BAB 8 : KESIMPULAN Kesedaran berpersatuan dalam kalangan kaum wanita di Sabah telah muncul dan bercambah sejak tahun 1950-an lagi menerusi penglibatan segelintir kaum wanita di kawasan bandar Jesselton (Kota Kinabalu) dalam kegiatan badan-badan beruniform sama ada pada peringkat sekolah mahu pun pada peringkat daerah. Kemunculan persatuan-persatuan sosiobudaya di Sabah pada tahun 1950an seperti AGABA telah menyediakan ruang dan peluang bagi kaum wanita turut bergerak aktif dalam jawatan kuasa wanita persatuan berkenaan. Kemunculan dan perkembangan kesedaran berpersatuan itu merupakan satu kesan penting yang dapat dilihat hasil daripada perkembangan serta kemajuan dalam bidang pendidikan yang dinikmati oleh kaum wanita selepas Perang Dunia Kedua. Selain itu, pengaruh gerakan emansipasi wanita pada peringkat antarabangsa telah meninggalkan kesan besar terhadap perubahan kehidupan wanita secara umum. Pengaruh gerakan emansipasi wanita itu juga berkembang di negara kita. Kegiatan berpersatuan akhirnya berkembang pada peringkat kebangsaan, negeri dan daerah khususnya selepas Sabah mencapai kemerdekaan pada tahun 1963. Berdasarkan kegiatan-kegiatan yang telah dilaksanakan oleh empat pertubuhan sukarela wanita yang dipilih dalam kajian ini iaitu PPS, PEWASA, SAWO dan SWEPA, terbukti bahawa peranan keempat-empat pertubuhan sukarela wanita ini dalam pembangunan wanita di Sabah memang tidak dapat dinafikan. Peranan awal mereka adalah dari segi mencetuskan kesedaran wanita untuk memajukan diri sendiri dan keluar daripada kepompong tradisi yang menyukarkan mereka melibatkan diri dalam proses pembangunan negeri dan negara. Pertubuhan sukarela wanita yang awal iaitu PPS telah mempelopori usaha menyedarkan wanita dewasa yang buta huruf tentang kepentingan pendidikan kepada diri wanita itu sendiri dan anak-anak mereka. Matlamat untuk membantu menangani 230
masalah buta huruf dalam kalangan wanita dewasa menjadi pendorong kepada PPS untuk menggerakkan kelas-kelas dewasa di daerah Kota Kinabalu pada akhir tahun 1970-an. Usaha tersebut digerakkan serentak dengan program meningkatkan kemahiran wanita dalam urusan rumah tangga bagi menarik minat kaum wanita untuk melibatkan diri dalam kegiatan berpersatuan. Kemunculan PEWASA pada akhir tahun 1970-an menggiatkan lagi usaha yang dirintis oleh PPS dalam meningkatkan kesedaran wanita khususnya dalam bidang pendidikan. PEWASA telah membuka ruang yang luas kepada wanita dewasa di luar bandar untuk mendapatkan ilmu secara tidak formal meskipun mereka telah tercicir daripada mengikuti pendidikan secara formal menerusi institusi sekolah. Kejayaan keluar daripada keadaan buta huruf dalam kalangan wanita di luar bandar ini dilihat sangat sangat penting bagi PEWASA untuk mendorong wanita melibatkan diri dalam program-program pembangunan wanita sama ada yang dianjurkan oleh pihak kerajaan mahupun oleh pertubuhan-pertubuhan bukan kerajaan. Kegiatan-kegiatan yang dianjurkan untuk wanita dalam bidang ekonomi, pendidikan dan kesihatan yang dilaksanakan oleh pertubuhan sukarela wanita diperluaskan dari semasa ke semasa mengikut perubahan dan kemajuan semasa yang dicapai oleh wanita. Ilmu tentang ekonomi rumah tangga, perniagaan dan keusahawanan, kesihatan, ketrampilan diri dan celik undang-undang didedahkan kepada wanita menerusi penganjuran ceramah, seminar, forum, kursus dan bengkel dalam bidang yang berkaitan oleh keempat-empat pertubuhan sukarela yang difokuskan dalam kajian ini. SAWO misalnya memfokus kepada usaha meningkatkan kesedaran wanita tentang hak mereka dalam pelbagai ruang kehidupan. Mereka berada di barisan hadapan untuk membela nasib kaum wanita yang tertindas dalam pelbagai bentuk dan keadaan. Bagi kaum wanita yang bernasib malang seperti mangsa kes keganasan rumahtangga, bimbingan dan kaunseling kepada kaum keluarga mangsa khususnya anak-anak mereka dilaksanakan agar anak-anak mangsa dapat meneruskan kehidupan yang lebih baik 231
