URAIAN MATERI KB-1 CERKAK

Transkripsi

1 URAIAN MATERI KB-1 CERKAK 1. Hakikat Cerkak Salah sawijining materi kang ana ing pasinaon basa Jawa SMP lan SMA yaiku materi sastra. Tembung sastra iku dijupuk saka basa Sansekerta yaiku tembung ças kang tegese pituduh utawa instruksi sarta tra kang tegese piranti. Saka andharan kang kaya mangkana tembung sastra bisa ditegesi minangka piranti kanggo weneh pituduh kanggo wong liya. Kanthi luwih cetha Fananie (2001:6) ngandharake bahwa sastra adalah karya fiksi yang merupakan hasil kreasi berdasarkan luapan emosi yang spontan yang mampu mengungkapkan kemampuan aspek keindahan yang baik yang didasarkan aspek kebahasaan maupun aspek makna. Kathi sastra panulis bisa nglantarake ide lan rasa marang sing maca. Sastra sejatine duwe daya kanggo ngajak wong liya sarujuk marang apa kang dikarepake panulis, mula sastra bisa digunakake kanggo weneh pituduh kang becik kanggo wong liya. Carita-carita kang ana ing sastra kang dirasakake dening sing maca minangka salah sawijining cara kanggo ngalusake rasa. Saka sastra pamaca bisa mbayangke bab-bab kang mungkin ana ing masarakat banjur bisa jupuk pasinaon saka bab iku. Sastra Jawa yaiku sastra kang tinulis nganggo basa Jawa. Sastra iki madeg ana ing antarane masarakat Jawa lan tinulis nganggo basa Jawa. Sastra Jawa kang ana ing masarakat wujude ana telu, yaiku gancaran, geguritan, lan drama/sandiwara. Gancaran minangka salah sawijining bentuk sastra kang wujude bebas yaiku ora kaiket dening guru lagu, guru wilangan, lan guru gatra kaya ing tembang. Modul iki arep bahas salah sawijining bentuk gancaran yaiku cerkak. Tembung cerkak sejatine karakit saka tembung ceriyos lan cekak. Tembung cerkak uga ana sing ngarani crikak yaiku tembung sing karakit saka tembung crita/criyos lan cekak. Menawa manut saka tembung asal iku mau cerkak bisa ditegesi salah sawijining bentuk gancaran kang tinulis amung cekak, cacahe tembung winates, lan mung ngemot saperkara. Kanthi luwih cetha Sudheer (2012: 244) ngandharake menawa The short story however, is a story that is short. A short involves narration of series of event or simple incidents involving individuals in mental or physical activity one after the other. Sayuti (2000: 10) uga ngandharake menawa cerpen menunjukkan kualitas yang bersifat compression atau Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 1

2 pemadatan, contration atau pemusatan, dan intensity atau pendalaman, yang semuanya berkaitan dengan panjang cerita dan kualitas struktural yang disyaratkan oleh panjang cerita. Cerkak minangka salah sawijining wujud sastra Jawa kang paling sering ditulis. Kabeh kalawarti basa Jawa mesthi dikompliti karo cerkak. Cerkak wis kaangep minangka kabutuhan ana ing seban kalawarti. Ora mung ana ing kalawarti, cerkak uga ana kang disiarake mawa radio. Cerkak minangka asil sastra sing paling disenengi, mula nganti ana kang gawe buku kumpulan cerkak. Buku-buku antologi cerkak kaya mangkono okeh didol ana ing pasaran. Bab iku nggambarake menawa akeh kang seneng lan nggoleki cerkak. Saben uwong wis mesthi tau maca kang jenenge cerkak. Sinau cerkak ora mung ndadekake luwih kreatif, nambah wawasan, nambah leksikon tembung, uga ngalusake budi, ananging uga duwe nilai ekonomis. Akeh media kang ngolehake wong liya menawa arep ngirim cerkak ana ing redaksine. Menawa cerkak kang dikirim iku dinggo ana ing media kang tinuju, panulis bakal oleh ganti awujud dhuit. Cerkak iku disenengi marang wong akeh marga sipate sing cendhak. Cerkak ora mbutuhake wektu kang suwe kanggo maca. Maca cerkak bisa sinambi ngapa wae, bisa uga diwaca kanthi lingguh sedhilik. Crita ana ing cerkak kang nggambarake urip ing kasunyatan uga minangka salah saijining alesan cerkak iku akeh sing seneng. 2. Titikane Cerkak Minangka salah sawijining wujud sastra wis tamtu cerkak duwe titikan kanggo mbedakake karo wujud sastra sing liyane. Nurgiyantoro (2013: 12-13) ngandharake tengere cerkak yaiku: (1) cerpen memiliki panjang cerita yang lebih pendek daripada novel; (2) cerpen menyuguhkan penceritaan yang ringkas; (3) tidak memerlukan detil-detil khusus untuk memperpanjang cerita; (4) cerpen memiliki karakteristik pemadatan dan pemusatan terhadap sesuatu yang dikisahkan atau permasalahan; dan (5) habis dibaca dalam sekali duduk, kira-kira setengah sampai dua jam. Kanthi luwih komplit Tarigan (2011: 177) ngrumusake tenger saka cerkak yaiku: (1) singkat padu, dan intensif (brief, unity, dan intensity); (2)memiliki unsur utama berupa adegan, tokoh, dan aksi (scene, character, dan action); (3) bahasanya tajam, sugesif, dan menarik perhatian (incisive, suggesive, dan alert); (4) mengandung impresi pengalaman tentang konsepsi kehidupan; (5) menimbulkan efek tunggal dalam pikiran pembaca; (6) mengandung detil dan insiden yang benar-benar Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 2

