық-мұражай экспозициялары Абай өмірі мен шығармашылығын жә не оның ақындық өнерімен көрер мен дерді таныс тыруда қызметін жал ғас тырып келеді. Биылғы жылы мұражайға респуб ликамыздың түкпір-түкпірінен ғана ем ес, әлемнің дамыған елдерінен де ар найы көруге келген қонақтар көптеп саналуда. 2010 жылдың 7 маусымында Қазақстан Республикасының Премьер-министрі К.Қ.Мәсімов Семейдегі бас мұражайда болды. Үкімет басшысы «Абай дәуірі», «Абайдың шығармашылығы», «Жаз» бөлім дерімен танысып, «Алаш арыстары» экс позициясын аралап, Алаш қайраткерлерінің мемлекеттік, қоғамдық, саяси қызметтерін көрсететін материалдар, фотосуреттер, архив деректеріне қызығушылық танытты. Мұражайдың мәртебелі қонағы «Зерде» кітабына қолтаңба қалдырып, ізгі ниетін білдіре келе, ұжымға А.Байтұрсыновтың 1929 жылғы қолжазба өмірбаянын сыйға тартты. Қысқаша қайырсақ, әзірге осындай ісшаралар өткізгендей болдық. Ұлы хакімнің туған күнін Алматы, жалпы, оңтүстік жұрты тамыздың 10-ы, ал астаналық ағайындар 23-і деп, екі бөліп атап өтіп жатады. Қайсысы дұрыс? Бұл ретте алматылықтар не астаналықтар деп бөлуге келмес. Ұлы ақынның туған күнін екіге бөліп тойлаудың өзі толғағы жеткен бұл мәселеге нақты шешімнің жоқтығын айғақтайтындай. Атал ған мәселе баспасөз бетінде талай рет айтылды да, жазылды да. Заманында Қайым Мұхаметханұлының «Ұлы ақынның дүниеге келген және баз кешкен күндері қашаннан, қалай аталып келеді?», «Ақынның дүниеге келген күні», «Бәріміздің Абайымыз», сонымен қатар Абай мұражайын қаншама жыл басқарған Төкен Ибрагимовтың «Абайдың туған күні 23 тамызда атап өтілуі керек», белгілі әдебиетші-ғалым Арап Еспенбетовтің «Абайдың туған күнін шатастырмайық», танымал қаламгер Д.Сейсенұлының «Хакім ақын қай күні туған?» сынды мақа лаларында ұлы Абайдың туған күні туралы дәлелді пікірлерін берген болатын. Семей жұртшылығы, Абай қарашаңырағы ұлы ақынның туған күнін 23 тамызда тойламақ. Яғни сіздер 23-і күні Абайдың 165 жылдығын атап өтесіздер ғой... Иә, Семей қаласы бойынша ұлы ақынның 165 жылдығы 23 тамыз күні тойланбақ. Мерекелік шаралар бұл күні Абай, Шәкәрім және Мұхтар Әуезов ескерткіштеріне гүл шоқтарын қоюдан басталады. Осы күні «Сүйер ұлың болса...» атты әдеби-танымдық кеш өткізуді жоспарлап отырмыз. Ал 16 тамыз күнінен бастап «Е.М.Сидоркин туындыларындағы Абай әлемі» атты ұлы ақынға арналған, «Абай жолы» бойынша салынған Сидоркин еңбектері жинақталған көрмеміз жұмыс істейді. Жалпы, Абай шығармаларын еңбек теген баладан еңкейген қартқа дейін жатқа соғатын деңгейге қалай жете міз? Бұл ретте орта жастан жоғары буын өкілдері сана-сезімі мен түйсігіне қарай өздері хакім мұрасына бет бұрса дей келе, басты бағытты мектеп табалдырығын аттаған жас баладан бастап, барлық жастарға насихат жұмыстарын жүргізуіміз қажет екендігін айтқан дұрыс болар. Қазақ тілі мен әдебиетінің мұғалімдері алыптар мен арыстардың жалғасы, артына мол әдеби мұра қалдырған ардақты ұстаз Кәмен Оразалин сияқты әр балаға Абайды жаттауды міндеттеп қойса, жаттамаған оқушы, студентке тиісті бағасын қойса үлкен нәтиже берер еді. Сонымен қатар Абай мұраларын насихаттау, жаттату бағытында сынып, мектеп, аудан, қала, облыс және республикалық дәрежеге дейінгі дәстүрлі «Абай оқуларының» атқарып келе жатқан зор еңбегін тек ризашылықпен айтамыз. Жандос Мағазбекұлы, абайтану пәні оқытылғаны дұрыс па? Әдебиетші ретінде пікіріңізді білсек... Оқытылғаны дұрыс қана емес, өте қажет. Мектептермен қатар, орта және жоғары оқу орындарында абайтану пәні жүруі керек. Мысалы, Шәкәрім атындағы Семей университетінің ректоры, ұлтжанды азамат Ерлан Бәтташұлының бастамасымен барлық мамандықтарда шәкәрімтану пәні жүреді. Сол сияқты Абай есімін иеленген оқу орындары өз алдына, өзге де институттар мен университеттер абайтану пәніне назар аударуы қажет болар. Абайтану алға жылжып келе ме, әлде Мұхтар атамыздан кейін бұл үрдісте баяулаушылық, бір-біріне ұқсас тық басым ба? Абайтанудағы Мұхтар Әуезовтің ұшан-теңіз еңбегі барлығымыздың ұста нар басты темірқазығымыз. Ғұлама ғалымның замана кесірінен, қоғам, уақыт, кеңестік жүйе талабы бойынша айта алмаған жайлары бүгінгі таңда зерттеу нысанасына айналып отыр. Бұл ретте қайталаушылық емес, дамытушылық сипаттардың көптігін көре аламыз. Әйтсе де: «Мен өзім тірі болсам да, анық тірі емеспін, сыртым сау болса да, ішім өліп қалған. Ашулансам, ызалана алмаймын. Күлсем қуана алмаймын..», деп қарасөзінде айтқанындай, «Мен бір жұмбақ адаммын...» деген ақынның жұм бақтары да, абайтанудың ашылмаған қыр лары да баршылық қой әлі. Абай шығармаларын бүгінге жет кізген Мүрсейіт Бікеұлын көпшілік біле бермейді. Осы кісі туралы айтып берсеңіз... Абайдың 1909 жылғы тұңғыш шығармалар жинағының шығуына елеулі еңбек сіңірген, ұлы ақын өлеңдерін маржандай жазуымен көшіріп, қолжазбаға түсірген, заманында ұлы ақынның «Әдеби хатшысы» атанған Мүрсейіт Бікіұлының (Біке емес Бікі) еңбегі өлшеусіз. Ол туралы айтсақ, Абай Тобықты еліндегі бірден-бір сауатты, орысша білетін, арабшаға жетік, хұсни (көркем жазу) жазудың шебері ретінде танымал болған Мүрсейітті таңдап алып, оған зор сенім білдіріп, өз өлеңдерін көшіріп жазуды аманат еткен. Абай өлеңдері кітап болып басылғанға дейін Мүрсейіттің көшіріп жазуымен елге, одан Шыңғыстаудан асып, алыс-жақын жұртқа тараған. Мүрсейіт туралы Абай ауданының мәдениет қызметкері, әдебиетші Әсет Медеуханұлы Мырзақасымның құрастыруымен жарық көрген «Абайдың әдеби хатшысы» атты кітаптан Мүрсейіт туралы мол мәлімет ала аласыздар. Абай туындыларын насихаттаудың заманауи, өзге технологиясын жасай аламыз ба? Мысалы, деректі фильмдер, клиптер, мультфильмдер түсіру арқылы. Қазіргі Тәуелсіздік жалауы желбіреп, еліміз гүлденіп, дамыған әрі ғылым мен Алашқа айтар датым... техниканың алға озған заманында қандай болсын, озық технологияны пайдалана отырып, Абай мұрасын насихаттауға әбден болады. Тек оған «ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек» және барлығымызды өзіне бағындырып қойған қаржы қажетау. Көп дүниенің ниет пен ақшаға келіп, тіреліп тоқтап та жататыны бар. Қазір жер-жердегі абайтану орталықтары мен Абай мұражай ларының Абай мұрасын насихаттау, өзара қарым-қатынас дәрежесі қандай? Әр орталық пен музейдің, ұлы ақынға ар налған кабинет пен бөлімдердің өзіндік бағыт-бағдары бар. Әрқайсысының қол жеткізіп жатқан жерлері де баршылық. Әйтсе де сол зерттеу орталықтары мен ғылыми бөлімдердің ортақ зерттеу ба ғы ты, нысаны бір болғанымен де, өз ара бай ланыстары жағынан келгенде кем шін кете тін жақтары да табылады. Бар лығы бірлесіп жұмыс істесе, қомақты нәти желерге қол жеткізері хақ. Сондықтан осы мәселе болашақта басты назарға алынуы қажет деп ойлаймын. Ұлы ақынға арналған конференцияларды, пікірталастар мен танымдық кештерді бірлесе отырып өткізіп жатса, тек нұр үстіне нұр болар еді. Сіз басқарып отырған мұражай Абай атамыз туралы толық мағлұмат бере ала ма? Басты ерекшеліктері қан дай? Әрине, Абай туралы бар мағлұмат жүйесі біздің мұражайда жинақталған. Мұражайдың әр бөліміндегі әр экспонат сөйлейді, мағлұматты береді ғой. Жидебайға, Бөріліге барсаңыз, тебіренбей қайтуыңыз мүмкін емес. Абайдың қарашаңырағына келіп, ақын кесенесіне барып, рухына тағзым еткен әр адам бойына күш-жігер жинап, таубасына келіп, мол рухани жігер жинары да хақ. Еш кім де жоқ байлық мұражайда бар, ешкімде жоқ жәдігерлер тек қарашаңырақта жинақталған. Басты ерекшелік осында деп ойлаймын. Ұлы Абайдың қолымен ұста ған, пайдаланған заттары туралы айта кет сеңіз. Жоғарыда айтқанымдай, мұражай қорындағы әр жәдігердің бай тарихы бар. Қолға алып, сипап қалсаң болды, ғасырлар үні естілердей, сиқырлы сырлар ақтарылады... Солардың ең бастысы ұлы ақынның өзінен қалған асыл мұра. 1885 жылы Абай өзінің орыс досы Н.И.Долгополов арқылы Семей қаласындағы өлкетану музейінің этнографиялық бөліміне қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, шаруашылы ғын, жасау-жабдығын көрсететін елуден астам дүниелер тапсырған екен. Олар: ыдысаяқ, асадал, кебеже, саба, сүйретпе, жез мойнақты торсық, піспек, ет табақ, әше кейлі құтылар, бесік, ұршық, қаружарақтар айбалта, шоқпар, найза, ұста саймандары, музыкалық аспаптар қобыз, домбыра, сыбызғы, тоғызқұма лақ, кіселі күміс белбеу және т.б. Өкінішке қарай, сол кезде өлкетану музейінен көптеген заттар із-түзсіз жоғалып, көбі тозып, бүлініп кеткен. Аман қалғаны ғұлама ғалым, музейдің алғашқы директорларының бірі Қ.