meskipun melalui pengalaman atau terkesan dengan krisis yang telah berlaku. Bimbingan terhadap kanak-kanak terbabit juga merupakan satu usaha bagi memastikan kes-kes keganasan rumah tangga tidak akan berulang lagi pada masa akan datang. Isuisu dan masalah-masalah yang berkaitan dengan ketidakadilan, pengabaian, penganiayaan, penindasan dan amalan diskriminasi terhadap kaum wanita mula mendapat pembelaan yang lebih baik. Pertubuhan sukarela wanita telah berperanan sebagai pendamping kerajaan dalam pelaksanaan program-program pembangunan wanita dalam bidang ekonomi, pendidikan dan kesihatan di Sabah. Kegiatan-kegiatan yang dianjurkan oleh pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita itu menjadi pelengkap kepada segala usaha yang dilakukan oleh kerajaan, sektor swasta dan pertubuhan-pertubuhan bukan kerajaan yang lain dalam proses pembangunan wanita di Sabah. Dalam bidang ekonomi, SWEPA telah memfokuskan usaha untuk membimbing wanita membentuk imej yang sesuai dengan kerjaya mereka, membimbing golongan peniaga kecil wanita meningkatkan pencapaian diri, merebut peluang yang ada untuk memajukan perniagaan mereka daripada sebagai peniaga-peniaga kecil sehingga mampu membentuk kumpulan usahawan wanita. Kerjasama antara pertubuhan sukarela wanita dengan agensi-agensi kerajaan sangat penting terutamanya bagi membantu golongan usahawan wanita mendapatkan modal, latihan dan galakan dalam bidang keusahawanan. Selain itu, pertubuhan sukarela wanita juga bertindak sebagai pemantau kepada pelaksanaan program-program pembangunan wanita yang dilaksanakan oleh pihak kerajaan dengan memfokus kepada aspek-aspek pembangunan wanita yang kurang diberikan perhatian oleh pihak kerajaan atau perkara-perkara penting yang berkaitan dengan hak dan kebajikan wanita yang pihak kerajaan telah terlepas pandang. SAWO merupakan pertubuhan sukarela wanita di Sabah yang agak lantang dalam 232
memperjuangkan kepentingan wanita terutamanya tentang hak wanita dari segi perundangan. Pelaksanaan bengkel dan Kempen Anti Keganasan Terhadap Wanita oleh SAWO menjadi titik tolak terhadap perjuangan mereka untuk meningkatkan kesedaran dalam kalangan wanita dan kesedaran awam terhadap isu-isu keganasan terhadap wanita. SAWO telah berjaya menyedarkan pihak kerajaan dan badan-badan penguatkuasaan undang-undang di Sabah agar menambahbaik prosedur dalam menangani isu-isu keganasan fizikal dan seksual terhadap wanita. Reformasi undangundang yang telah dilaksanakan terhadap hukuman bagi jenayah rogol dan penglibatan pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita di Sabah dalam meneliti serta menambahbaik peruntukan-peruntukan dalam Akta Keganasan Rumah Tangga membuktikan komitmen pertubuhan sukarela wanita dalam memastikan hak dan kepentingan wanita mendapat perlindungan yang lebih baik dalam bidang perundangan. Pembentukan jawatankuasa pemantau oleh pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita terhadap usaha-usaha kerajaan dalam menangani isu-isu wanita juga membuktikan pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita ini begitu komited untuk memastikan kerajaan bersungguh-sungguh dalam pelaksanaan usaha-usaha pembangunan wanita di Sabah. Kejayaan pertubuhan sukarela wanita di Sabah dalam melaksanakan pelbagai aktiviti yang dirancang bergantung kepada keupayaan pertubuhan-pertubuhan berkenaan menjalin jaringan kerja yang baik dengan badan-badan kerajaan dan pertubuhan-pertubuhan lain yang mempunyai matlamat yang sama. Jaringan kerja tersebut dibentuk pada peringkat negeri, kebangsaan dan antarabangsa. Menerusi jaringan kerja yang lebih luas, pertubuhan sukarela seperti PPS, PEWASA, SAWO dan SWEPA telah mendapat manfaat dari segi peluasan peranan dan kegiatan, perkongsian pengalaman dan sokongan dalam mengetengahkan sesuatu isu yang hendak diperjuangkan. Jaringan kerja tersebut wujud dalam dua bentuk iaitu jaringan kerja 233
