90 Buletin Kesihatan Masyarakat Jilid 5, 1999 RANCANGAN KESIHATAN SEKOLAH Rahmah M.A.* Rancangan Kesihatan Sekolah (RKS) telah diwujudkan sejak tahun 1967, sebagai satu rancangan bersepadu dan komprehensif di antara Kementerian Kesihatan dan Kementerian Pendidikan. Secara umumnya, RKS bertujuan untuk meningkatkan taraf kesihatan dan pemakanan murid-murid serta warga sekolah ke tahap yang optima. Manakala matlamat khususnya adalah untuk a. Meningkatkan pengetahuan tentang kesihatan dan memupuk nilai serta amalan kesihatan yang positif b. Memberi penjagaan, rawatan, kecemasan, rujukan, pemulihan dan tindak susulan kepada murid c. Mencegah dan mengawal penyakit-penyakit berjangkit d. Menilai dan mentafsir taraf kesihatan murid e. Menggalakkan amalan cara hidup yang sihat f. Menggalakkan kerjasama dua hala antara sekolah dan masyarakat. Antara rasional rancangan ini diwujudkan adalah kerana terdapat beberapa keadaan/ morbiditi yang didapati tinggi di kalangan murid-murid sekolah seperti malnutrisi, karies gigi, jangkitan cacing, masalah penglihatan, kudis dan sebagainya walaupun mereka merupakan golongan yang paling sihat dengan kadar kematian yang rendah. Lebih kurang 20 peratus dari jumlah penduduk negara adalah terdiri dari mereka yang masih di bangku sekolah. Oleh itu peningkatan kesihatan di sekolah merupakan faktor penting dalam kemajuan masyarakat. Dari sudut pembangunan, murid merupakan agen perubahan yang penting kerana mereka lebih mudah menerima sesuatu pengetahuan atau perubahan. Mereka juga boleh mempengaruhi ahli keluarga mereka. Murid sekolah sebagai captive audience, ibarat kata pepatah melayu melentur buluh biarlah dari rebungnya. Sekolah sebagai sumber yang besar dari segi kemudahan, tenaga manusia dan sebagai pusat pendidikan atau agen perubahan dalam masyarakat. RKS berasaskan konsep kesihatan yang menyeluruh yang merangkumi kesihatan fizikal, mental, emosi, sosial dan rohani. Ianya terdiri dari 4 komponen utama iaitu pendidikan kesihatan, perkhidmatan kesihatan, hidup sihat di sekolah dan kerjasama antara sekolah dan masyarakat Jawatankuasa Bersama Rancangan Kesihatan Sekolah terdapat di pelbagai peringkat iaitu peringkat kebangsaan, negeri, daerah dan juga sekolah. Jawatankuasa ini dianggotai oleh pelbagai agensi seperti pihak kesihatan, penerangan, pendidikan, kebajikan, Persatuan Ibu Bapa dan Guru dan lain-lain. * Jabatan Kesihatan Masyarakat, Fakulti Perubatan, UKM # Kertaskerja dibentangkan semasa Kolokium Kebangsaan Kesihatan Masyarakat Ke Lima 1998
Buletin Kesihatan Masyarakat Jilid 5, 1999 91 Berdasarkan kepada konsep ini Kementerian Pendidikan dengan kerjasama Kementerian Kesihatan telah menterjemahkannya kepada pelbagai program kesihatan sekolah seperti pendidikan kesihatan, perkhidmatan sekolah, perkhidmatan kesihatan pergigian di sekolah, Rancangan Makanan Tambahan, Program Susu Sekolah, Program Anti Denggi, pendidikan pencegahan AIDS di sekolah, program bebas asap rokok dan sebaginya. Antara isu dan masalah yang dihadapi semasa menjalankan RKS adalah seperti berikut : a. Keberkesanan pendidikan kesihatan di sekolah di mana banyak kajian tentang pengetahuan, sikap dan amalan kesihatan di kalangan murid sekolah yang dijalankan menunjukkan bahawa tahap pengetahuan dan amalan kesihatan mereka masih kurang memuaskan. b. Kekurangan kemudahan asas dan fizikal sekolah seperti tandas, tempat pemeriksaan yang sesuai boleh menjejaskan perlaksanaan RKS. c. Kewangan yang diperuntukkan kepada sekolah bagi tugas-tugas penyelenggaraan dan menaiktarafkan bangunan begitu terhad sekali. d. Beban tugas guru yang semakin meningkat sehingga menyebabkan penyelenggaraan Rekod Kesihatan Murid agak tergendala. e. Program kesihatan sekolah dijalankan secara bersama oleh beberapa kementerian dan agensi bukan kerajaan. Kadang kala timbul beberapa masalah penyelarasan kerana masing-masing mempunyai keutamaan