Мұхамедханов арқылы ақынның өз музейіне алынып, ұлы тұлғаның қолының табы қалған ең асыл, ең қасиетті дүниеміз ретінде сақталып келеді. Бұл жөнінде Қ.Мұхамедханов «Абайдың қосқан үлесі» атты мақаласында толық баяндаған. Қарап отырсақ, ұлы ақын өз музейін құруға көзі тірі кезінде өзі өлшеусіз үлес қосып, өзіне арналған мәңгілік ескерткіштің іргетасын өзі қалап кеткен сияқты. Енді мұражай қорындағы Абайға, ұрпақтарына қатысы бар асыл дүниелердің кейбірін келтірсек: Құнанбайдың тақиясы. 1841 жылы Құнанбай Меккеге барғанда киіп келген. 1941 жылы Бағфур Ақылбаевтың отбасынан алынды. Қазір бұл киелі дүние Жидебайдағы музей экспозициясында сақталып келеді. Абайдың кісе белбеуі. Бұл белбеудің қалай жасалғанын, музейге қандай жолмен келгенін Әрһам өз естелігінде толық баяндаған. 1891-92 жылдар шамасында Кавказдағы Черкес елінен үш адам келеді. Солардың белдіктері Абайға қатты ұнайды. Өздеріңізге белгілі, ұлы ақын өнердің қай түрі болмасын, аса жоғары бағалаған. Маңайына, ауыл ішіне, үнемі әнші-күйші, ақын-жыраулармен қатар, темірден түйін түйетін зергерлерді, ағаш ұсталарын, киім тігетін ісмерлерді, ит жүгіртіп, құс салатын аңшыларды да ұс таған. Әнет табынан Сағындық деген шебер жігітті шақырып алып, белдік жасауды тапсырады. 1894 жылы оң жағына кісе салғызып, пышақ салатын қын мен оқшантай жасатып, Сағындыққа Абай өзі тағу үшін жасатқан. Абай өлгенде бұл белдік Еркежанның қолында қалған. 1916 жылы Абайдың немересі Мағауияның Құтайба деген баласына Еркежан береді. 1941 жылы музей ашылғанда Абайдың осы белдігін Уәсилә музейге тапсырады. Абайдың күміс сағаты. 1941 жылы Қасымхан Бейсекенов деген кісі екі жағы қақпақты күміс сағатты Әрһам Ысқақов арқылы музейге өткізді. 1898 жылы Абай дың өзі сағатты Қасымханға сыйға берген. Әйгерімнің төсегі мен білезігі. Музейге 1945 жылы ақынның 100 жыл дық тойы кезінде Әбіш Жиреншиннің кеңесімен О.Бәзілбаева тапсырған. Ағаш төсек. 1880-1904 жылдары Абай-Ділдә үйінде болған қасиетті мүлік. 1904-1923 жылдар аралығында Ділдәнің өзі пайдаланған. 1923-1941 жылдар аралығында Өтепбаев Нұғыманның үйінде сақталған. 1941 жылы Әрһам арқылы музейге тапсырған. Күмістелген ер-тоқым Абайдың асыл жары Әйгерімдікі. Туысы Рахымжанов Мамырқаз 1941 жылы музейге тапсырған. Біз үшін баға жетпес асыл дүниеміз ұлы Абайдың көзі тірі кезінде отбасымен түскен екі фотосуреті, ұрпақтарының фотосуреттері. Абай атамыздың қазіргі көзі тірі туыс тарымен мұражай араласып тұра ма? Әрин, ақын ұрпақтарымен байланыс бұрыннан жолға қойылған. Ақылбайдан тараған Ақтау қаласындағы Айдар, оның баласы Данияр ақынның тікелей ұр пақтары. Ұлы ақынның шөберелері Иша ғы, Ғазелдер Жағыпарқыздарымен, Данияр дың жары Натальямен жолы ғып, таныс қанмын. Барлық туысты биылғы мұра жайдың 70 жылдық мерейтойына ар найы шақырамыз деп жоспарлап отырмыз. Күлзипа Ысрайылқызы да назарымыздан тыс қалмақ емес. Мұражайдың 70 жылдығы қашан тойланбақ? Оған арнайы қаржы көздері қарастырылған ба? Абайдың әдеби-мемориалдық мұражайы 1940 жылы Қазақ ССР-нiң Халық Комиссарлар кеңесiнің 1 сәуiрдегі 347-қаулысы негізінде құрылып, сол жылы қазан айының 16-күні мереке үстінде ашылған Қазақстан тарихындағы тұңғыш әдеби мұражай болып табылады. Мұражай мерейлі мерекесін өзінің ашылған күні, яғни 16 қазанда тойлауды жоспарлап отыр. Бұл бағытта жоспарлы істер атқарылуда. Мұражайдың 70 жылдығына арнайы қаржы қарастырылмаса да, Абай өмірі мен шығармашылығына және оның ақындық өнер айналасын, сол замандағы тарих пен мәдениет құбылыстарын, заттық, құжаттық жәдігерлерді зерттеу, сақтау, молықтыру, қорғау жұмыстарын жасап келе жатқан қарашаңырақ тойын ел болып өткізеріміз анық. Ұлы Абай рухы қашан да жәрдем берері сөзсіз. Әңгімелескен Гауһар МҰРАТҚЫЗЫ Құнанбай Меккеде тәкие салдырған Біз Абай туралы оқып-білгенімізбен, оның әкесі Құнанбай туралы көп дерек білмейміз. Ұлы ақынның әкесі жайында қысқаша баяндап берсеңіздер. Бір топ оқушылар, Ақтөбе қаласы Құнанбай Өскенбайұлы (1804-1986 ж.ж) Абайдың әкесі, аға сұлтан, қоғам қайраткері. Құнанбай Тобықты елін билеген беделді адам болған. Өскенбайдан басталған билікті оның ұрпағы 150 жыл бойы, Кеңес өкіметі келгенге дейін қолдарынан шығарған жоқ. Құнанбай әуелі шағын ауылды басқарады, кейін болыс басқарушысы болып сайланып, тобықты елін биледі. Келе-келе дуанды басқаратын аға сұлтан дәрежесіне дейін жетіп, даланың беделді де білікті әкімдерінің қатарына көтерілді. Оның төрт әйелі болды. Бәйбішесі Әйбөбектен (Күңке) Құдайберді туды, екінші әйелі Ұлжаннан Тәңірберді, Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан; Айғыз деген әйелінен Халиулла, Смағұл, Кәмшат туған; төртінші әйелі Нұрғанымнан ұрпақ жоқ. Құнанбайдың қоғамдық қызметіндегі игілікті қызметінің бірі оның оқу-ағарту ісіне ерекше мән бергені. Ол өзі дінді мықтап ұстанып қана қоймай, қара танудың, сауат ашудың, ескіше ғана емес, орысша оқудың заман ағымына өте қажет екенін ұғынып, өз ауылынан қазақ бала ларына тіл үйретіп, білім беретін училище ашпақ болып, 1845 жылы шекара басқармасына қазақша-орысша сөйлей алатын, жаза білетін орыс мұғалімін сұрап хат жолдайды. Шекара бастығы Құнанбайдың бұл тілегін мақұлдайды. Бірақ екі тілді бірдей білетін мұғалімнің жоқ екенін айтып, тобықты еліндегі тілмәшті қызметтен бос уақытында еңбекақы төлеп, бала оқытуға пайдалануға кеңес береді. Бұдан кейін Құнанбай «Ескі там» деген жерде мектеп ашып, онда орысша сауатты Ғабитхан Ғабдыназарұлы деген ноғайды мұғалім етіп тағайындайды. Сөйтіп, өз балалары мен руластарының балаларын оқыта бастайды. Құдайберді, Тәңірберді, Ибраһим (Абай), Ысқақ, Оспан, Халиуллалар алғашқы сауатын осы мектепте ашқан. Құнанбай балаларын одан әрі оқытуға ерекше ынталы болады. Ибраһимін Семейдегі діни медресеге береді. Халиулланы 1858 жылы Омбы кадет корпусына оқуға енгізеді. Оны бітірген соң Мәскеудегі әскери училищеде оқуына мүмкіндік жасайды. Құнанбай 1849 жылы Қарқаралыда мешіт, 1874-75 жылдары қажылық жолмен Меккеге барып, оңда мұсылман елінен барған адамдар түсетін үй тәкие салғызған. Абайдың тіс протезі болған ба? Қазақтың белгілі ақыны Абай Құнанбаевтың тіс протезі болған дейді. Шынымды айтсам, осы жайлы алғаш естігенде, таңғалғаным бар. Бұған қарап, Абай атамызды алдыңғы қатарлы технологияларға жақын болған деп айтуға да болатын шығар. Мен Абай атамыздың тіс протезі туралы білсем деп едім. Ол қашан дайындалған және қай жерде сақтаулы тұр? Ардақ ТӨЛЕГЕНОВ, Алматы қаласы Абай Құнанбаев қазақтың ішінде алғашқылардың бірі болып тіс протезін салдыртқан адам. Қазіргі күні протез бен бабамыздың тістерінің фрагменттері Семейде сақтаулы тұр. Мамандардың айтуынша, белгілі ақынның тіс протезінің алты фрагменті және тістерінің кейбір бөліктері тарихи құндылықтардың бірі болып табылады. Тіс протезі ХІХ ғасырда дайындалған, ол атадан балаға жетіп, бүгінгі күні мұражайда сақтаулы тұр.
6 e-mail: 134 (360) 10.08.2010 жыл, сейсенбі нарық info@alashainasy.kz Сараптама «Қазақстан теміржолы» ҰК» АҚ ұжымы төл ме ре келерін толайым та быстармен қарсы алды. Ұлт тық компания рес пуб лика экономикасы мен ел тұрғындарын темір жол мен тасымалдау жөніндегі сұранысын толығымен қанағаттандырып келеді. Негізгі көрсеткіш бойынша алғашқы жар тыжылдықтағы жүк айналымы 100 млрд т-шм. болды. Бұл көрсеткіш өткен жыл дың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 13,3 пайызға жоғары. Сондай-ақ тасымал кө лемі 14,7 пайызға артты. Ал экcпорт көлемі 25, импорт 2,9 пайызға өсті. Тұр ғындар дың әлеуметтік көңіл күйінің ма ңыз ды ин дикаторы ретіндегі жолаушылар та сы малы 6,4 пайызға көтерілді. «ҚТЖ»ҰК» АҚ тобына жататын компаниялардың кірісі 25 пайызға өсіп, 284,3 млрд теңгені құ рады. Сала жұмысындағы оң өзгерістерді тәуел сіз сарапшылар дәйектеді. Ха лықаралық Fitch ratings және Standard & Poors рейтингілік агент тік тері ҚТЖ-ның рейтингін ВВВ- және ВВ+ дең гейін де «қалыпты» деп бағалады. Мұның барлығы Қазақстан темір жо лының 2008-2009 жылдарғы дағдарыс салда рын артқа тастап, жүк және жолаушылар та сымалдаудағы тапсырмаларды ойда ғыдай орындап, қалыпты жұмыс ырғағына көш кендігін көрсетеді. Жеті маңызды міндет Теміржол саласын дамытудың Мем лекет тік және салалық бағдарламалары бойын ша жеті маңызды міндетті атап өтуге бо лады. Біріншісі өндірісті кешенді түрде да мыту. Екіншісі