DAFTAR ISI Halaman HALAMAN SAMPUL DEPAN... HALAMAN SAMPUL DALAM... HALAMAN JUDUL... HALAMAN PENGESAHAN... HALAMAN PERNYATAAN... MOTTO... HALAMAN PERSEMBAHAN... KATA PENGANTAR... DAFTAR ISI... DAFTAR TABEL... DAFTAR GAMBAR... DAFTAR ISTILAH... DAFTAR SINGKATAN... ABSTRAKSI... ABSTRACT... i ii iii iv v vi vii viii x xii xiii xiv xvi xvii xviii BAB I PENGANTAR... 1 A. Latar Belakang... 1 B. Permasalahan dan Ruang Lingkup... 5 C. Tujuan Penelitian... 6 D. Kerangka Konseptual... 6 E. Tinjauan Pustaka... 10 F. Metode dan Sumber Penelitian... 15 G. Sistematika Penulisan... 17 BAB II PURWOREJO PADA AWAL ABAD XX: PERKEMBANGAN ADMINISTRASI, PENDUDUK, DAN SOSIAL EKONOMI... 19 A. Sistem Administrasi Pemerintah dan Tata Ruang.. 20 B. Pertumbuhan Penduduk... 28 C. Infrastruktur... 31 D. Kehidupan Sosial dan Ekonomi Penduduk... 39 x
BAB III PENDIDIKAN DI PURWOREJO TAHUN 1900-AN.. 45 A. Pendidikan Formal... 49 A. 1. Sekolah Pemerintah... 49 1. Sekolah Rendah Berbahasa Belanda... 50 1. a. Europesche Lagere School (ELS)... 50 1. b. Hollands Chinese School (HCS)... 56 1. c. Hollands Inlandse School (HIS)... 58 1. d. Schakelschool... 63 1. e. Frobelschool... 64 2. Sekolah Rendah Berbahasa Daerah... 65 2. a. Standaard School... 66 2. b. Volkschool... 66 2. c. Vervolgschool... 69 3. Sekolah Menengah... 70 3. a. Meer Uitgebreid Lager Onderwijs (MULO) 70 3. b. Hogere Kweekschool (HKS)... 72 3. c. Ambachtsschool... 75 3. d. Landbouwschool... 75 A. 2. Sekolah Swasta... 76 1. Tiong Hoa Hwee Kwan (THHK)... 77 2. Taman Siswa... 79 B. Pendidikan Non Formal... 82 B. 1. Pondok Pesantren An-Nawawi... 83 B. 2. Kursus Bahasa Belanda dan Mengetik... 84 BAB IV PERUBAHAN SOSIAL PENDUDUK KABUPATEN PURWOREJO TAHUN 1900-1942... 88 A. Tingkat Literasi Penduduk Purworejo... 89 B. Perubahan Struktur Mata Pencaharian... 97 C. Organisasi Sosial Kemasyarakatan... 102 D. Potret Figur yang Berhasil... 111 BAB V KESIMPULAN... 116 DAFTAR PUSTAKA... 119 xi
DAFTAR TABEL Tabel 2.1. Pembagian Wilayah Administrasi Afdeeling Purworejo... 23 Tabel 2.2. Penduduk Regentschap Purworejo Tahun 1920-1930... 29 Tabel 2.3. Perusahaan Bis dan Penyewaan Mobil di Bagelen 33 Tabel 3.1. Jumlah Sekolah di Purworejo Tahun 1926-1930. 48 Tabel 3.2. Perbandingan Biaya Sekolah Dalam Setahun Pada Tahun 1937... 49 Tabel 3.3. Jumlah Murid HIS Tahun 1912-1916... 60 Tabel 4.1. Angka Melek Huruf dan Buta Huruf di Purworejo 90 Tabel 4.2. Daftar Organisasi Sosial di Purworejo Tahun 1926-1930... 104 xii
DAFTAR GAMBAR Gambar 1 Europesche Lagere School Purworejo Tahun 1930 52 Gambar 2 Meisjeskopschool Purworejo Tahun 1930... 56 Gambar 3 Hollands Chinese School Purworejo Tahun 1930.... 57 Gambar 4 HIS Pemerintah di Purworejo Tahun 1930... 61 Gambar 5 HIS Canisius Purworejo... 63 Gambar 6 Kegiatan Schakelschool Purworejo Tahun 1930..... 64 Gambar 7 Hoogere Kweekschool Purworejo... 74 Gambar 8 Landbouwschool Purworejo... 76 Gambar 9 Tiong Hoa Hwee Kwan Purworejo Tahun 1930... 78 Gambar 10 Taman Siswa Purworejo Tahun 1931... 81 Gambar 11 Koran Insjaf Tahun 1933... 96 Gambar 12 Lowongan Sekretaris Pembukuan... 98 Gambar 13 Berita Mengenai Organisasi Balai Karti... 109 xiii
DAFTAR ISTILAH Abattoir Cultuurstelsel Distrik Monconegoro Afdeeling Wedana Hinterland Onderdistrict Bekel Regentschap Kamituwo : Jagalan atau tempat penyembelihan hewan : Sistem tanam paksa : Kawedanan : Wilayah di luar kraton : daerah di bawah kabupaten : Pemimpin distrik : Desa pemasok barang-barang kebutuhan pasar : Kecamatan : Lurah : Kabupaten : Wakil kepala desa Kebayan : pembantu lurah yang bertugas menyebarluaskan berita Kapetengan Ili-ili Pandhuis Konkordansi Vernakular Noni : Kepala keamanan : Petugas pengairan : Kantor pegadaian : penyetaraan : sekolah berbahasa daerah : sebutan orang Jawa untuk anak perempuan Belanda xiv
Sinyo : sebutan orang Jawa untuk anak laki-laki Belanda Voorklas Frobelschool Volkslectuur Hoofdacte Kweekschool Werkbass : kelas persiapan : taman kanak-kanak : Balai Pustaka : ijazah guru lulusan negara Belanda : sekolah guru : mandor xv
DAFTAR SINGKATAN AMS : Algemeene Middlebare School ANRI : Arsip Nasional Republik Indonesia BB : Binnenlandsch Bestuur BOW : Burgerlijk Openbare Werken ELS : Europesche Lagere School HBS : Hogere Burger School HCS : Hollands Chinese School HIS : Hollands Inlandse School HKS : Hogere Kweekschool HW : Hizbul Wathon KITLV : Koninklijk Instituut voor Taal-, Land-, en Volkenkunde MULO: Meer Uitgebreid Lager Onderwijs MSC : Missionarri Ss. Cordis NIPV : Nederlandsch Indische Padvinders Vereeneging PBHK : Persatuan Bunda Hati Kudus PETA : Pembela Tanah Air PSSK : Perkumpulan Sekolah-Sekolah Kristen THHK : Tiong Hoa Hwee Kwan SS : Staatsspoorwegen xvi