SUMBER BELAJAR PENUNJANG PLPG 2017 MATA PELAJARAN/PAKET KEAHLIAN BAHASA JAWA BAB III PANULISAN AKSARA JAWA OLEH: DRA. SRI SULISTIANI, M.Pd. DRA. SUWARNI, M.Pd. DRS. SUGENG ADIPITOYO, M.Si. DR. SURANA, M.Hum. KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN DIREKTORAT JENDERAL GURU DAN TENAGA KEPENDIDIKAN 2017
BAB III PANULISAN AKSARA JAWA KISI-KISI DAN BAHAN AJAR No. Kompeten si Utama Standar Kompetensi Guru (SKG) Kompetensi Inti Guru (KI) Kompetensi Guru Mata Pelajaran (KD) Indikator Pencapaian Kompetensi (IPK) Materi pokok A B C D E F 1 Profesional Menguasai materi, Menulis tembung dwipurwa dalam tulisan beraksara Jawa EYD penulisan aksara Jawa 2 Profesional Menguasai materi, Mengidentifikasi aksara swara dalam penulisan beraksara Jawa Aksaraswara 3 Profesional Menguasai materi, Mengalihaksarakan kalimat beraksara Jawa yang mengandung aksara swara Aksara swara 4 Profesional Menguasai materi, Mengalihaksarakan kalimat beraksara Jawa yang mengandung aksara rekan ke dalam huruf Latin Aksara rekan 5 Profesional Menguasai materi, Menulis kalimat beraksara Jawa Aksara rekan 1
yang mengandung aksara rekan 6 Profesional Menguasai materi, Menulis kalimat beraksara Jawa yang mengandung aksara Murda dengan tepat Aksara murda 7 Profesional Menguasai materi, Menulis angka Jawa dalam satu kalimat dengan tepat Angka Jawa 8 Profesional Menguasai materi, Memahami bahasa, sastra, dan budaya serta implementasiny a dalam pembelajaran Mentransliterasi (mengalih tulis) kalimat berhuruf Latin menjadi beraksara Jawa EYD dalam penulisan aksara Jawa 9 Profesional Menguasai materi, Memahami bahasa, sastra, dan budaya serta implementasiny a dalam pembelajaran Mentransliterasi (mengalih tulis) kalimat beraksara Jawa menjadi berhuruf Latin EYD dalam penulisan aksara Jawa I. BAB PANULISE TEMBUNG DWIPURWA Tembung dwipurwa yaiku tembung kang dumadi saka pangrangkepe purwane tembung lingga utawa pangrangkepe wanda kawitaning tembung. Yen katulis nganggo aksara Jawa, miturut Padmosoekotjo (1992:75-77), tata panulise kaya mangkene: (1) Yen purwa linggane awujud aksara legena, wandane kapisan lan kapindho uga awujud aksara legena. Tuladhane: 2
(2) Sandhangan swara katut ing dwipurwa. Tuladhane: (3) Taling tarung palsu, sandhangan wyanjana, sandhangan panjegeg wanda, aksara sesigeg ora katut ing dwipurwa. Tuladhane: II. BAB AKSARA SWARA 1. Aksara swara iku sejatine mung ana lima yaiku: 3
Ananging aksara: Kelebu aksara swara, mulane banjur ana sing ngarani yen cacahe aksara swara ana pitu. Bab iku salaras karo kawruh sangkalan, tembung swara dianggep darbe watak-wilangan pitu. Wujude dilelet iku dhek jaman biyen lan kena dienggo pasangan dumunung ing sangisoring aksara. Nanging sarehning wujude ing jaman saiki dilelet ora kena dienggo pasangan, supaya ora mujudake kaya aksara sungsun telu. 2. Gunane aksara swara dienggo nulisi tembung manca kang dicethakake, kayata: 1. April 2. Irak 3. Email 4. Oscar 5. Ulama 6. India 3. Aksara swara ora kena dadi pasangan. Manawa 4
dumunung ing saburine wanda sigeg, aksara sesigeging wanda iku kudu dipangku. Wondene aksara swara dadine pasangan katulis jejer karo aksara kang dipasangi ; aksara swara dadine pasangan katulis ing sangisore aksara kang dipasangi ; mesthi bae sandhangane pepet dumunung ing sandhuwure aksara sing dipasangi. 1. Wulan Agustus 2. Pak Ihrom 3. Wulan Oktober 4. Mangan Rendhang 5. Pak Ustad 6. Senen Legi 4. Aksara swara iku ora kena ditrapi sandhangan swara ; mulane ora bener yen wong nulis: 5. Saweneh ana sing ngira manawa gunane aksara swara iku kanggo tata-prunggu utawa pakurmatan. Pangira mangkono iku ora bener, sabab yen wong nulis ora ateges yen wong iku ngrumati marang es lan marang sasi April. 6. Tembung manca kang ora dicethakake, luwih-luwih tembung manca kang wis rumasuk basa jawa nganti arang kang sumurup yen iku tembung manca, lumrahe katulis tanpaaksara swara. Tuladhane kayata tembung Sangsekerta aksara 5