индустриалдық дамуды ау дандастыру. Үшінші жеке инвестицияны тар ту. Төртінші теміржол саласын реформалауды мемлекеттік реттеу арқылы жеке бас тамаларға қолайлы ахуал орнату және негізгі құрал-жабдықты жаңғырту мен жетіл діру. Бесінші міндет еліміздің транзит тік әлеуетін барынша тиімді пайдалана білу. Алтыншы теміржол саласының қауіп сіздігін әлемдік талаптарға сәй кес тенді ру. Жетінші корпоративтік басқаруды же тіл діріп, Ұлттық компаниядағы ашықтық пен мөлдірлікті және есеп беруді қам та масыз ету. Бұл мақсатты тапсырмаларды орын даудағы негізгі идеология теміржол Сала серпінді дамуға сеніммен кірісті Өндірістің тиімділігін көтеру туралы тап сырма Мемлекет басшысының Қазақстан халқына биылғы Жолдауында атап көр сетілді. Еңбек өнімділігін көтеру және пер сонал санын оңтайландыру жоспарлы түр де, әлеуметтік жағдайларды жан-жақты зерт теп, оны әбден екшеуден өткергеннен соң ғана білікті мамандардың сараптауы ар қылы бірте-бірте, кезең-кезеңімен ұзақ мер зімде атқарылады. Еңбек өнімділігін көтеру өндірістік үдерістердің тиімділігін арт тыру, кәсіпорын құрал-жабдықтарын жа ңарту, жаңғырту, басқаруды авто маттан дыру, өнеркәсіптердің құрал-жаб дықтарын жоғары деңгейдегі техно ло гия лармен қолдау, транзиттік, мультимодальдық және жаңа типті қызмет түрлерін дамыта оты рып, сұранысты ынталандыру, сондайақ өндірістік активтерді оңтайландыру мен қызметкерлердің жұмыс сапасын жақсарту арқылы жүргізіледі. Мамандардың пайымдауынша, «ҚТЖ» ҰК» АҚ пен оның еншілес кәсіпорындарында 2020 жылдарға дейін еңбек өнімділігін көтеру базалық деңгеймен салыстырғанда 19,6 пайызға дейін көте рілмек. Мысалы, 2020 жылы пер сонал ды оңтайландыру шарасы 22 мың адам ға жетеді. Мұның өзі еңбекақыға бері летін қаражаттан 129 млрд теңгені үнемдеуге мүмкіндік береді. Осы орында тағы бір табиғи шындықты жасыруға бол майды. Кадрлардың жасының ұлғаюына орай не месе басқа қызметке ауысуына бай ланысты да жұмысшылар саны табиғи жолкө лігін жаңғырту мен жетілдіру арқылы оның сапасы мен қызметінің тиімділігін көте ріп, мемлекет пен қоғам үшін неғұрлым оң тайлы әрі икемді мүмкіндіктерін қа лыптастыру. Қазіргі таңдағы өзекті жайларға тоқ талар болсақ, бірқатар шешімін таппай отырған жайлар бар. Мәселен, табысты болмауы на байланысты әлеуметтік маңызды қыз меттердің сәйкесті қайтарымсыз қаржы мен қамтылмауы, тариф деңгейінің төмен дігі бұлар инвестициялық шы ғындарды жабуды қамтамасыз ете алмайды. Сондай-ақ «ҚТЖ» ҰК» АҚ пен жүк вагон дарының жеке опе ра торларына теңдей мүмкіндік берілмей отыр. Са ланы дамы тып, оның тиімділігі мен қыз мет сапасын жақсар туға және активін жаң ғыр ту мақ са тын да ин вестиция тартуға кешенді ре фор маның эко номикалық мо делі мен сала ның институ ционалдық құрылымы және инвес ти циялық кең көлемдегі ауқым ды бағдар ла масы ның қажеттігі байқалып жүр. ғын ның көбеюіне, ресурстар сапасының тө мен деуіне алып келеді. Қаржылық шығындардың қайтадан артып кетуіне орай, тарифті қайыра көтеруге әкеліп соғады. Бұл да өз кезегінде ҚТЖ-ның тасымалдаушы ре тіндегі кірісінің азаюына, нарыққа жаңа өнімдермен кіруіне, автомобиль тасы малдаушыларымен бәсекеге түсуіне кедергі кел тіреді де, осы бағыттағы маркетингтік бағ дарламасын жүзеге асыруға қолбайлау бо лады. Қазақстан теміржолы осындай қиындық тарға қарамастан, әлемдік қаржы және экономикалық дағдарысқа қарсы шаралар кеше нін уақытында ұйымдастыра алды. Деген мен дағдарыс 2007-2008 жылдары тасымалдау көлемінің 4-5 пайызға төмендеуіне әкеліп соқтырды. Саланы 2020 жылдарға дейінгі дамытудың бағдар ламасына сәйкес, осы аралықта 76 мың жүк вагондарын, 1500 локомотив пен теміржол желісін жаңғыртуға «Қазақстан теміржолы» ҰК» АҚ пен жекеменшік иелерінің және мем лекеттің қаржысы жұмсалады. Жүк тасы малының тиімділігін арттыру үшін жүк тасымалындағы бәсекелестікті қалып тастырумен қатар, оған Ұлттық компанияның Теміржол көлігінің мақсатты моделі тиісті нәтижеге жеткізуді көздейді. Ол үш сегментті қам тиды: жүк тасымалы, жолаушы тасымалы және ма гистральдық же лі қызметі. Мұндай мо дель ге көшу «Теміржол көлігін да мы тудың 2020 жылдар ға дейінгі бағдарламасы» мен «ҚТЖ» ҰК» АҚ 2020 жыл дарға дейінгі страте гиялық дамуы» атты маңызды құжаттарда көр сетілген. Бұл бағдарламалар бойын ша «ҚТЖ» ҰК» АҚ құрылымын өзгертіп, жүк және жолаушы тасымалы мен магистральдық желі қызметімен айна лысатын еншілес кәсіпорындарды бір холдингтік құ рылымға айналдырып, барлығын бір орталықтан корпо ратив тік жолмен басқару түрі қарас ты рылады. Сонда реттеу саласында тек магист ральдық желі қызметі қалады. Ал жүк тасымалы мен вагон және локомотив паркі бар мемлекеттік және жеке тасымалдаушылардың операторлары өзара бә секе шеңберінде жұмыс істейтін болады. Мұның ішінде ерекше айтарлығы шы найы бәсекелестік жағдайында ұлттық тасымалдаушының басымдығы ком мерцияландыру ар қылы алып тасталынады. Сөйтіп, әлеуметтік маңызды қыз мет түрлері де нарықтық қатынасқа көшіріледі. Ал тәуелсіз жеке тасы малдау шылар ма гистральдық және теміржол инфрақұрылымына қатысуға тең мүм кіндік ала ды. Қазіргі таңда сала мамандары мен еңбеккерлері индус триялық-ин но вациялық жобалардың кәсіпорынның даму тегершігі екендігін айқын ба ғамдай бастады. лым талабына сай етіп кеңейту, бәсе ке лестікке сай жұмсақ икемді тариф, жыл жымалы құ рам паркі құрылымын өзгерту қарас ты рылады. Жүк тасымалын өзгеріс тер ге кел тіру ұзақ мерзімді қажет ететін үде ріс. Де генмен ұзақ мерзімге арналған мақ сат ты бағдар лама түзіліп, оны жүзеге асыру нақ ты бел гіленді. 2011-2015 жылдар аралығында жо лаушы тасымалының жылдамдығы жо ғарылай ды. Ол 7800 шақырымды қам ти ды. Астана мен Атырау арасына жүру уақы ты 43 са ғаттан 19 сағатқа, Алматы мен Ақтөбе ара сы 42 сағаттан 22 сағатқа дейін қыс қара тын болады. Кей бағ дар ларда қозғалыс жыл дамдығы екі-үш есеге дейін артады. Бұл мақсатты орындау үшін жаңа буынды жылжы малы құрам вагоны пар кін жаңғырту көзделген. Оған қоса, тасы малдау үдерісінің жаңа технологиялық нормасы түзіліп, қозға лыс жылдамдығы мен жайлылығы жақса рып, инфра құ ры лы мы жаңғырады. Жолау шы тасымалының сер висін жақсарту үшін Ұлттық компания мен жеке секторға мем лекеттік қолдаудың қа жеттігі бай қа лады. Бүгінгі таңда жаңа бір жоба Сарыарқа тө сіндегі елордада да Алматыдағыдай екінші теміржол вокзалын салу мә селесі күн тәр тібін де тұр. «Астана қаласының вокзал кешені құрылысы» жобасы стратегиялық тұрғыда елор даның көліктік-логистикалық дамуын және жолаушыларға қызмет көрсетудің сапа сын жақсартады. Бұл жоба бойынша қазіргі таңда дайындық жұмыстары жаса лып жатыр. Жобалау және құрылыс жұ мыс тары «кілтін тапсыру» тәртібімен атқа рылмақ. Биылғы жылы жобаны кескіндеу жұ мысы жасалып, құрылысқа жер бөлу жә не тех ника лық-экономикалық дәйектеу жұ мыс тарына тендер жарияланатын бо лады. «ҚТЖ» ҰК» АҚ инвестициялық комис сиясы шешімі бойынша «Астана қа ла сының вокзал кешені құрылысының» жо басы «Инвестициялық стратегиялық жо ба» деп танылып отыр. Ескендір ЕРТАЙ, Астана кадр саясаты Мереке маңызды міндеттер жүктеді Астанада Көлік және байланыс қызметкерлері күні ме ре ке сінде «Қазақстан теміржолы» ұлттық компаниясы» ак ционерлік қоғамында Моральдық және материалдық марапаттау жө нін дегі комиссияның шешімімен саладағы 700 адам 11 түрлі ма рапатқа ұсынылса, 62 адам саланың ең жоғары мәртебелі «Құр метті теміржолшы» атағына ие болды. Мереке қарса ңын да өткізілген ҚТЖ Президенті жанындағы Ақылдастар алқа сы ның мүшелері 150 мыңдық армияны құрайтын алып кәсіпорын үшін мұның тым аздығын айтады. Биылғы жылдың алты ай дағы қорытындысын жасаған Ұлттық компания басшылығы ал дағы уақытта өндірісті жаңғыртумен қатар, еңбеккерлердің әлеуметтік хал-жағдайын жақсартып, ұжымдағы кор поративтік мүддені көтерудің жайын ойластырды. мен азайып отырады. Оған қоса, сала инсти туционалдық өзгерістерге ұшырайды. Мұ ны теміржолдың жеке секторы да көптеп қажетсінеді. Қазіргі таңда байланыс, жо ғары технология, ақпараттандыру салала ры белсенді түрде жедел дамып келеді. Сондықтан білікті инженерлер мен білігі зор басшы мамандар мемлекеттік құрылым дардан гөрі нарықтық талаптарға сай кәсіп орындарды таңдай бастайды. Мәселеге осы қырынан қарағанда, теміржол сала сындағы қалыпты жағдай өте қатты өзге рістерге көп ұшырай қоймайды. Қазіргі таңда кадр саясаты компания жұмысы тұрақтылығының негізі болып табы лады. Теміржол басшылығы қашанда ең беккерлердің сұранысына бірінші кезекте көңіл бөліп келеді. Осы мақсатта бір қатар шаралардың тиімді атқарылғанын мына дай дәйектерден көруге болады. ҚТЖ мен оның еншілес кәсіпорындарынан 2009 жылы кадрлардаң басқа жұмыстарға ауы суы 2008 жылға қарағанда 3,9 пайызға тө мендеген. Ал 30 жасқа дейінгі жас мамандардың басқа жұмысқа ауысуы 8,7 пайыз ға азайды. 