3 terpusat; (7) memiliki pelaku utama yang menonjol dalam cerita; dan (8) menyajikan kesatuan efek dan kesatuan emosi. Menawa sinawang saka andharan ing dhuwur iku, sing jenenge cerkak iku wis mesthi cendhak. Cacahe tembung ana ing cerkak iku winates. Bab iki padha karo andharane Helda (2015: 124) yaiku panjang cerpen rata-rata 1½ 2 halaman atau kata, yang juga dipengaruhi oleh kebijakan Redaktur dalam menyediakan ruang. Sing jenenge cerkak iku kudu bisa diwaca kanthi cepet. Bisa dirampungake nalika leren-leren utawa sinambi maneka gawean antarane setengah nganti rong jam wae. Crita ana ing cerkak digawe supaya padhet amarga cerkak ora kena ditulis dawadawa. Prakara kang ketok ana ing cerkak amung ana siji, ora kaya ana ing novel kang bisa digawe luwih njlimet. Supaya watak ana ing cerkak bisa ketok lan krasa adate ana pacelathon kang kaamot ana ing cerkak iku, nanging ora oleh akeh-akeh. Crita kang diangkat ana ing cerkak adate crita kahanan kang ana ing masarakat. Kosasih (2012: 34) uga ngandharake titikane cerkak yaiku (1) alur lebih sederhana; (2) tokoh yang dimunculkan hanya beberapa orang; (3) latar yang dilukiskan hanya sesaat dan dalam lingkup yang relatif terbatas. Sanajan caritane sithik, cerkak tetep kudu isa nggawa pamaca mlebu ana ing critane mula dalane crita, pamain, lan kadadean kudu tetep digatekake. 3. Unsur Cerkak Saben cerkak wis tamtu karakit saka maneka warna unsur. Unsur-unsur cerkak ana ing kene bisa dipadhakke karo pirani-piranti kang digunakake kanggo bangun omah. Supaya cerkak kang tinulis bisa apik, mesthine kabeh iku digawe kanthi bakoh wiwit saka pondasi lan sapiturute. Unsur kang mbangun cerkak iku ana loro, yaiku unsur intrinsik lan unsur ekstrinsik. Unsur intrinsik yaiku unsur kang sinawang saka cerkak iku, menawa unsur ekstrinsik yaiku unsur kang kasawang saka njaba cerkak. Lestari, Rakhmawati & Rohmadi (2016: 187) ngandharake menawa unsur intrinsik meliputi plot, penokohan, latar, tema, amanat, sudut pandang, dan gaya bahasa. Unsur ekstrinsik ana ing cerkak iso sinawang saka telung kahanan yaiku saka pengarang, kahanan sing maca, lan kahanan panggon nalika ngarang. Unsur-unsur ekstrinsik iku meh padha karo andharane Kosasih (2012: 72) menawa unsur ekstrinsik karya sastra yaiku (1) latar belakang pengarang (2) kondisi social budaya (3) tempat novel dikarang. Sanajan unsur ekstrinsik iku ora mapan minangka awake cerkak, ananging unsur iku duwe Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 3