lumrahemung katulis. Nanging manawa ditulis ya ora luput. III. BAB AKSARA REKAN 1. Aksara rekan cacahe ana lima,yaiku : Gunane aksara rekan dienggo nulisi tembung manca kang dicethakake, luwihluwih tembung Arab. Manawa ora dicethakake yen kang ditulis iku tembung manca, mung katulis nganggo aksara lumrahe bae. Tuladhane,kayata: 1. Khutbah, kutbah 2. Dzalim, dhalim 3. Fasih, pasih 4. Zaman, jaman 2. Aksara-aksara rekan yen karaketan sandhangan pepet, cecake telu dumunung ing sajrone pepet; dene yen karaketan sandhangan wulu, layar utawa cecak, cecake telu dumunung ing sisih kiwa, sandhangan wulu, layar utawa cecak ing sisih tengen. Tuladhane : 6
3. Kajaba aksara rekan kang wujuding pasangane aksara rekan ora kena dadi pasangan. Manawa aksara rekan dumunung saburine wanda sigeg, sesigeging wanda iku kudu dipangku.tuladhane: 1. Solat Fardu 2. Solat Dzuhur 3. Idhul Fitri IV. BAB AKSARA MURDA 1. Murda = sirah. (Walanda : hoofd, Inggris : head). Aksara murda = aksara sirah, aksara sesirah (Walanda : hoofdletter, Inggris : capital) Aksara murda iku satemene ora ana. Wondene kang lumrahe diarani aksara murda, utawa kang dianggep minangka aksara murda iku sejatine Aksara Mahaprana, yaiku aksara kang pancene kudu diucapake kanthi abab akeh ; kosok baline aksara alpaprana, yaiku aksara kang kudu diucapake lumrah (kanthi abab sathithik). 2. Cacahe aksara murda (kang dianggep aksara murda) ana wolu, yaiku : Aksara ora ana murdane, nanging pasangane ana murdane, nanging ing jaman saiki wis ora kanggo. Aksara murda ing jaman saiki uga wis ora kanggo. (mriksanana layang sarining Paramasastra Jawa kaca 121). 7
3. Aksara murda mung kanggo ing tata-prunggu, tegese kanggo pakurmatan. Aksara murda ora kena dadi sesigeging wanda. Ing jaman biyen kang lumrah ditulis nganggo aksara murda asmane para luhur, jejuluke lan padunungane, minangka pakurmatan. Tuladhane, kayata : Kangjeng Sultan Hadiwijaya ing Kasultanan Pajang. 4. Saiki jaman demokrasi. Prayogane kabeh jenenge wong lan jenenge titah kang tata-caraning uripe kaya manungsa, kaya raseksa, wanara lan sapanunggalane kang kasebut ing carita padhalangan lan liya-liyane, katulis nganggo aksara murda. Cukup nganggo aksara murda siji bae, aksara sing ngarep dhewe. Yen aksara sing ngarep dhewe ora ana murdane, ya aksara burine; yen burine ora ana murdane, ya burine maneh. Tuladhane, kayata : 1. bu guru Sulis 2. pak dhokter Wijaya 3. mas Sulaiman 4. Raden Ahmad 5. Parida 6. Anita Mung tembung Gusti Allah lumrahe aksarane murda saanane ditulis kabeh, mangkene : V. BAB ANGKA JAWA 1. Angka Jawa siji tekan sanga sarta das, wujude mangkene : 8
2. Sarehning angka Jawa iku awujud aksara Jawa, supaya ora mbingungake, panulise kudu dipisah karo aksara Jawa kang dumunung ana ing sakiwa-tengene. Srana kang dienggo misah iku pada pangkat, mulane angka jawa diapit-apit ing pada pangkat. : 1. Sadinten wonten 24 jam. 2. Saminggu punika 7 dinten. 3. Tahun Indonesia Mardika sapunika 1945. 9
3. Manawa ing saburine angka Jawa ana pada lingsa utawa lungsi, ing saburine angka iku banjur tanpa pada pangkat. : 1. Budhale jam 6, mulihe jam 11. 2. Pitike Bu Wati 3, ilang 2 3. Mahasiswa jurusan Basa Jawa Unesa ana 84, jalere 30. 10
DAFTAR PUSTAKA Padmosoekotjo. 1989. Wewaton Panulise Basa Jawa Nganggo Aksara Jawa. Surabaya: PT Citra Jaya Murti Darusuprapto, dkk. 1995. Pedhoman Penulisan Aksara Jawa. Jogjakarta: Yayasan Pustaka Nusantara 11