2009 жылы жүргізілген әлеуметтік сараптау қорытындысына қарағанда, компанияда қызмет ететін дер дің 61,5 пайызы өз жұмыстарына қана ғаттанады екен. Бұл көрсеткіш 2008 жылмен салыстырғанда 15,9 пайызға жоғарылаған. Мұндай оң жетістік компания қыз мет керлерін әлеуметтік қолдауға жұмсалатын қар жының жылма-жыл өсе түсуінен кө Салада айлық жалақыны төлеу мерзімі Еңбек кодексінде көрсетілген уа қыттан ешқашан кешіктіріліп берілген емес. Мұның өзі де кадр тұрақтылығына әсер ететін оң фактордың бірі. Кадрлармен жұмыс істеудегі басты басымдықтың бірі ұжымның кәсіби мамандарының тұрақтылығын сақтап қалу және оны үздік кадрлармен толықтырып отыру. Персоналдың басқа жұмысқа ауысуы жә не кәсіби біліктілігінің төмендігі теміржол саласында төзуге болмайтын құ былыс. Осыған орай, үздік кадрларды қолдау, персоналды оқыту, жұмысқа мо ральдық және материалдық қолдау көрсету тұрақты атқарылуы тиіс. Жүк тасымалында екі өзекті жағдай қалып тасып отыр. Біріншісі теміржол көлігін тарифтік реттеудің қазіргі жағдайы ол өз кезегінде жүк тасымалының азаюына, қыз мет көрсету сапасының төмендеуіне, темір жол жүйесінің физикалық және моральдық жағдайының құлдырауына әкеліп со ғады. Екіншісі жылжымалы құрамның же тіс пеушілігі. Тасымалдың негізгі бөлігі әлі күнге ескі вагондармен атқарылады. Осы дан 10 жыл бұрын нарықтағы қазақстандық вагондар сұраныстан асып кетсе, қазіргі уақытта жүктің 20 пайызы қазақстан дық емес вагондармен атқарылады. Соның салдарынан жүк жөнелтушілер вагонмен толық қамтамасыз етілмей отыр. Мұ нымен бірге қазіргі қолданыстағы тариф саясаты жолаушылар тасыма лын дағы қаржы жетіспеушілігін жүк тасымалының кірісі есебінен жабуға мәжбүрлеп тұр. Тасы малдағы қысқа мерзімдік мемлекеттік рет теу бойынша салада тарифті тұрақты өсі руге кедергі тудырады. Бұл шара шырінеді. Мәселен, 2008 жылы осы мақсатқа 3 183,0 млн теңге бөлінсе, 2009 жылы 3 393,0 млн теңге қарастырылса, ал 2010 жы лы 3 420, 712 млн теңге жұмсау көз деліп отыр. 2007-2009 жылдары «Қазақстан те мір жолы» ҰК» АҚ еңбеккерлерінің 60 мы ңы, яғни жартысына жуығы оқыту мен біліктілігін көтерудің әртүрлі бағ дар ла мала рынан дәріс алды. Өткен жылы компания мен оның құрылымдарына 696 жас маман тартылды. 2010 жылғы жоғары оқу орнын бітірушілердің қатарынан 292 жас маман теміржолшылар қатарын толықтырады. Бүгінгі таңда осындай жас мамандардың білімі мен білігі алдымен шағын стансылар мен разъездерде шыңдалуы қажет болып тұр. Себебі жүк айналымын жасақтау мен тасымалдау үдерісінің сенімділігін сондағы теміржолшылар қамтамасыз етеді. Осыған орай жастарды 3, 4, 5 санаттағы стан сыларға бекітіп, оларға барынша әлеуметтік қол дау көрсету шаралары қолға алынған. Мә селен, осындай стансыға немесе разъез ге барған жас маманға айлық есептік көрсеткіштің 25 еселенген мөлшері көле мінде материалдық көмек беріледі. Сон дай-ақ алғашқы екі жылда тұрғын үйді жалға алу ақысы төленіп, бастапқы жылы негізгі айлық жалақысына 20 пайыздық да сапалық жағынан бәсекелес бола ала тындығын дәйектеу қажет. Бұл мәселе де «Қазақ стан теміржолын» 2020 жылдарға дейінгі дамытудың салалық Бағдарламасы мен Стратегиясында қарастырылған. Саладағы халықаралық тәжірибе теміржол та сымалындағы мүмкіндіктің бірі тасы малдау қызметіне ірі операторларды тарту болып табылады. Ол тәуелсіз тасы мал даушылармен бірге барлық бағдардағы на рықтық қатынас тарға қатыса алады. Мұны жан-жақты ұйым дастыру 2014 жыл дарға дейінгі бағдар ламада көрсетілген. Оның сыртында Ұлттық компания жүк тасымалымен қатар, логистикалық қызмет көр сету нарығын да сапалық жағынан көтеріп, тиімділігін қамтамасыз етуге бағыт ұстануда. Тасымалдау сегментін халық аралық та лаптарға сай жоғары техно ло гия лық көліктік қызмет түрімен қамту бүгінгі күннің та лабы. Осыған орай те мір жол компаниясын дамытудың Стра тегиясында тасымалдауды ұйым дас ты ру мен тұтынушыларға қызмет көрсету жүйе сіне инновациялық өзгерістер енгі зіледі. Оның ішінде жеткізу уақытына кепіл ді кө ліктік қызмет линейкасын жасақтау, ло гис ти калық қызмет спектрін инфра құ рыкөтер ме ақы беріліп тұрады. Жұмысына тезірек бейімделуі үшін тәлімгерлік инс титу ты белгіленеді. Әлеуметтік саланың негізгі жайы тұрғын үйге қатысты. 2009 жылы ҚТЖ-ның ин вес тициялық бюджетінде тұрғын үй құрылысына 1,5 млрд теңге жұмсалып, еңбек керлерге Астанада 80, Ақтау қаласын да 30 пәтер бөлінді. Биылғы жылы ком панияда тұрғын үйге байланысты ең ірі қадам жасалды. Кәсіпорын есебінен 250 теміржолшы жаңа үйлер мен пәтерлердің кілтіне ие болды. Маусым айының 29- ында Достық стансысында сегіз жаңа үйдің құрылысы аяқталып, 216 теміржолшыға жайлы пәтерлердің кілтін «ҚТЖ» ҰК» АҚ президенті Асқар Мамин табыс етті. Қазір Достық стансысында ірі мегапо лис тер де гідей жаңа үйлердің шағын ауданы бой түзеп қалды. Алматы облысында тасқын су сал дарынан зардап шеккен Егінсу стансысындағы тұр ғындарға 35 жаңа үй тұрғызылды. 21 үйге күрделі жөндеу жұмыстары жасалды. Тасқын су салдарынан зардап шеккен темір жолшылар мен олардың отбасы мү шеле ріне компания қорынан 220 миллион тең ге бөлінді. Яғни әрбір жанға 100 мың тең ге көлемінде қаржы шығарылды. Бұл қо мақты қаржы тұрғындардың қиындықты өт керіп қана қоймай, бұрынғыдан да жайлы, жаңа, жақсы үйлерге кіруіне мұрсат бер ді. Теміржолда еңбеккерлерге меди ци налық және санаториялық курорттық қызмет көрсету қалыпты құбылысқа айналған. 2010 жылы саладағы 65 735 еңбеккер про филактикалық, 5 345 692 адам ауы сым алдындағы медициналық тек се ру ден өткізілді. Компания бұл мақсатқа 895 млн тең ге жұмсады. 2010 жылы сана то рияларда 2009 жылы теміржол тарихында тұңғыш рет 2010-2014 жылдары шағын стансы лар мен разъездердегі еңбеккерлерді тұрғын үймен қамтудың бағдарламасы жа салып, бекітілді. Осы бағдарламаны жүзеге асыру барысында 406 стансының тұр ғын үйге мұқтаж 1984 еңбеккері пәтермен қамтылады. Бұл мақсатқа 12 млрд тең ге көлемінде қаржы жұмсау көзделіп отыр. 3000 адам емделді. Бұған 246 млн теңге бөлін ген. Мұнымен бірге, ұзақ жылдар қызмет еткен ең бек керлерге жылма-жыл түрлі қолдау лар көр сетіліп келеді. 2008 жылы зейнет кер лерді қолдауға 490 млн, 2009 жылы 555 млн, ал 2010 жылы еңбек арда герлерінің ад рестік материалдық көмегі, әлеуметтік жеңілдік және мерекелік шараларына 657 млн теңге жұмсалды. Теміржол басшылығы орталықтағы және шалғайдағы темір жол шыларға еңбек етуге қолайлы ахуал жасау мен демалысын ұйымдастыруға көп көңіл аударады. Жыл сайын ҚТЖ еңбеккерлері ара сында қысқы және жазғы спорт түр ле рінен спартакиада өткізіледі. Орталық ап парат пен филиалдар дың, еншілес кәсіп орын дардың қызмет керлері арасында көп шілік дене шы нықтыру шараларын өткі зу ге жаңа әкім шілік ғимаратында жүзу бас сейні, спорт залдары жарақ тан ды рыл ған. 2010 жылғы шілденің 1-інен бастап шал ғайдағы стансы тұрғындарына медици налық қызмет көрсету мақсатында ҚР Төтенше жағдайлар және Денсаулық сақтау министрліктерімен бірлесіп, «Денсау лық» медициналық пойызы сапарға шы ғарылды. Оның ұйымдастырылуына ком пания 292 млн теңге көлемінде қаржы бөлді. Пойыз соңғы үлгідегі емдеу-диагнос тикалық құрал-жабдықтарымен және білікті дәрігерлермен қамтамасыз етілді. Ол аялдаған стансылардағы тұрғындар денсаулығын түзеп қана қоймай, шағын операциялар жасатуға да мүмкіндігі бар. Ме дициналық пойыз сегіз айда 3, 4, 5 санат тағы 57 стансыда 43 мың адамды қам титын болады. Ұлттық компаниядағы жастар туралы мәселе өз алдына қарастырылып отыр. 2009 жылы салада үш жылға арналған «Жастар саясаты» бағдарламасы қабыл дан ды. Президент жанындағы Жастар ісі жө ніндегі және «Жас Отан» Жастар қана тының Кеңесі құрылды. Халықаралық және республикалық ареналарда «СВ» көңіл ді лер мен тапқырлар клубымыз жүлделі орындарға ие болып жүр. Осы кешенді шаралар «ҚТЖ» ҰК» АҚ-ы адамдардың басты байлық екендігін, олардың қадір-қасиетін шынайы бағалай алатын кәсіп орын болып қалыптасқандығын ай ғақ тай ды. Ескендір ЕРТАЙ, Астана Отандық вагон шығаратын зауыттар бар ма? Біздің мемлекетіміз Қытайдан келетін вагондарға деген сұранысты азайтып, өзіміздің отандық вагондар шығаруды қашан қолға алмақ? Расымен де, биыл ел өнеркәсібі тағы екі ин дус триялық жобамен толығатын бол ды. Осы ған қатысты қазір Астана ма ңын да элек тро воз жә не жолаушылар ва гонын шы ға ра тын зауыттар салынатын жер ге символикалық кап сула орнатылды. Бұ ған қатысты Үкімет бас шысы Кәрім Мәсі мов мырза «Астанаға жо ғары сапалы, әлемдік деңгейдегі жоғары тех нологиялық өн діріс келеді. Бұдан бөлек, «Қазақ стан темір жо лы» ұлттық компаниясы се ріктес-инвесторлар француздық Аlstom жә не ресейлік «Транс машхолдинг» ком па ния ларымен бірлесіп, осы аумақта жоғары тех нологиялық өндірісте жұмыс Дәурен АРЫН, студент істей ала тын ма мандарымызды дайындайтын жа ңа оқыту ор талығын құрады» деген бо ла тын. Бұл ретте бірінші зауыт тан шығатын электро воздар PRIMA тобын дағы локомотивтердің бейімдел ген нұс қасы әрі қазіргі заманғы ло ко мо тивтер ге тән барлық сапа көрсеткіштеріне ие бол са, ва гон құрастыру және қызмет көрсету жұ мыс тары испандық «Тальго» компа ния сы ның тех но логиясымен іске асырылады. Сон дай-ақ отан дық вагондар шығару мақ са тын да Қызыл ордада «Аралвагон» зауыты жұмыс іс теуде. Пав ло дар қаласында да отандық вагон шы ға ра тын зауыттар іске қосылады деп жос пар ла нуда. Пойыздар кідірсе айыппұл салынатыны рас па? Қазір «жүк немесе жолаушы пойызы қозғалысының кестесі бұзылған жағдайда, пойыз дар кідірген жағдайда соған мұрындық болған тарапқа айыппұл салынады» дейді. Осы рас па? Мұндай жауапкершілікке тарту жа за сын еш бір кәсіпорын қаламасы анық. Алай да бұл қоз ға лыс қауіпсіздігін жақ сар ту және жұмысты үй лесімді ұйыстыру ба ғы тындағы жауапкершілікті қа таңдата тү седі. Мы салы, жол, вагон, электрмен жаб дықтау, белгі беру-бай ла ныс ша руа шы лықтары пойыз дар ды мынадай жағдайда тоқ татады: егер әл де бір ақау не месе кем шілік тапса, сондай-ақ жол жөндеу жұ мыс тары жүр гізілетін «то ласкездерде» тоқ та та ды. Мә се лен, үстіміздегі жылдың алты айында жол үс тінде әр түрлі фак торлардың әсерінен 1337 жо лау шы пойы зының қоз ғалыс кес тесі бұзылған. Осы пойыз дар дың жол Ардақ БАБАМҰРАТ, Алматы үстінде тоқтап тұруына әкел ген 61 фак тор ға «Жо лаушы лар тасы малы» АҚ қы з меткерлері кі нәлі. Осыған орай пойыз дар қоз ғалысына нұқсан кел ті ретін ке дергілердің алдын алу ша ра ла рына қа тысты жоспар жасалып, орын ал ған кідірістерге кі нәлі құрылымдық бө лім шелердің жауапкершілігі ту ралы шешім айыппұл тө лемдерін ұсына оты рып қа былданады. «Бүгінде жолаушы пойыз дарының тех никалық және са ни тар лық жағдайына бақылау кү шейтіліп, жо лау шы ва гондарын рейске сапалы дайын дауға тиісті ша ра лар қолданылып жа тыр» дей ді осы саланың басы-қа сында жүрген мамандар.
e-mail: info@alashainasy.kz қоғам 134 (360) 10.08.2010 жыл, сейсенбі 7 құрық «Бас жүлде» білім саласында Жамбылдық ақжағалылар бүгінде сыбайлас жемқорлық пен мемлекет қаржысын қым қырудан алдына жан сал май тұр. Сыбайлас жемқор лықпен күрес комис сия сы жуыр да өткен жылдың қо рытындысын шығарған бо латын. Жаға ұстатар жағдаяттар аз болмай шық ты. 104 жергілікті билік өкілдері сыбай ластық тан қара оздырыпты. Бұдан кейін сыбай лас жемқорлық бойынша әр саланың рей тингісі жарияланған болатын. «Бас жүл дені» білім саласы «еншілепті». Өткен жы лы 33 мектеп директоры қазына қаржы сын қымқырам деп істі болған. Ауыл әкім дері 14 іс бойынша екінші орынға «табан тірепті». Мәдениет саласының май талман дары сегіз іс бойынша «құрметті» үштіктің сапында. Осы «эстафета» иелерінің мем лекетке келтірген шығыны 37 миллион теңгені құраған. Түйені түгімен жұтатын пайдакүнемдер дер кезінде қолға түсіп, ішкен-жегенін қайтаруға тура келді. Өткен жылдың қорытындысы осындай болса, биыл да сыбайластық сипатындағы қылмыс өршіп тұр. Жамбыл облысы бойынша Экономикалық қылмысқа және сыбайлас жем қорлыққа қарсы күрес департаменті ағымдағы жылы 130 қылмысты анықтады. Оның 80 пайызы осы қауіпті қылмыстар са натында. Өткен жылғы қорытындымен са лыстырғанда, сыбайластыққа бой алдыр ғандар қатары едәуір өскендігі бай қалады. Қолында билігі бар бастық мырзалар жа за басқанды жазалайтын заң бар екенін бі ле тұра, құлқынның құлы болып кеткені өкі нішті. Бір-екі мысал. Жамбыл ауданы Жам был ауылдық округінің әкімі аудан тұр ғынына жер телімін бөлу үшін 55 мың теңге пара алып, екі жылға бас бос тан дығынан айырылды. Әділет басқармасы маман дары да әділдік жолынан тайқып кетеді екен. Жамбыл аудандық Әділет бас қарма сы ның жетекші маманы бір азаматқа жеке куә лікті жеделдетіп жасап беремін деп жо лынан адасты. Сондағы алғаны бес мың теңге. Ал бес мың теңгенің құнын екі жыл абақ тымен өтейтін болды. Пара алғаны үшін емес, пара бергені үшін де сыбағасын алғандар бар. Жол полициясы қызметкеріне өзіне қатысты әкімшілік құқық бұзушылық ту ралы хаттама толтырмау үшін үш мың тең ге пара бергені үшін жүргізуші шартты мер зімге сотталды. Қарын қамын күйттеп, ба сына пәле тілеп алғандардың саны мұ нымен де бітпейді. Жалған диплом жасап беремін деп, өзіне заңсыз сыйақы тө лет кі зем деп алаяқтық жолмен баюды көз де ген дер де жетіп-артылады. Тіпті мил лион даған қаржысының салығынан жал тарғандар да заңның құрығынан құты ла алмады. Салықтың қарыз екенін, төлеудің парыз екенін естен шығарғандар өткен жылғымен салыстырғанда, 2,5 есеге артқан. Олардың кесірінен мемлекетке 70 мил лион теңгеден астам залал келген. Тараз қалалық сотының үкімімен «Тараз- Спец контракт» ЖШС-нің директоры Б.Рамазанов үш жылға бас бостандығынан айырылды. Ол 2007 жылы табыс туралы декларациясына бірнеше рет бұрмаланған деректерді енгізу арқылы салық төлеуден жалтарып, қазына қоржынына 128 миллион теңгеден астам материалдық залал келтірген. Төтеншеліктер де тәртіп бұзудан қалысар емес. Тараз қаласының Төтенше жағ дайлар бойынша басқармасы бас ты ғының міндетін уақытша атқарушы азамат А. мен осы басқарманың бас маманы аза мат Н-ға қатысты қылмыстық іс соттың қарауын да. Олар аудан тұрғынының бірінен өрт қауіпсіздігіне сәйкестігі туралы тексеру актісін дайындап беру үшін 30 мың теңге пара алған кезінде қолға түскен. Мақсат АЛТЫНБЕК, Жамбыл облысы бойын ша Экономикалық қылмысқа және сы байлас жемқорлыққа қарсы күрес депар таментінің баспасөз хатшысы: Ағымдағы жылдың I тоқсанында өн діріспен 104 қылмыстық іс аяқталса, оның 87-сі айыптау қорытындысымен сот қа жолданды. Жыл басынан бері Қар жы полициясы органдарымен заңсыз тұтқындалған не болмаса қыл мыстық жауапкершілікке тартылған тұлғалар болған жоқ. Құрыққа іліккендер өз әрекетіне қарай жазасын алды. Гүлжан КӨШЕРОВА, Тараз Тексеріс ісін түсін Былтырғы жылдың қараша айында Елба сының қатысуымен өткен жал пыұлттық телекө пірде Ордабасы ауданының орталығы Темірлан ауы лындағы ауызсу мә селесі көтерілгенін бүкіл қазақстандықтар естіді. Президент бұл мә селені облыс әкімі Асқар Мырзахметовке жол дағанда, ол Темірлан елді мекеніне 1 миллиард 34 миллион теңге қаржы бөлінгенін, жылдың ая ғында ауызсу халық игілігіне берілетінін жет кізген еді. Шадияр МОЛДАБЕК Алайда 2009 жылы аяқталмақ түгіл, 2010 жылдың алғашқы жартыжылдығы өтсе де, ауданда ауызсу мәселесі то лыққан ды шешілмеген. Осы жайтты жергілікті «Рейтинг» газеті жұртқа жария еткенде, билік атаулы дүрлігіп, Ордабасы ауда нының әкімі Шоқан Кенжеев облыс орта лығын да шұғыл баспасөз мәслихатын өткізіп, га зет келтірген мәліметтерді негізсіз санап, өз дерін судан таза, сүттен ақ етіп көрсеткісі келді. Бірақ күнді қолмен көлегейлей алмай тынымыз секілді жұрт арасында болып жат қан жайтты жасырып-жабу да мүмкін емес. Шындық бәрібір су бетіне қал қып шыққандай көріне берді. Бұл оқиғаға біздің де қы зығушылығымыз туып, мә селе нің мән-жайына үңіліп көрдік. «Қажымұқан-Қараспан» топтық су жүйе сінің құрылысы, облыс әкімі тарапынан уәде етілгендей, жыл соңына дейін аяқтал ған екен. Құрылыс нысанын жүр гі зу де же ңімпаз деп танылған «Шым кент құ рылыс» ком паниясы өзіне тиесілі жұмысты мер зі мі нен бұрын аяқтап, үш ауылда жалпы ұзын дығы 114 шақырымды құрай тын су құ бы рын тартқан. Жұмыс аяқталған бой да об лыс басшысы А.