4 daya kang gedhe marang cerkak sing tinulis. Supaya luwih cetha unsur-unsur cerkak iku bisa kaandharake kanthi mangkene: a. Unsur-Unsur Intrinsik Cerkak 1) Tema Tema ana ing cerkak iku minangka unsur kang ora oleh ditinggalake. Tema minangka panemu kang arep dibabar kanthi wujud crita. Tema uga bisa ditegesi panemu pokok ana ing cerkak. Menawa dipadakke karo bangunan, tema iku bisa diibarateke pondasi. Tema iku kang dadi dhasar anggone nulis. Cerkak kang apik anggone nulis crita kudu manut ana ing temane. Ananging, wis tamtu uga tema iku ora bisa madeg dhewe. Tema iku bakalane kaiket karo unsur-unsur liya kang kudu mlaku bareng. Unsur kang ora trep karo tema kang dijupuk bakalane gawe crita ora stabil, dadi ora fokus, lan kurang apik. Tema kudu iso nggandheng kabeh tema supaya crita kang binangun ora owah. Pamilihing tema ana ing cerkak uga kudu nggatekakake kahanan masarakat kang maca. Tema sing diangkat dipadhakake karo kasenengan lan sasaran pamaca sing diarepake. Mulyana (2014: 53-54) ngrumusake tema karo masarakat kang maca kaya ing tabel 2 kang wis dicepakake. Tabel 2: Kahanan masarakat kang jumbuh karo tema Tema Jenis Cerkak Khalayak Pembaca Percintaan Roman dewasa, remaja Umum, dominasi remaja, dewasa Perkawinan Roman dewasa Umum, dominasi dewasa Politik Politis, sosial Umum, dominasi dewasa, dan tua Religi-mistik Religious, spiritual, mistis Umum, dominasi tua Pendidikan Wacan bocah, dongeng Umum, dominasi usia pelajar Sosial lainnya umum Umum lainnya Saka tabel ing dhuwur iku, wis cetha menawa tema kang digunakake nalika arep nulis cerkak ana gandheng cenenge karo jenis lan masarakat kang maca. Nalika arep nulis cerkak kathi tema katresnan berarti jenis cerkak kang iso dijupuk yaiku roman dewasa utawa remaja, banjur khalayak kang maca bisa wae saka umum, dominasi remaja, utawa dewasa. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 4

5 Menawa wis ngerti jenis lan masarakat kang maca, cerkak kang digawe kudu dijumbuhake karo kahanan masarakat kuwi. Cerkak kang digawe uga kudu ngangkat carita kang aktual lan faktual supaya pamaca bisa ngrasakake apa sing ditulis. 2) Plot/Alur Plot utawa alur yaiku urutane kadadean ana ing cerkak, sinawang saka wiwitan tekan pungkasan. Kanthi luwih cetha Pujiharto (2012: 32) ngandharake menawa plot adalah jalan cerita yang dibuat oleh pengarang yang berupa deretan peristiwa secara kronologis, saling berkaitan dan bersifat kausalitas sesuai dengan apa yang dialami oleh pelaku cerita. Prastawa ing cerkak iku nuduhake menawa apa kang dilakoni bakal ana walesane (sebabakibat). Cerkak iku adate nggambarake kahanan wong kang tumindak culika bakal oleh bebayan, ananging wong kang tumindak becik bakal oleh kabecikan uga. Waluyo (2011: 9) uga ngandharake menawa plot atau alur cerita yaitu jalinan cerita yang disusun berdasarkan urutan waktu yang menunjukkan hubungan sebab akibat dan memungkinkan pembacanya menebak peristiwa yang akan terjadi selanjutnya. Prastawa kang ana ing cerkak iku kadadean ana ing urutan wektu tertamtu. Crita ana ing cerkak iku ana urutane. Adate cerkak kalakon kanthi urutan kaya mangkene: a) Orientasi : Cerkak kang digawe iku diwiwiti kanthi panjlentrehan babagan paraga lan setting carita, b) Komplikasi : ana prakara kang ketok ing cerkak. Prakara kang sadurunge biasa-biasa wae suwe-suwe dadi saya ruwet. c) Klimaks : ana ing bagian iki prakara kang ana wus parah banget. Prakara ing cerkak wus ana ing bagian puncak-puncake. d) Anti klimaks : Ana ing bagian iki ditemokake cara kanggo ngrampungake prakara. Prakara kang ruwet banget suwe-suwe saya lerem. e) Pungkasan : bagian iki minangka pungkasane crita. Prakara kang ana ing crita wisa bisa dirampungake. Ing bagian iki uga bisa ditambah koda yaiku piwulang becik kanggo pamaca. Urutane kadadean iku adate digmabarake kaya gunung yaiku kang dhisike adem ayem, banjur saya suwe saya panas. Sawise prakara gedhe prakara iku banjur isa lerem lan adem. Alur ana ing cerkak bisa kagambarake kaya ing gambar 2 kang wis dicepakake. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 5