tugas masingmasing. Di sebalik masalah yang dihadapi, RKS tetap dijalankan dan setelah hampir 30 tahun ianya dilaksanakan, pada tahun 1995, Pertubuhan Kesihatan Sedunia (WHO) telah memperkenalkan konsep Health Promoting School kepada negara-negara di kawasan Pasifik Barat. Malaysia menyahut cabaran ini dengan menjalankan projek perintis di enam buah negeri iaitu Kedah, Terengganu, Sarawak, Selangor, Melaka dan Johor. Konsep ini dicuba di 36 buah sekolah (16 buah sekolah di Terengganu dan 4 buah sekolah di lima negeri yang lain) semasa projek perintis ini dijalankan. Sekolah yang dipilih merangkumi sekolah rendah dan menengah yang terletak di kawasan bandar serta luar bandar. Susulan dari ini, di dalam satu persidangan Health Promoting School yang diadakan di Melaka pada 9 hingga 12 Disember 1996, satu keputusan telah diambil untuk memberi nafas baru kepada RKS dengan mengadoptasikan konsep ini. Namun begitu, konsep ini tidaklah terlalu berbeza dengan RKS yang sedia ada. Oleh itu ianya diadoptasi dengan sedikit perubahan mengikut kehendak negara kita. Ianya telah dinamakan Program Bersepadu Sekolah Sihat (PBSS) dan pada bulan September 1997, PBSS telah dilancarkan di peringkat kebangsaan oleh Menteri Pendidikan di Sekolah Menengah Bukit Besar, Kuala Terengganu. Apa bezanya RKS dengan PBSS? Di dalam RKS, tumpuan utama ialah pada meningkatkan taraf kesihatan dan pemakanan murid sekolah ke tahap yang lebih optima. Manakala PBSS pula memberi penekanan kepada menyatupadukan semua
92 Buletin Kesihatan Masyarakat Jilid 5, 1999 aktiviti kesihatan di sekolah di bawah satu paying yang di namakan PBSS. Ia mempunyai enam teras utama yang seharusnya dilaksanakan secara berperingkatperingkat oleh setiap sekolah. Keenam-enam teras tersebut adalah : Polisi Kesihatan Sekolah Polisi Kesihatan Sekolah adalah satu pernyataan jelas yang menentukan tindakan dan keperluan sumber bagi mempromosikan kesihatan. Ia bertindak sebagai piagam pelangan bagi memberi panduan kepada warga sekolah dan masyarakat luar. Polisi yang dipilih oleh sesebuah sekolah boleh diadoptasikan dari kementerian ataupun dibentuk sendiri mengikut keperluan sekolah. Contoh polisi yang boleh diadoptasikan dari Kementerian Kesihatan ialah Bebas Asap Rokok, Bebas Denggi. Manakala polisi yang dibentuk sendiri ialah seperti Murid-murid diwajibkan bersarapan sebelum memulakan pembelajaran di sekolah, polisi yang berkaitan pertolongan cemas, keselamatan di sekolah dan sebagainya. Terdapat sebuah jawatankuasa yang dinamakan Jawatankuasa PBSS peringkat sekolah yang bertanggungjawab ke atas pemilihan serta perlaksanaan polisi. Polisi yang dipilih hendaklah dipamerkan agar semua warga sekolah serta pelawat tahu tentangnya. Selain dari mempamerkannya, pihak sekolah juga hendaklah menjalankan aktivitiaktiviti yang bersesuaian dengan polisi yang dipilih. Setiap polisi yang dilaksanakan seharusnya diikuti dengan indikator pengukuran keberkesanannya. Sebagai contoh, indicator bagi Polisi Bebas Asap Rokok yang boleh digunakan adalah jumlah warga sekolah yang merokok dalam kawasan dan bilangan poster larangan merokok dalam kawasan sekolah. Sekolah boleh memilih satu atau lebih polisi untuk dilaksanakan menurut kemampuan mereka. Polisi-polisi ini juga boleh bertukar-ganti mengikut tahap pencapaiannya. Persekitaran fizikal sekolah yang sihat dan selamat Keadaan sekolah yang mempunyai kemudahan asas dan fizikal yang sentiasa bersih, ceria, selamat dan sihat. Pihak sekolah seharusnya memastikan kemudahan asas / fizikal di sekolah seperti bekalan air, letrik, pili bomba, dewan, bilik darjah, tandas, asrama, parit, padang, kantin dan lain-lain sentiasa dalam keadaan selamat, bersih, berfungsi bagi kegunaan murid-murid sekolah. Selain dari itu persekitaran sekolah juga seharusnya bebas dari risiko jangkitan penyakit berjangkit seperti denggi, dll. Persekitaran sosial sekolah yang sihat dan selamat Persekitaran sekolah yang boleh membentuk sikap dan amalan ke arah membina sahsiah warga sekolah yang murni dan dapat mengatasi cabaran. Pihak sekolah seharusnya berusaha untuk menyediakan persekitaran yang lebih kondusif untuk perkembangan mental yang sihat dan mengurangkan tekanan di kalangan warga sekolah serta persekitaran social yang sihat untuk perkembangan murid yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani serta intelek mereka. Antaranya termasuklah menyediakan perkhidmatan kaunseling, mengadakan program-program
Buletin Kesihatan Masyarakat Jilid 5, 1999 93 membina ketahanan mental, keyakinan diri, aktiviti mengurangkan tekanan seperti Pembimbing Rakan Sebaya, rekreasi, punching bag, sudut pidato, papan conteng, mengadakan kursus-kursus singkat seperti kursus kepimpinan, kem ibadat dan lainlain. Penglibatan komuniti Ini merupakan satu bentuk kerjasama di antara warga sekolah, ibu bapa, agensiagensi kerajaan dan bukan kerajaan serta ahli masyarakat lain bagi meningkatkan tahap kesihatan warga sekolah. Penglibatan masyarakat adalah dalam pelbagai bentuk sama ada dengan memberi sumbangan kewangan, tenaga kepakaran atau pun bahan-bahan yang boleh digunakan oleh pihak sekolah. Mereka juga boleh memberi dorongan dan sokongan moral kepada murid serta menjadi role-model yang baik kepada anak-anak dan murid sekolah. Penglibatan komuniti seharusnya berbentuk dua hala iaitu bukan sahaja komuniti yang datang ke sekolah tetapi pihak sekolah juga melibatkan warga mereka dalam aktiviti kemasyarakatan di sekitar sekolah. Kemahiran Kesihatan Diri Ini merupakan suatu usaha bagi membentuk sikap yang positif di kalangan warga sekolah ke arah pengamalan cara hidup yang sihat di kalangan warga sekolah. Ianya dijalankan dalam bentuk pembelajaran dan pengajaran yang formal dan tidak formal. Penekanan kepada kepentingan pelajaran kesihatan dan jasmani serta memupuk kesedaran penjagaan kesihatan di kalangan warga sekolah. Murid diajar mengenai kebersihan diri dan dipupuk supaya bertanggungjawab ke atas kebersihan diri sendiri. Sekolah seharusnya memastikan supaya aktiviti penjagaan kebersihan mulut diajar dan diamalkan di sekolah. Penekanan juga diberikan kepada aspek senaman dan kecerdasan, makan secara sihat, pertolongan cemas, perkembangan mental sosial serta anatomi dan fisiologi tubuh badan. Dengan tertanamnya kesedaran penjagaan kesihatan diharapkan agar amalan kesihatan yang baik ini akan disalurkan oleh murid kepada keluarga masing-masing. Perkhidmatan Kesihatan Sekolah Komponen atau teras ini merupakan aktiviti utama pihak kesihatan di sekolah. Ia dijalankan secara kerjasama antara kakitangan kesihatan, pergigian dan pihak sekolah. Ia merangkumi membina kesedaran dan kefahaman warga sekolah tentang kepentingan penjagaan kesihatan serta amalan cara hidup yang sihat. Pengesanan masalah kesihatan, merawat dan merujuk kes yang memerlukan perhatian kepakaran juga dilakukan oleh pihak kesihatan. Tindak susulan kes juga dilakukan jika perlu. Aktiviti pencegahan dan pengawalan penyakit juga dilakukan dengan bantuan pihak kesihatan. Ibu bapa seharusnya memberi kerjasama dengan memberi maklumat kesihatan yang tepat tentang anak mereka serta memberi kebenaran untuk pemeriksaan serta imunisasi. Pihak sekolah juga perlu memastikan bahawa Pasukan
94 Buletin Kesihatan Masyarakat Jilid 5, 1999 Kesihatan Sekolah yang datang ke sekolah untuk melakukan aktiviti pemeriksan diberikan tempat yang sesuai untuk menjalankan aktiviti mereka. Kerjasama yang telah terjalin di antara kedua-dua pihak kesihatan dan pendidikan seharusnya diucapkan syabas kerana segala aktiviti yang dijalankan telah membantu meningkatkan tahap kesihatan murid dan masyarakat amnya. RUJUKAN Laporan Persidangan Health Promoting School oleh Kementerian Kesihatan Malaysia, 1996. Dasar Program Bersepadu Sekolah Sihat. Kementerian Kesihatan Malaysia.