secara berterusan dan jaringan kerja yang diadakan mengikut keperluan semasa. Jaringan kerja secara berterusan itu melibatkan kerjasama dengan jabatan-jabatan tertentu yang berkaitan dengan program pembangunan wanita misalnya Unit Hal Ehwal Wanita, Majlis Penasihat Wanita, Jabatan Hal Ehwal Wanita dan Kementerian Pembangunan Wanita dan Keluarga. Manakala jaringan kerja yang diadakan mengikut keperluan semasa pula lebih tertumpu kepada kerjasama pelbagai pihak dalam kegiatan yang dianjurkan pada masa tertentu dari semasa ke semasa. Pertubuhan sukarela wanita di Sabah sejak 1970-an lagi ternyata mempunyai jaringan kerja yang agak luas dan mendapat kerjasama yang baik sama ada daripada pihak kerajaan mahu pun sektor swasta, masyarakat dan orang persendirian. Dari tahun 1976 hingga 1988 atau sebelum terbentuknya Majlis Penasihat Wanita Sabah (MPWS), PEWASA merupakan pertubuhan sukarela wanita yang diberikan kepercayaan oleh pihak kerajaan dalam menguruskan hal ehwal wanita dan melaksanakan programprogram pembangunan wanita termasuklah sebagai pelaksana sambutan Hari Wanita pada setiap tahun di Sabah. Kepercayaan yang diberikan oleh pihak kerajaan terhadap keupayaan PEWASA dan pertubuhan sukarela wanita yang lain dalam melaksanakan program yang berkaitan dengan pembangunan wanita itu membuktikan pengiktirafan kerajaan terhadap pertubuhan sukarela wanita dan kewibawaan para pemimpin pertubuhan tersebut. Pada satu pihak yang lain, barisan pemimpin pertubuhanpertubuhan sukarela wanita ini berjaya memanfaatkan kerjasama dan sokongan daripada pihak kerajaan, agensi-agensi kerajaan dan swasta dalam melaksanakan program pertubuhan mereka. Perkara ini juga sangat berkait rapat dengan ketokohan, kepemimpinan, kesungguhan Ahli Jawatan Kuasa Tertinggi pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita berkenaan dalam membuat perancangan yang rapi sebelum melaksanakan sesuatu program. 234
Memang tidak dapat dinafikan bahawa antara faktor yang menyumbang kepada kejayaan pertubuhan sukarela wanita dalam menyuarakan isu-isu yang berkaitan dengan hak wanita adalah pemanfaatan saluran yang betul, menerusi pendekatan bekerjasama dengan pelbagai pihak terutamanya pihak kerajaan dan pihak penguatkuasa undangundang. kelebihan sumber organisasi pertubuhan yang dimiliki iaitu dari segi kepemimpinan, kepakaran, pengalaman, keanggotaan, kewangan, jaringan kerja dan dedikasi serta semangat kesukarelaan yang tinggi dalam kalangan pemimpin dan anggota pertubuhan sukarela wanita berkenaan. Kelebihan dari segi kepakaran ini menyebabkan pelbagai pihak khususnya pihak kerajaan memerlukan peranan atau sumbangan daripada pertubuhan sukarela wanita ini dalam membantu menangani isuisu wanita di Sabah. Keperluan kerajaan terhadap sumbangan dan peranan pertubuhan sukarela wanita semakin jelas apabila ramai pemimpin pertubuhan sukarela wanita ini yang mempunyai kepakaran yang tinggi dan pengalaman yang luas dilantik mengisi jawatan dalam agensi kerajaan misalnya sebagai Pengerusi Jabatan Hal Ehwal Wanita dan Majlis Penasihat Wanita Sabah (MPWS). Datuk Adeline Leong yang pernah menjadi Presiden SWEPA dan AJK Tertinggi PEWASA dilantik sebagai Pengerusi MPWS yang pertama pada tahun 1988, diikuti oleh Datuk Noni Said mantan AJK Tertinggi PEWASA sebagai Pengerusi MPWS pada tahun 2003. Pengalaman mereka terlibat dalam pertubuhan sukarela wanita sebelum ini dapat membantu MPWS dalam menguruskan hal-ehwal yang berkaitan dengan pertubuhan sukarela wanita di Sabah. Dedikasi dan semangat kesukarelaan yang tinggi dalam kalangan pemimpin dan ahli-ahli keempat-empat pertubuhan sukarela wanita itu sangat jelas jika dilihat dari segi kegigihan mereka yang aktif dan tidak putus-putus dalam menyuarakan pelbagai isu serta masalah wanita dalam tempoh masa yang panjang. Ramai pemimpin pertubuhan sukarela wanita ini bukan sahaja aktif dalam menggerakkan kegiatan 235