6 klimaks komplikasi anti klimaks wiwitan orientasi pungkasan Gambar 2: alur/plot ana ing cerkak (sumber: Alur kang ana ing cerkak dinggo titikan anggone ngronce crita. Alur kang digunakake ana ing cerkak ana loro, yaiku alur maju lan mundur. Ana ing cerkak ora ditemoni alur campuran. Bab iki disebabake amarga ana ing cerkak alur sing digunakake kudu alur tunggal, menawa nggunakake alur campuran crita kang digawe dadi kedawan. Alur maju sering uga sinebut alur garis lurus utawa progresif yaiku carita kang karonce saka wiwitan awujud orientasi nganti tekan solusi minangka pungkasan. Panganggone wektu ana ing alur iki ora diacak-acak. Alur mundur uga bisa diarani alur flashback, sorot balik, utawa regresif yaiku alur kang critane kasetting ora urut. Crita ing alur mundur diwiwiti saka prakara kang ana ing cerkak banjur lagi mlebu ana ing bagian orientasi. 3) Watake Paraga Watake ana ing cerkak minangka unsur sing penting. Paraga kang arep digunakake ana ing cerkak kudu dipikirake tenanan watake supaya crita sing digawe iso katon urip lan Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 6

7 ora nyimpang saka tema lan amanat ana ing cerkak. Aminuddin (2002: 79) ngandharake menawa tokoh adalah pelaku yang mengemban peristiwa dalam cerita fiksi sehingga peristiwa itu mampu menjalin suatu cerita. Panemu sing arep ditulis ora bakal bisa tekan ing pamaca menawa ora ana paraga ing carita. Crita kang dibangun butuh paraga sing bisa nggambarake kahanan nyata ananging karaktere tetep kudu ketok kuat. Paraga ana ing cerkak bisa kaperang dadi telu, yaiku protagonis, antagonis, lan tritagonis. Protagonis yaiku paraga utama ana ing cerkak. Adate paraga iku duwe sipat kang becik. Karakter paraga iki kudu digawe ketok supaya pamaca bisa mlebu ana ing crita iku. Antagonis ana ing cerkak digambarake minangka paraga kang nglawan protagonist. Sing dadi protagonist wis tamtu duwe sipat kang ora becik. Tritagonis yaiku paraga kang ana ing tengah-tengahe protagonis lan antagonis. Paraga iki ora pati ketok ana ing crita, ananging kudu tetep ana. 4) Latar/Setting Latar/setting yaiku gambaran babagan kahanan kang ana ing cerkak. Crita kang ditulis bisa kadadean ing endi wae. Setting ana ing cerkak kudu digatekake. Setting sing digambarake ana ing cerkak kudu jumbuh karo isine crita. Crita sing digawe kanthi setting taun 1950 tamtu wae ora bakal nyritakake nalika paraga lagi dolan ana ing Manahan (Solo) numpak motor matic amarga pas iku durung Manahan durung dibangun lan motor matic durung ana. Stanton (1965: 18) ngandharake menawa the setting of a story is the environment of its event. Part of the setting is the visible background, such as cafe, mountain, a dead-end street, etc. It may also be the time, such as day, year, the climate, or the historical period. Saka andharan iku, bisa dingerteni menawa setting iku kapara dadi loro yaiku papan lan wektu. Kahanan kang ana ing cerkak pancen bisa sinawang saka papan lan wektu iku. Setting-setting kasebut ora bisa madeg dhewe-dhewe, loro karone kudu nyambung lan bisa nguatake siji lan sijine. Setting panggonan iku tuladhane pesisir, sawah utawa kutha. Kahanan pesisir karo kutha wis mesthi beda. Bab iki iso ditonton ana ing gambar 3. Nalika panulis arep nggambarake kahanan pesisir kang kaya ing gambar 3, ukara sing bisa digunakake tuladhane yaiku: Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 7