Мырзахметов ауыл қария ларымен бірге су жүйесінің тетігін іске Әкім кетті, су жоғалды қо сып, тұрғындарды қуаны шы мен құт тықтаған болатын. Алайда жер гі лік ті биліктің, дәлірегі аудандық әкімдік тің, жауап сыздығы салдарынан бұл қуа ныш ұзақ қа со зыла қоймады. Тұр ғын дар дың көпшілігі колонкадан сарқырай аққан су дан лез де-ақ көз жазып қа лып ты. Күлжамал ШОПАНОВА, Темірлан елді ме кенінің тұрғыны: Колонкадан су алғаш мамыр айының 1-і күні келді. Ертеңіне жоқ болды. Өзім жесір әйелмін, үйде ересек ер бала жоқ болғандықтан, зейнетақымнан жы рымдап жүріп шлангі сатып алдым, су есептегіші үшін ақша төледім. Оны үй ге жеткізу үшін арық қаздыру да ақша ға түсті. Алайда уақтылы су кел меді. Ал Гүлзина Нақыпбекова «су бермесем, әкім болмай кетейін» деген аудан әкімі Шо қан Кенжеев уәдесін орындамаса да, орынтағынан әлі ажырамағанын айтып ашы на ды. Дайын болған су құбырынан не себепті су ақпай қалды? Енді осы тақырыпқа көшейік. Облыстық энергетика және ком мунал дық шаруашылық басқармасының дерегіне жүгінсек, желтоқсанның орта сын да «Қажымұқан-Қараспан» топтасқан су жүйе сі мемлекеттік қабылдаудан өткізу жай лы мем лекеттік комиссияның сүзгісінен өтіп, оның шешімі 25 желтоқсанда шыққан. Яғни мердігер нысанның құрылысын толық аяқ тап, аудан әкімдігінің құрылыс бөліміне өт кізді деген сөз. Алайда аудандық тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығы нысанды өзінің балансына тек 30 сәуір күні қабылдай ды. Сонда арадағы төрт жарым ай бойы аудан әкімдігінің қызметкерлері ай қа рап, жұлдыз санап жүргені ме? Ал әділет бас қармасына маусымның 25-іне бір-ақ тір келеді. Бұл не деген жайбасарлық? Елбасының назарындағы мәселені осындай «қар қынмен» атқарса, өзге шаруалардың мүлдем қозғалыссыз қалып жатқаны ма? Бұл ауызсу мәселесін кезінде облыс басшы сы Үкіметте көтеріп, қомақты қаражат бөл діруге қол жеткізген еді. Шайнап берген асты дұрыстап жұта алмаған аудан бас шыларына не айтуға болады? Қалдархан МОМБЕКОВ, Облыстық энерге тика және коммуналдық шаруашылық бас қармасының сумен жабдықтау бөлімінің бастығы: Заң бойынша, мемлекеттік комиссия кемшіліктерді анықтап, мердігер ком пания сол кемшіліктерді қалпына кел тіруі тиіс. Бірақ аудандық тұрғын үйкоммуналдық шаруашылық бөлімі нысанды мердігерден табаны күректей төрт айдан соң, дәлірек айтқанда, 2010 жылдың 30 сәуір күні қабылдап ала ды. Сонда ғана есептеу жұмыстары жүр гі зіліп, судың бағасы 40 теңгеден асып кететініне көздері жеткен. Техника мен қызметкерлердің жетіспеушілігі, судың өзін дік құны жоғары болуының сал да рынан топтық су жүйесін ұстап тұруға өз дерінің шамалары жетпейтінін тү сін ген соң, республикалық меншікке өткізу ту ралы ұсыныс жасайды. Аудан әкі мі нің, ком муналдық-шаруашылық бө лім ін дегі лердің үлкен қателігі бұл жағ дай ды ал дын ала ойластырмаған, дайын дық ша раларын жүргізбеген. Осы ның бар лығын ойластырып, жос пар лап жұмыс істегенде, ауызсуды уақ ты лы, тәулік бойы беруге болатын еді. Ны санды рес публикалық меншікке өт кізу жұмыстары енді ғана қолға алы нып отыр. Оның қа шанға созылары тағы да бел гісіз. «Қажымұқан-Қараспан» топтық су жүйе сіне қатысты шу мұнымен тоқтамайтын секілді. Өйткені тұрғындар арасында үйіне мүл дем су жүйесі тартылмаған отбасылар аз емес. Бір ғана К.Омаров көшесінің өзінде алты үйге су құбыры мүлдем тартылмай қа лыпты. Оңтүстік Қазақстан облысы Шенеуніктерге заң жүрмей ме? Қазір жер телімдерін бөлу мен тұрғын үйге қол жеткізуде көпшілікті алаңдатқан жайлар аз кездеспейді. Қызылорда қаласында осы мәселенің бір жүйеге түспей келе жатқанына бірнеше жылдың жүзі болды. Жақында облыстық прокуратураның алқа мәжілісінде бұл тақырып тағы да қозғалды. Әділжан ҮМБЕТ Жабық тақырыпқа айналған Биылғы жылы прокуратура сала сы ның мамандары қаладағы жер және тұр ғын үй бөлу заңдылығына байланысты тек серу жүргізген еді. Онда олар көптеген ке леңсіз көріністің куәсі болған. Жалпы, жер телімін алушылар тізімі мен жерді бө ліп беру үшін дайын алаңдар туралы ақ па рат алу ашық болуы тиіс. Жергілікті ат қа ру шы органдар оны тоқсан сайын арнайы стен діге орналас тырып, бұқаралық ақ па рат құралдары арқылы хабарлап отыруы шарт. Бұл халықтың жерге қолжетімділігін арттыруға жол ашады. Десе де, бұл талапты қа ла әкімдігі бірнеше жылдан бері орын да май отыр. Қала әкімдігінің лауазымды иелері жер телімдеріне қатысты мәлі мет терді жабық тақырыптың біріне ай нал дыр ған. Себебі өздері көптеген заңсыз әрекетке барған. Қысқасы, жауап кер ші ліктен жалта руға құлықты болған екен. Тек серу нәтижесі осыны көрсетіп отыр. «Бармақ басты, көз қысты» Жаңағы азаматтар 2004-2005 жыл дарда жер табыстауға байланысты жер гі лік ті жұртқа жалған ақпарат берген. Өтініш берушілерге «инфрақұрылым дайын бол май жатыр» деген себепті желеу еткен. Алай да олардан кейін өтініш берген 20 адам бірбір учаскенің иесі атанып үл ге ріп ті. Осылайша жер телімдері «бармақ басты, көз қыстымен» тамыр-танысқа үлес ке түскен. 2007 жылдан бері қала ау ма ғынан жер учас келерін табыстау мақ сатында бос алаңды дайындау жұмыстары жа салмай келген. Осының салдарынан аза маттардың құ қықтары шектеліп жатыр деуге болады, Өйткені қаланың біраз бө лігінде дайын тұрған жерлер бар. Мәселен, «Ипподромда» 0,8, СПМК-70-те 1,2, «Ақсуатта» 78,0, «Сәулетте» 3,3, «Сая хатта» 14,0 гек тар жер бар. Ал оған жауапты мамандар жұртқа «ин фра құ ры лым дайын емес» деп сылтау айтқан. 2004 жылдың басынан биылғы жылдың бес айын қоса есептегенде, 34 639 адам ның тұрғын үй құрылысы үшін жер учас кесін сұраған өтініштері оң шешімін тап паған екен. Сондай-ақ бір учаскені екі адам ға беру оқиғасы да жиі кездеседі. Соңғы екі жылдың көлемінде 46 іс осындай жағ дайға байланысты туындаған. Оның кей бірі лауазымды тұлғалардың та ныстарына үлестірілген. Мәселен, 2009 жылы сол кездегі қала әкімдігінің қызметкері өзінің туған ағасына «Ипподром» аумағынан жер учаскесін береді. Алайда бұл жер басқа азаматқа тиесілі болған екен. Ол азамат одан бес жыл бұрын сол учаскені өзіне алған көрінеді. Жер телімдеріне байланысты айтатын әң гі ме ұзаққа созылады. Оған жауапты адам дардың түрлі жат қылықтарға бар ға ны тү сініксіз. Бір сөзбен айтқанда, олар қал та қам пайтуды ең басты мақсат санаса ке ректі. Тұрғын үй бөлудегі заңсыздық Тұрғын үй бөлуде де жоғарыдағыдай талап тар бар. Азаматтардың оған қол же тімділігін қалыптастыру мақсатында ашық әрі Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото) жария түрде жүргізілуі талап етіледі. Қа ла әкімдігі кезектілік тізімі санатына мән бермеген. Ол мерзімді басылым беттерінде жария көрмеген. Бұл жағдай бірнеше жыл ға созылған. Биылғы жылы про ку ра тураның араласуымен коммуналдық пәтерге мұқтаж азаматтардың кезектілік тізімі жасалған. Осылайша заңсыз әрекет жүйелі түрде орын алған. Жергілікті ат қа ру шы орган мамандары қылмыстық әре кет ке барған. Тіпті олардың арасында жал ған құжат рәсімдеу арқылы өздеріне және туыстарына заңсыз үй алуға мүдделі бол ған адамдар да бар. Сол кездегі қала әкім ді гінің құжаттамалық қамтамасыз ету бөлі мі нің бас маманы кезектен тыс тұрғын үй алу мақсатында кейіннен жазылған өті ні шін алдыңғы қатарға жылжыту үшін заңсыз түзету енгізген. Қала әкімдігінің дербес бө лі мінде 2006-2008 жылдар ара лығын да бас маман қызметінде болған тағы бір аза мат та осындай көзбояушылыққа жол бер ген. Ол өзінің туысқанына артықшылық Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото) көр сетуге тырысқан. Сол себепті қала әкімі ше шімінің қосымшасына заңсыз өзгерту енгізуден де тартынбапты. Жер мен пәтер бөлуге байланысты орын алған заң бұзу оқиғалары көпшілік көңілінде алаң туғызады. Осы мақсатта еліміздің түрлі заңдылығын сақтағысы келмейтін жауапты қызметкерлер қатары неге қала әкімдігінде көп болып отыр? Осыған байланысты проку ра тура қыз мет кер лері қала әкіміне ұсыныс енгізді. Бейбітбек ЕСЕНБЕКОВ, Қызылорда облысының прокуроры: Жалпы, құқық бұзылмаған жерде шағым болмайды. Өкінішке қарай, соңғы жылдары осындай оқиға жиілеп кетті. Оған жол бермеу басты мін деттің бірі. Сон дықтан қала әкімі қыз метіне жақында келіп жатқан Мархабат Жайымбетов саладағы кемшіліктерді қал пына келті реді деп сенеміз. Қызылорда облысы алаш-ақпарат Әкімге құрылысшылар киімін сыйлады Кәсіби мерекелері қар са ңында өңір құры лыс шы ларын облыс әкімі Серік Біләлов құттықтады. Көп жылғы адал еңбектері үшін олардың бірқатарына марапат көрсетілді. Облыста әлеуметтік маңызы зор ны сандар