persatuan tetapi juga aktif sebagai ahli parti-parti politik pemerintah yang memudahkan mereka dalam menjalin kerjasama dengan sayap wanita parti-parti politik seperti wanita USNO, wanita Berjaya, wanita PBS dan wanita UMNO. Saluran-saluran informal seperti pertalian peribadi kepemimpinan dengan pihak pemerintah juga membolehkan isu-isu yang dibangkitkan dapat dibincangkan dengan lebih terbuka dengan pembuat dasar berkenaan wanita. Kerjasama pertubuhan sukarela wanita dengan pelbagai pihak seperti agensi-agensi kerajaan, sektor swasta dalam melaksanakan kegiatan seperti bengkel, seminar, bahkan penglibatan wakil-wakil pihak kerajaan secara langsung dan tidak langsung memudahkan pelaksanaan dan kejayaan kegiatan-kegiatan yang dianjurkan untuk pembangunan wanita. Tanpa menafikan peranan pihak kerajaan dan badan-badan lain yang memfokus kepada usaha pembangunan wanita, ternyata peranan pertubuhan sukarela wanita juga sangat penting dalam menjayakan program pembangunan wanita di Sabah. Sebelum adanya Majlis Penasihat Hal Ehwal Wanita Sabah dan Jabatan Hal Ehwal Wanita Sabah, pertubuhan sukarela wanita telah pun memainkan peranan dalam menangani isuisu yang dihadapi oleh kaum wanita di Sabah. Pertubuhan sukarela wanita mempunyai ruang tersendiri dalam melaksanakan peranan tersebut berdasarkan objektif pertubuhan dan kumpulan wanita yang menjadi sasaran utama dalam pelaksanaan program-program pembangunan yang dirancang serta dilaksanakan untuk wanita. Oleh sebab pertubuhan sukarela wanita memberi tumpuan kepada isu-isu wanita yang kurang mendapat perhatian daripada pihak kerajaan, maka usaha mereka memperjuangkan hak-hak dan kepentingan wanita di samping menjadi pemantau kepada tindakan yang dilaksanakan oleh pihak kerajaan dalam menangani isu-isu wanita sangat penting dalam proses pembangunan wanita di Sabah. Kelantangan pertubuhan sukarela wanita seperti PEWASA dan SAWO dalam mengetengahkan isu-isu wanita membuka kesedaran pelbagai pihak terutamanya pihak 236
kerajaan tentang perlunya isu-isu wanita ditangani dengan sebaik mungkin. Oleh sebab itu, kerajaan negeri Sabah sentiasa memberikan sokongan yang positif terhadap pelbagai usaha yang telah dilakukan oleh kaum wanita melalui pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita berkenaan. Salah satu kesan penting daripada tuntutan dan perjuangan pertubuhan sukarela wanita ialah tentang meningkatnya kesedaran dan kepekaan gender dalam kalangan pembuat dasar-dasar penting kerajaan. Sejak tahun 1990-an, ketokohan dan kelayakan wanita di Sabah mula diberikan pengiktirafan apabila wanita mula dilibatkan sebagai pembuat dasar kerajaan melalui pelantikan mereka ke dalam jawatanjawatan penting dalam pentadbiran kerajaan negeri Sabah dan kerajaan persekutuan di Sabah. Bilangan wanita yang berpeluang mengisi jawatan-jawatan utama dalam sektor awam semakin bertambah dari semasa ke semasa. Perkara ini merupakan satu perubahan penting dan hasil kejayaan bagi tuntutan yang telah disuarakan oleh kaum wanita melalui saluran pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita sejak tahun 1970-an lagi. Kajian ini mendapati bahawa kemampuan pertubuhan sukarela wanita yang terpilih melaksanakan peranannya telah menjadikan wanita di Sabah menyedari kedudukan mereka dari segi hak mereka dalam bidang perundangan, ekonomi dan sosial. Kesedaran ini menyebabkan ramai wanita termasuk wanita dari kawasan luar bandar bangkit untuk memperbaiki taraf ekonomi dan status mereka. Tanpa usaha pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita berkenaan, wanita Sabah sukar untuk sampai ke tahap kini kerana halangan dari segi masalah infrastruktur dan halangan-halangan lain seperti keciciran dalam bidang pendidikan. Pertubuhan sukarela wanita membantu melaksanakan program-program pembangunan yang dirancang dan dilaksanakan oleh kerajaan di Sabah. Peranan pertubuhan sukarela wanita ini pula diberikan pengiktirafan oleh pihak kerajaan dan pihak kerajaan menyediakan bantuan dari segi kewangan serta keperluan-keperluan lain bagi menjayakan program-program pembangunan wanita yang dilaksanakan oleh pertubuhan-pertubuhan sukarela wanita berkenaan. Memandangkan 237
kepentingan kajian tentang wanita dalam melengkapkan lagi aspek kajian sejarah di negeri Sabah, kajian tentang peranan pertubuhan sukarela wanita ini perlu diteruskan dan diperluaskan lagi dalam kajian-kajian akan datang. Hal ini disebabkan peranan pertubuhan sukarela wanita ini juga akan terus berkembang seiring dengan perubahan dan pembangunan dari semasa ke semasa. 238