8 Srengenge sing maune ana ing sisih kulon saya suwe saya ngilang. Dakrasa tentrem. Pasir putih alus resik, angin pesisir kang mlaku alon-alon nyilakake rambutku, sarta mega kang semu abang bisa nutupi abange pipiku. Kahanan kang kaya ngene iki pancen sing dakgoleki. Apa meneh Sampeyan ana ing kene, mas. Sesandhingan karo aku. Gambar 3: pesisir (sumber: Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 8

9 Gambar 4: Kutha (sumber: Kahanan liya uga iso digambarake kanthi cetha ana ing cerkak. Tuladhane kahanan ana ing kutha kaya ing gambar 4. Kahanan iku bisa dijlentrehake kaya mangkene: Lampu dalan kang kelap-kelip gawe aku kelingan omah. Gedhung kang dhuwurdhuwur iku ora bisa ngalahake agunge gunung Merapi. Kutha iki pancen ora bisa anteng, saben dina dakrungokake swara-swara kang ra cetha saka mesin-mesing penggiles dalan. Aku kangen omah. Iki pancen dudu omahku. Omahku ana ing desa, bareng bapak lan ibu. Ing kene srawunge beda. Ora kabeh uwong gelem dijak guneman. Ora kabeh uwong ikhlas dijak kekancan. Setting/latar ana ing cerkak ora mung bisa ngandharake panggonan, ananging uga bisa ngandharake wektu. Cerkak kang digawe kanthi setting jaman biyen lan jaman saiki tamtu wae beda anggone nggambarake. Bab iki bisa disawang kaya ing gambar 5 lan enam. Nalika arep ngadharake babagan kahanan ana ing cerkak, setting wektu iku kudu digatekake. Cerkak kang setting wektune beda temtu wae diandharake kanthi cara kang beda. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 9

10 Tuladhane nalika arep nulis cerkak kanthi setting jaman biyen, tamtu wae panulis ngandharake kahanan jaman biyen yaiku pasrawungan anarane guru lan murid iku ana aturane. Jaman biyen murid-murid kudu ngajeni banget marang gurune amarga guru iku sumbering ilmu. Banjur, menawa panulis arep nyaritakake kahanan murid jaman saiki mesthi ya gambarane ora kaya kang ana ing gambar 5. Murid jaman saiki iku pancen tetep kudu ngajeni gurune, ananging guru jaman saiki uga bisa mapanake awake dhewe minangka kanca kanggo murid. Sanajan mangkono, tetep ana watesane. Ana unggah-ungguh kang ora oleh diilangi ana ing pasrawungan antarane guru lan murid jaman saiki. Gambar 5: pasrawungan guru lan murid jaman biyen (sumber: Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 10

11 Gambar 6: Pasrawungan guru lan murid jaman saiki (sumber: 5) Sudut Pandang/Point of View Sudut pandang ana ing cerkak yaiku carane panulis mapanake awake dhewe ana ing carita manut panemune. Panulis mardika anggone netepake sudut pandang paraga utama. Ananging, bab iki kudu wis ditentokake sadurunge wiwit nulis cerkak. Sudut pandang kang beda temtu wae bakal duwe daya marang cara panulise cerkak. Rampan (1995:39) milah sudut pandang dadi papat yaiku (1) sudut pandangan orang pertama; (2) sudut pandangan orang ketiga; (3) sudut pandangan campuran; dan (4) sudut pandangan yang berkuasa. Sudut pandang kasebut pancen ana ing cerkak, ananging adate sudut pandang kang ketok ana ing cerkak iku bisa dipadhetake dadi telu, yaiku panulis minangka paraga utama, panulis minangka wong katelu, lan panulis minangka wong kang ngerti kabeh. Sudut pandang panulis minangka paraga utama utawa wong kapisan digunakake nalika panulis ngecakake awake dhewe dadi paraga utama ana ing crita. Titikane panganggo sudut pandang iki yaiku anane tembung aku ana ing cerkak. Panulis kaya-kaya kang mragakake utawa ngalami kadadean ana ing crita. Sudut pandang panulis minangka wong katelu yaiku nalika panulis ngecakake awake dhewe ana ing jaba crita, ora dadi paraga. Menawa ing sudut pandang sadurunge panulis mlebu ana ing crita, beda karo sing saiki. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 11