көптеп бой көтеруде. Қызылжарда сал ынып жатқан бір ауысымда 500 сырқат қабылдайтын емхана тамыз айы ның аяғында халық игілігіне берілмек. Преснов және Новоишим елді мекен де рін де туберкулезге қарсы күрес дис пан сер ле рінің құрылысы да аяқталуға жақын. Ха лықты таза ауызсумен қамтамасыз етуге арналған іс-қимыл жоспары мен мем лекет тік тұрғын үй бағдарламасы да сәтті жүзеге асырылып жатқанын айтқан облыс әкімі Серік Біләлов еліміздің құрылыс сала сындағы көп жылғы ерен еңбегі үшін үш азаматқа «Қазақстанның құрметті құ рылыс шысы» кеуде белгісін табыстады. Облыс әкімінің Құрмет грамоталары мен Алғыс хаттары да өз иелерін тапты. Мереке иелері де кездесуге құр алақан келмеген екен. Құрылысшылар естелікке деп облыс әкі міне құрылысшының киімін тарту етті. Ербақыт АМАНТАЙҰЛЫ, Қызылжар Жанармай ұрлаймын деп жазаға кесілді Тиыннан теңге құрастырып, оңай олжаға кенелуді көз де гендер мұнай ұрлауға көшіпті. Ор дабасы ауданына қарасты Шұбарсу ауылының тұрғындары Шымкент-Павлодар мұнай құ бырын сауын сиырға айналдыр мақ болыпты. Ұрланған мұнай өнімдерін алысқа бармай-ақ, жақын маңдағы жанар-жағар май құю стансысына құюға келіскен. Жасырын биз нестері өркендеп кетер ме еді, алайда оңай жолды көздегендердің жолы кесілді. Тәр тіп сақшылары мен Semser Sekurity күзет қызметкерлері бірлесіп жүргізген опе рация барысында ұрыларды қолға түсірді. Олар стансыға енді ғана келіп, ұрлан ған майды құйып жатқан кезде ұсталды. 40 текше метр болатын қара майдың құны 960 мың теңгені құрайды. ОҚО Ішкі істер де партаментінің берген мәліметі бойынша, ұрылардың тобы алты адамнан тұ ра ды. Олардың бірі 32 жастағы Тараз қа ла сының тұрғыны болып шықты. Қал ған дары оңтүстікқазақстандықтар. Оларға қа тысты қылмыстық іс қозғалды. Бір таң ға ларлығы, Ордабасы ауданында мұнай өнімдерін ұрлау қалыпты жағдайға айна лып кеткендей. Мұндай жағдай жылда қай таланады. Қолға түскендер қатал жаза ға кесіліп жатса да, оңай олжаға батып қа ла мыз деп қызық қандардың қатары сире мей отыр. Әскери билет сатпақ болды Бұрын жастар әскер қа та рында қызмет етуден қашатын. Ол үшін пара ұсынып, ұсталып қа лып жатқан жағдайлар да жиі кез десетін. Ал бүгінде керісінше. Әскери билетке қол жеткізу үшін, әскер ге бару үшін қаржы қыстырып жатқан оқи ғалар, арагідік болса да, қылаң беріп қала тын болып жүр. Әскери билетті талап етпейтін орын жоқ. Жұмысқа тұру үшін де, қалаға тіркелу үшін де, жай ғана анықтама алу үшін де әскери билетті сұрап жатады. Ал әскерде қызмет етпей-ақ, билетке қол жет кізуді қолай көргендердің жолы кесілді. Жуырда облыс тұр ғын дарының бірін алдап және оның се ні міне қиянат жасау арқылы әскери би лет әперемін деп 30 000 теңге алғаны үшін Тараз гарнизонындағы әскери по ли ция бөлімінің іздестіру және анықтау бө лім шесінің уәкілетті инс пек торы Р.Қа ра жігітовтің қолына кі сен салынды. Оның өтемі үшін ол бес жылға бас бос танды ғы нан айырылды. Гүлжан КӨШЕРОВА, Жамбыл облысы Найзағайдан қалай сақтануға болады? Соңғы кездері «найзағай түсіпті» дегенді жиі еститін болдық. «Сақтықта қорлық жоқ» демекші, алдын ала сақтану шараларын білгеннің артықтығы болмас. Найзағайдан қалай сақтануға болатыны жайлы мамандар кеңесіне жүгінгім келеді. Ақбүбі ТАЛАСОВА, Алматы Өткен аптада Астана қаласындағы най зағайдан бір сәтте 10 адамның зардап ше гуі жай оғының қаншалықты қауіпті еке нін аңғартып өткендей. Сондықтан күн бұлт танып, найзағай қаупі біліне бастаған кезден бастап төмендегідей қауіпсіздік шараларын ескеру қажет. Мамандардың ай туынша, найзағай жарқылдаған кезде суға жақындамау керек. Сондай-ақ темірден жасалған заттардан да аулақ болған жөн. Тағы бір ескерте кетер жайт найзағай ойнаған кезде ашық жерде жә не жалғыз тұрған ағаш түбінде тұруға, тау лы жерде жартастарға жасырынуға бол майды. Мүмкіндігінше, су киім кимеген жөн. Және электр зарядтары мен зақым да ну мүмкіншілігі жоғары жер лер ден ау лақ тұру қажет. Декреттік төлемдер қалай төленеді? Менің келер аптадан бастап декреттік демалысқа кетуім керек еді. Декреттік демалысқа дейін бес ай бір компанияда, жеті ай мүлдем басқа бір компанияда (соңғы жұмыс істеген жерім осы жер) жұмыс істедім. Осы орайда сұрайын дегенім, декреттік төлем үшін алдыңғы компаниядағы кірістерім есептеле ме? Мен декреттік төлем алуым үшін бір жыл ішінде екі компанияда да жұмыс істегенім туралы анықтама қағазын тапсыруым керек пе? Сіздің сұрағыңыз бойынша зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталық маман дары төмендегіше жауап береді: Жүк тілік пен босануға байланысты төле нетін әлеуметтік төлемдер соңғы 12 ай ішіндегі жұмыс беруші тарапынан аударыл ған аударымдар арқылы есептеледі. Шынар ДОСАНОВА, Астана Сондықтан сіз соңғы он екі ай ішінде екі бө лек ме ке меде жұмыс істегендіктен, әлеуметтік тө лем дерді рәсімдеу кезінде бас қа да құ жаттармен қатар екі жұмыс беруші тара пынан да соңғы он екі ай ішіндегі кіріс терді куәландыратын анықтама міндет ті түр де қажет.
8 РеспубликалыҚ 8 134 (360) 10.08.2010 134 (360) жыл, 10.08.2010 сейсенбі жыл, сейсенбі e-mail: Сіз естідіңіз бе? Құзға құлаған саяхатшы аман қалды АҚШ-та Гранд-Каньон құзына құлап кеткен франциялық саяхатшы аман қалды. Associated Press агенттігінің хабарлауынша, 18 жастағы азамат тек алақан сүйегін, жіліншігін және мойнын жарақаттап алған. Оқиға куәгерлерінің айтуын ша, саяхатшы құз жартас тарын суретке түсірер кезде аяғы тайып, 23 метр биіктіктен құлап кеткен. Гранд-Каньон ұлттық саябағының қыз меткерлері қай ғылы жағдайдан кейін бір ден құтқарушыларға хабарласты. Аз уақытта ме дициналық мамандар да жетіп, құздағы саяхатшыны жоғары алып шықты. Аса ауыр жарақат алмаған азамат жақын маңдағы ауруханаға жет кізілді. Сканворд Бұлан, бұғы терісі Тегін таратылатын зат Алманың, тобылғының бұтағы Қалталы белдік Сусыз жерде дәрет алу Білімдар, дана Жасанды тіршілік иесі «Махаббат, қызық мол жылдар», бас кейіпкер Жердің беткі қабаты Хим. элемент, газ Яшма Залым Ізет Мадақ жыр Шәкіл Мүйізді ірі жануар Ерлізайыпты болу Атақ, лауазым Жаңсақ Грузин шахматшы қызы Газетіміздің 133 (359) санында жарияланған сканвордтың жауабы Құрастырған Айтқазы Майлыбай Қауырсын Сойдақ тіс Сулық киім Музыкадағы бағыт Ақан Сүйретпелі көлік Автомат Қабанбай батырдың тұлпары Ұпай, баға Еркек түйе думан «Алаш айнасы» газетiне жазылу индексi: 64259 Редакцияның мекенжайы: Алматы қаласы,050051, Бегалин көшесі, 148 а Телефон: 8(727)388-80-60, факс: 8(727)388-80-61 e-mail: info@alashainasy.kz ҚоҒамдыҚ-саяси ақпараттық газет e-mail: info@alashainasy.kz info@alashainasy.kz Әйелдің үстіне қауын турады Қытайдың Хубэй провинциясына қарасты мейрамханада бас аспаздың қызметі үшін ерекше байқау болып өтті. Талапкерлерге жатқан әйелдің ішіне қойылған қауынды барынша еппен кесу қажет деген шарт қойылды. Orange Newsтің мәліметінше, байқауға қатысқан 15 адамның ішінде Ху Гуа үздік атанды. Мейрамхана иелерінің айтуынша, қауіпті байқауға қатысуға ниет білдірген әйел үстел үстінде жатты, оның ішіне жұқа полиэтилен жабыл ды. Бас аспаздың қызметіне таласқан талапкерлер әйелдің ішіне қойылған бір тілік қауынды неғұрлым жіңішке және жылдам турауы керек болды. Мейрамхана қызметкерлерінің сөзіне қарағанда, Ху Гуа байқаудың алдында өзін өте сенімді ұстаған. Ол тап сыр маны бір минутқа жетпей орындап, әйелге ешқандай зақым келтір меген. «Бұл күн мен үшін ерекше өтті. Себебі мен ешқашан адамның үстінде қауын тураған емеспін», дейді Ху Гуа. Мексикадағы әйгілі стадион Көлденеңінен: Арбағаш. Шабата. Итбай. Тұт. Ар. Биыл. «Анама». Атташе. Литр. Ұшыр. Там. Қари. Арша. Ана. Уық. Кеди. Яхта. Тігінен: «Британника». Бра. Рад. Шаша. Мартини. Ғайбат. Паб. Тұма. Шатыраш. Рух. Тұл. Шықшыт. «Фиат». Жер. Ақа. Әзіл-шыны аралас Бір емхана аумағында өрт болады. Өртсөндірушілер құтқару жұмыстарын аяқтап болып, бас дәрігерге есеп беріп жатыр: Өрт қалың болды. Бірақ соған қарамастан, біз жиырма адамды түгел сыртқа алып шығып үлгердік. Тек олардың үшеуінің ғана өмірін сақтап қала алдық. Дәрігер: Мүмкін емес. Бұл мәйітхана ғой... *** Кеңседегі оқиға. Бастық: Кәне, қыздар, бәрің жиналып тұра қалыңдаршы, сендерді суретке түсіріп алайын. Оны қайтесіз, ағай? Әйеліме жұмыстағы қыз-келіншектер сенің орныңды басуға татымайды деп өзімнің адалдығымды дәлелдегім келеді. *** Бастық хатшы қызға: Сен демалыс күні не істейсің? Бір жақсы хабардан үміттенген хатшы қыз: Боспын, ағай. Бүгін жұмыс күні емес, демалыс екенін ұмытып кеттің бе? Үйіңе қайта бер... Бүгін: тамыз Ср Бс Жм Сб Ср Бс Жм Сн Ср Бс Жм Сн Ср Бс Жм Сн 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Тамыздың 10-ы Алаштың атаулы күні Ұлы ойшыл, ақын Абай (1845-1904) дүниеге келген күн. Бұл күн елімізде Абай поэзиясы күні ретінде аталып өтеді. 