12 Titikan panganggone sudut pandang iki yaiku panulis anggone nggambarake paraga utama nganggo tembung dheweke, deknen, utawa nyebutake jenenge paraga iku mau. Sudut pandang kang duwe kuasa yaiku sudut pandang kang digunakake nalika panulis mapanake awake dhewe minangka wong kang ngerti kabeh ana carita. Sudut pandang iki gawe cerkak dadi luwih informatif. Paraga kang ana ing crita adate digawe minangka wong kang iso kabeh lan aktif ana ing maneka kagiyatan. Ana ing sudut pandang iki panulis bebas arep ngomong apa wae lan dalan critane arep digawe apa wae. 6) Panganggone Basa Basa minangka perangan kang wigati ana ing sastra. Panganggone basa kang pas bisa narik kawigatine pamaca kasebut. Basa kang digunakake nalika nulis cerkak kudu dijumbuhake karo kahanan masarakat sing dituju. Pamilihing tembung ora amung merga apik orane ananging uga disawang saka sopan orane, lan nganggo basa sing gampang dimengerti dening masarakat. Panganggone basa kanggo wong enom karo panganggone basa kanggo wong tuwa tamtu wae ora padha. Leksikon kang bisa digunakake kanggo wong enom mungikin wae ora bisa digunakake marang wong tuwa, lan suwalike. Sanajan panganggone basa dibedakake, anggone nulis tetep kudu digawe kanthi endah. Pangarang iku mardika anggone nganggo basa. Panganggone basa dening pangarang minangka titikane gancaran sing digawe. Ananging uga kudu dieling-eling menawa pamaca iku seneng utawa ora karo cerkak sing katulis bisa wae amarga basa kang digunakake. Panulis kudu bisa nuduhake titikane ana ing tulisane ananging uga kudu tetep nggatekake kabutuhan pamaca. 7) Piwulang Cerkak minangka salah sawijining wujud sastra mesthine ngemu piwulang. Cerkak kang tinulis duwe daya kanggo ngajak masarakat nglakoni bab-bab tartamtu. Cerkak ngajak pamaca supaya bisa ngrasakake apa kang ana ing crita. Bab iki sing njalari piwulang ganggo cerkak iku itungane efektif. Piwulang ana ing cerkak bisa katulis kanthi cetha lan ana kang ora ditulis kanthi cetha. Piwulang kang tinulis kanthi cetha ana ing pungkasane cerkak diarani koda. Ana ing koda panulis njlentrehake apa kang oleh lan ora oleh dilakoni dening masarakat. Piwulang kang tinulis iku dijupuk saka pengalaman ing crita. b. Unsur-Unsur Ekstrinsik Cerkak Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 12

13 Unsur ekstrinsik minangka unsur kang kudu digatekake nalika nulis cerkak. Sanajan unsur iki mapan ana ing jaba cerkak, unsur iki duwe daya kang gedhe marang apik orane cerkak. Menawa dipadhakake karo bangunan, unsur ektrinsik padha karo tukang lan kahanan ana ing sakiwa tengene omah. Cerkak kang digawe kudu nggatekake unsur-unsur ana ing jaba supaya bisa kabangun kanthi bakoh. Unsur ekstrinsik cerkak kapara dadi telu yaiku kahanan panulis, sosial lan budaya ana ing cerkak, sosial budaya nalika nulis cerkak. Kahanan panulis nalika nulis cerkak iku duwe daya kang gedhe marang isi lan bentuke cerkak. Bab iki bisa kadadean amarga cerkak iku ngandharake panemu saka panulis manut karo apa sing dingerteni lan kahanan atine panulis. Saben panulis wis tamtu duwe karakteristike dhewe-dhewe nalika nulis. Cerkak sing digawe saben panulis wis mesthi duwe titikane dhewe. Unsur ekstrinsik sing kaloro yaiku sosial lan budaya ana ing cerkak duwe daya kang gedhe marang isine cerkak. Crita kang digawe iku wis mesthi dijumbhake karo kahanan kang kudune ana ing cerkak. Cerkak kang digawe kanthi setting kutha tamtu wae digambarake nganggo kahanan sosial budaya ana ing kutha. Kahanan iki mlebu ana ing unsur ekstrinsik amarga kahanan kasebut kudu dijumbuhake karo kahanan kang nyata supaya crita kang digawe bisa katon urip. Unsur ekstrinsik kaping telu yaiku kahanan sosial lan budaya nalika nulis. Sanajan cerkak iku dugawe kanthi njumbuhake kahanan kang nyata, kahanan kang kagambarake uga bisa kena pengaruh saka kahanan sosial lan budaya papan panggonan nulis cerkak iku. Supaya luwih cetha apa kang dikarepake karo cerkak, ing ngisor iki ana tuladha cerkak kanthi irah-irahan kepancal. KEPANCAL (dening: Suryadi Ws.) Ing donya iki ewon cacahe prawan sing aran Sri Rahayu Ian racake ya ayu-ayu. Nanging tumrap aku mung siji thil sing istimewa, yaiku Sri Rahayu sing omahe cedhak makam. Sri Rahayu siji iki jan istimewa tenan, apese ana telung perkara sing njalari dheweke istimewa. Siji: ayune keblat papat. Disawang saka ngarep ayu, disawang saka mburi ayu, disawang saka iring kiwa ayu, disawang saka iring tengen ya tetep ayu. Loro: mbudaya. Yen pinuju njoged, oh, sapa sing weruh mesthi ndomblong panyawange, satemah si maling Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 13

14 wurung mbobol jendhela, si copet wurung nyeler dhompet, si rampog sakala ngguwang clurite, merga ketungkul nonton jogede. Aja maneh manungsa, dhemit Ian gendruwo ora sida medeni bocah, thuyul-thuyul ora sida nyolongi dhuwit, merga ketungkul nonton jogede. Siji maneh sing njalari Rahayu siji iki istimewa, yaiku galake jan ngungkuli pitik angrem. Aku tau mlaku bareng dheweke. Ngrumangsani aku wong lanang, karepku ngatonake anggonku tanggung jawab rumeksa kayuwanane. Mula aku ngawal ana mburine. Jebul dheweke nesu, alok semu nggetak. "Aja mlaku ana buriku!" Sakala aku ngoplok merga wedi, akhire aku mlayu nyingkir. Liya dina bareng mlaku maneh. Dhasare ana nggon rame akeh uwong, aku mlaku ana ngarep. Jebul mak jedher, aku digetak maneh. "Aja mlaku ana ngarepkul!" Sekala awakku gemeter kabeh merga wedi, terus mlayu nyingkir. Dadi judheg atiku. Arep takon nggenahake ya ora wani, nanging batin iki kepengin ngerti salahku apa kok digetaki terus. Aku njur nulis layang. Gandheng aku ora pinter ngracik ukara, layangku ya ringkes wae, "Dhik, ana mburi salah, ana ngarep salah, aku kudu piye?" Dibalesi nganggo tembung alus Ian endah kaya guritan: Sliramu aja mlaku ana ing mburiku Amerga durung mesthi sarujuk karo jangkahku Lan uga aja mlaku ana ing ngarepku Amerga durung mesthi aku gelem ngetutne sliramu Ananging Ayo, mlaku bebarengan ana ing sisihku Supaya bisa bareng-bareng ndeleng kahanan Ing sakiwa tengen kita Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 14

15 Nalika layange Sri Rahayu mau daktakokake marang mas guru Dwija, panjenengane nerangake, "Iku mengku surasa filosofi bebrayan. Maksude, antarane kakung Ian pawestri iku sejajar, aja ana menang-menangan Ian wenang-wenangan. Hake padha, drajate padha, mung tugase beda anut bakat Ian kodrate. Mula kudu bebarengan tumang ngadhepi urip iki, kanthi silih asih, silih asah, silih among, silih njangkepi, silih menehi Ian nampani, sarta silih rumeksa." Aku manthuk-manthuk, nanging batinku ora sarujuk karo katrangane mas guru iku. Rumangsaku mas guru iku jebul bodho, buktine tembunge Dhik Rahayu sing gampang iku bareng diterangake mas guru malah rumangsaku dadi angel. Nanging gandheng dheweke guru, aku ora wani mbantah. Nek pemahamanku, Dhik Rahayu iku mung kepengin jejer. Mlaku ya jejer, lungguh ya jejer, turu ya jejer. Sajake Dhik Rahayu ki wis tanggap karo karepku. Tegese olehku nyedhak-nyedhak dheweke ki aku duwe karep apa, jujur wae aku kepengin ngajak urip bebrayan. Nanging seprene durung wani nglairake awit aku wedi yen ditampik. Ora ngira jebul dheweke wis tanggap. Buktine dheweke kepengin tansah jejer, ora gelem nyingkur Ian ya emoh daksingkur. Pokoke jejer, nonton kahanan apa-apa bareng-bareng wong loro. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 15