15 жыл бұрын (1995) Семей қаласында Абайдың жаңа мәденитарихи және аумақтық-мемориалдық кешені салтанатты түрде ашылды. Кешенге жаңа мұражай мен қайта өңдеу өткізілген Абайдың өзі тәлім алған медресе мен мешіт кіреді. Бес жыл бұрын (2005) ХІХ ғасырда Абай Құнанбаевтың аталары жерленген Шығыс Қазақстан облысы Ақшоқы ауылының аумағында ұлы ақын, философ, ағартушының 160 жылдық мерейтойына арналған қара мәрмәрдан жасалған ескерткіш тас орнатылды. 2006 жылы елімізде тұңғыш ауыл шаруашылығы санағы өтті. Туған күн иелері Геннадий Никитин (1927) КСРО Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің және Қазақстан Республикасы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің құрметті қызметкері, полковник; Әлімхан Ермеков (1933) геология және минералогия ғылымының докторы, профессор, академик; Дәулет Сембаев (1935) «Құс жолы» қайырымдылық қорының президенті; Болат Құспанғалиев (1944) ҚР құрметті сәулетшісі, Шығыс елдері архитектурасы халықаралық академиясының академигі, профессор, ҚР білім беру ісінің үздігі; Мұрат Құсайынов (1948) ҚР еңбек сіңірген әртісі, «Дос- Мұқасан» ансамблінің көркемдік жетекшісі; Зернебек Шілдебайұлы (1949) ақын, ҚР білім беру ісінің үзді гі; Мақсұт Құлжанов (1949) медицина ғылымының докторы, про фессор; Тоқан Сұлтанәлиев (1949) Халықаралық хирургтер қауымдастығының толық құқылы мүшесі, медицина ғылымының докторы, профессор, қоғам қайраткері; Мейірхан Ақдәулетұлы (1950) «Шамшырақ-Ақтөбе» ЖШС директоры, ақын, журналист; Айдар Батырханов (1951) Батыс Қазақстан облыстық мәдениет бас қарма сының бастығы; Такир Балықбаев (1957) Ы.Алтынсарин атындағы Ұлттық білім ака демия сының президенті, педагогика ғылымының докторы, профессор; Аманжол Оспанов (1961) генерал-майор; Бейбіт Сыздықов (1965) Оңтүстік Қазақстан облысы Отырар ауданының әкі мі; Абайділдә Санаубаров (1967) Қарағанды облыстық құрылыс басқар масының бастығы. Мерейлі күндеріңіз мерекеге ұласып, мәртебелеріңіз арта берсін! «Алаш айнасы» Белгілі есімнің белгісіз сыры: АБАЙДІЛДӘ өткен ғасырдың 50-жылдарында қабырғалы қаламгер М.Әуезовтің «Абай жолы» роман-эпопеясы жарыққа шығып, ел ішіне кеңінен насихаттала бастаған тұста өмірге келген ныспы. «Абай сияқты ғұлама, білім қуған данышпан, ел қамын ойлаған жанашыр болсын» деген ырыммен қойылады. Абай мен оның жұбайы Ділдәнің құрметіне халықтың шексіз махаббаты болып жеткен бұл есім халық арасында өте сирек кездеседі. Шығуы Ұзақтығы Батуы 05:52 14.11 20:03 Тоқты Бүгін сізге басшылықтың қолдауына немесе қолында билігі бар тұлғалардың кө мегіне сенуге болады. Шы ғармашылық жұмыспен айна лысуға немесе кәсіби мә селелерді шешуге қолайлы күн. Өзіңізді жақсы қырыңыздан көрсетесіз. Торпақ Бүгін уақытыңыздың көбі кәсіби және шығармашылық істерді шешуге арналады. Мұндай жағдайда қандай іс болсын бір-біріне кедергі кел тірмейді, керісінше, бірін-бірі толықтыра түседі. Қалған уа қы тыңызды қалай өткізу өз ер кі ңіз де. Егіздер Сізді осы күннің жағымды әсері махаббатқа бөлеуі мүмкін. Романтикалық қа тынас үшін өте сәтті күн. Сізді қуан татын оқиғалар орын алады. Өзіңіздің өмірлік ұс та ны мыңыз ға өзгеріс енгізуден қо рықпай, батыл әрекет жасаңыз. Шаян Күн тыныш, күтпеген оқи ғалар орын алмайды. Алайда сіз әлденеге алаңдап, мазасыз күй кешесіз. Сырт көзге сабырлы болып көрін ге ніңіз бен, ішкі әлеміңіз аласапыран екенін ешкім білмейді. Бүгінгі кешті сүйіктіңізбен өткізіңіз. Арыстан Жаздың жанға жайлы, жай дары, жақсы күндерінің бірі. Барлық істеріңіз сәтті аяқталады. Қаржы сала сын дағы жұмысыңыз тиімді жағ дай да қарқынмен алға жы л жи ды. Іш кі түйсігіңіз сізді ал дамайды, қосымша табыс көз дерін таба сыз. Бикеш Бүгін жоспарыңыздағы бар лық іске бір мезгілде үлгеруге тырыспағаныңыз аб зал. Уақытыңыздың басым бөлігін өте маңызды деген жұ мыс тарға арнаңыз. Шыға р ма шы лықпен ай налысатын жандар жос парын жүзеге асыруға асық па ғаны жөн. +35+37 о +22+24 о +37+40 о +26+29 о +33+35 о +24+25 о жұлдыз-жорамал Таразы Қолайлы мүмкіндікті пай даланып, алыс сапарға ат тануға жоспар құрсаңыз, одан бас тартыңыз. Жолда күтпеген тосын оқиғалар орын алуы ықтимал. Басқа да ұсақтүйек келеңсіздіктер көңіл күйіңізді түсіреді. Сарышаян Бүгін сізге қаржылық істер мен айналысуға тура келеді. Қо сымша кіріс көз дерін іздеуіңіз мүмкін. Отбасы мү шелерімен түсініс пеу шіліктен немесе үйішілік мәселелерден қашып, бүкіл уақытыңызды өз жұмысыңызға арнайсыз. Мерген Сатып алу мен сауда жасау ға, сонымен қатар қаржы ландыру мен келісімшарт қа отыруға өте қо лай лы күн. Жеке шотыңызға ай тар лықтай қомақты ақша түседі және қым бат сыйлықтар мен тосын сый ға ие боласыз. Тауешкі Бүгін күтпеген келең сіздік терге тап болсаңыз, таң қал маңыз. Мұны маңызды істер ге салғырт қараға ныңыз дың салдарынан деп біліңіз. Жал пы, не нәрсеге болса да жауап кер ші лікпен қарау қажет. Сонда та бысқа жетесіз. Суқұйғыш Сізді сәтті күн күтеді. Бүгін жо лыңызда жағымды әрі қызықты адамдар кездеседі. Олармен қиындығыңызды, қуа нышыңызды да бөлісе аласыз. Ескі достарыңызға қонаққа ба рып, үзілген байланысты қайта қалпына келтіресіз. Балықтар Бүгін сізді бизнесте және қаржыға байланысты мәселелерде тек сәттіліктер күтеді. Бар күш-жігеріңізді жинап, кезек күттірмейтін жұмыс тармен ғана айналысуыңыз керек, сонда ғана табысқа жетесіз. Ауа райы +26+28 о +12+15 о +20+23 о +8+12 о +29+33 о +20+24 о +21+23 о +9+12 о +20+21 о +8+12 о +25+28 о +19+21 о +35+36 о +25+27 о +31+35 о +20+24 о +21+23 о +11+12 о +18+20 о +13+15 о +20+22 о +8+10 о +33+35 о +17+21 о +20+21 о +10+13 о +29+30 о +18+21 о +27+29 о +14+17 о Алматы қаласы «Дәуiр» РПБК ЖШС Қалдаяқов көшесi, 17-үй. Тел.: 8 (727) 273-12-04, 273-12-54 Тапсырыс 998 Құрылтайшысы және меншiк иесi «ТОЛҒАУ» ЖШС Директор Александр Филимонович АН Газет 2008 жылдың 17 қарашасында ҚР Мәдениет және ақпарат министрлiгiнде тiркелiп, бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы 9650-Г куәлiгi берiлген. Редакция авторлар мақаласы мен жарнама мазмұнына жауап бермейдi. Авторлар қолжазбасы өңделмейдi және керi қайтарылмайды. Көлемi екi компьютерлiк беттен (14 кегль) асатын материалдар қабылданбайды. «Алаш айнасында» жарияланған материалдар мен суреттердi көшiрiп немесе өңдеп басу үшiн редакцияның жазбаша рұқсаты алынып, газетке сiлтеме жасалуы мiндеттi. Аймақтағы тiлшiлер: Айдын ҚАБА жауапты хатшы Атырау Нарғыз ҒАБДУЛЛИНА, тел.: 8702 5876587 Бас редактор Серiк ЖАНБОЛАТ Астана қаласы «Астана-Полиграфия», Брусиловский көшесi, 87-үй. Тел.: 8 (7172) 37-05-59 Тапсырыс 1118 Қарағанды Серiк САҒЫНТАЙ, тел.: 8777 3909779 Қостанай Алмагүл Сұлтанова, тел.: 87774067903 Талғат КIРШIБАЕВ жауапты хатшының орынбасары Нұрлыбай ИТЕКБАЕВ тех.редактор Мұратқали ДҮЙСЕНБАЕВ Бас редактордың бiрiншi орынбасары Таралымы 10 000 дана Шымкент қаласы «Оңтүстiк полиграфия» баспалар үйi» ЖШС Байтұрсынұлы көшесi, 18-үй. Тел.: 8 (7252) 30-03-30, 30-03-31 Тапсырыс 8128 Тарату қызметi тел.: 8 (727) 388-80-88 қызылжар Ербақыт Амантай, тел.: 8 7054418255 Қызылорда Әділжан Үмбет, тел.: 87777054466 Газет сейсенбi, сәрсенбi, бейсенбi, жұма, сенбi күндерi шығады. Күләш НАҚЫПОВА аға корректор, тел.: 388-80-76 Мақсат ӘДIЛХАН Бас редактордың орынбасары Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Кезекшi редактор Ләззат БЕКТЕМБЕКОВА Бағасы келiсiмдi Жарнама бөлімі тел.: 8 (727) 388-81-00 Өскемен Елмейір АХМЕД, тел.: 87775797090 Шымкент Шадияр МОЛДАБЕК, тел.: 8705 9877799 Астана бюросы: Мекенжайы: Сейфуллин көшесi, 31, офис 215 Тел.: 8 (7172) 54-27-31 E-mail: aa_astana@mail.ru Айбын Шағалақов Астана бюросының жетекшiсi Мұрат АЛМАСБЕКҰЛЫ тiлшi Салтан СӘКЕН тiлшi Бүркiт НҰРАСЫЛ тiлшi Бөлiм редакторлары: Құбаш МЕҢДIҒАЛИЕВ саяси бюро, тел.: 388-80-72 Берiк ӘШIМОВ нарық, тел.: 388-80-69 Қалдар КӨМЕКБАЕВ қоғам, тел.: 388-80-65 Алмат ИСӘДIЛ өркениет, тел.: 388-80-64 Нұрғазы САСАЕВ дода (спорт), тел.: 388-80-74 Болатбек МҰХТАРОВ жаңалықтар, тел.: 388-80-68 Дархан БЕЙСЕНБЕКҰЛЫ меншiктi тiлшiлер қосыны, тел.: 388-80-62