16 Tapsiran sing bener ngono kuwi, ora kaya tapsirane mas guru sing malah angel dipahami. Nganggo silah-silih barang. Elek-elek olehku sekolah ki ya cukup suwe padha karo Dhik Rahayu. Nganti nembelas taun dheweke lulus sarjana, aku entuk ijazah es-dhe Ian esempe. Mula sing dimaksud layange Dhik Rahayu iku aku ya bisa ngerti, pokoke jejer ora nyingkur. Gandheng Dhik Rahayu kepengin tansah jejer, sepedha motorku iku ora relevan. Mengko, yen lunga wong loro numpak sepedha motor dheweke rak njur lungguh ana mburiku, mbonceng aku. Utawa, yen dheweke sing nyetir aku sing mbonceng rak njur aku ana mburine rak ora jejer jenenge. Sepedha motor wis genah ora cocog karo karepe Dhik Rahayu. Mula nadyan lagi mentas sing ngreyen, sepedha motorku dakedol. Rugi sithik ora papa, iki dhemi tresnaku marang Dhik Rahayu sing ayune keblat papat. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 16

17 Aku njur matur ibu, nyuwun tambah dhuwit arep kanggo tuku mobil. Ibuku takon semu kaget, "Tuku mobil iki arep nggo ngangkut apa?" "Arep dakenggo plesir karo calon bojoku, Bu," saurku. Ibu ngguyu sajak seneng. "Sokur nek kowe wis duwe calon bojo," aloke ibuku karo maringi dhuwit akeh. "Jane apa ora luwih seneng boncengan sepedha motor ta, le?" "Ngene Iho, Bu," ucapku nerangake. "Calon bojoku ki ora seneng yen lungguh ana mburiku utawa aku ana mburine. Karepe ki mrana-mrana kudu jejer, bareng-bareng nyawang kahanan. Mula kudu numpak mobil, aku sing nyetir, njur dheweke lungguh ing jejerku. Ngono Iho, Bu." "O-o-o, kok eloktenan calonmu kuwi. Cah ngendi, jenenge sapa, kok elok temen." "Rahasia, Bu. Suk nek wis duwe mobil wae dakajake dolan mrene." "Oh, iya cah bagus. Ajaken mrene aku ben weruh, rak ayu ta?" takone ibuku. "Ayune keblat papat Iho, Bu." Ibuku sajak gumun. "Keblat papat? Ayu kaya ngapa kuwi kok keblat papat?" "Wis, suk Ibu rak ngerti dhewe." Ibuku wis ora takon maneh. Mung alok, "Alhamdulillah, anakku lanang wis arep wani rabi." Sadurunge tuku mobil aku kursus setir mobil dhisik, supaya mbesuk yen ngajak Dhik Rahayu plesir mubeng-mubeng aku wis prigel nglakokake mobilku. Kelakon bisa setir, kelakon entuk SIM. Kelakon tuku mobil tenan, ora anyar nanging isih apik mesine isih alus. Setirane isih stabil. Iki tegese aku wis bisa mujudi karepe Dhik Rahayu. Yen mlaku bareng ki ora lungguh ngarep-mburi, nanging lungguh jejer. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 17

18 Wis dakangen-angen, mengko sawise dakajak numpak mobil mubeng mrana-mrana, arep dakajak leren ana restoran. Ing kono aku arep nglairake sedyaning atiku, kepengin urip bebrayan karo dheweke. Wis njagakake, mesthi dheweke gelem sabab wis dakturuti karepe: yen lunga mrana-mrana tansah jejer ora ngarep-mburi. Mung aku isih bingung, mengko olehku arep omong kepiye ya? O-oh Dhik Rahayu-ku...oh, aku cinta...oh, oh... Wah, piye ya kok angel. Durung-durung kok atiku dheg-dhegan, mengko yen dheweke nulak terus piye? Saiba isinku, kebacut omong ditulak. Terus raiku dakselehake ngendi? Apa ditulis wae, terus dikon maca. Ning yen dheweke ora gelem maca terus piye, apa ora kewirangan awakku. Apa kongkon wong liya wae, kon nekakake niyatku marang dheweke. Lha yen dheweke malah nesu piye? Amarga dheweke ki watake galak kaya pitik angrem. Yen malah muring Ian muni-muni, "Rembugan katresnan kok kongkon uwong? Kok ora gelem omong dhewe? Apa lambene kaku, ilate mengkeret, ora bisa omong dhewe?" ngono apa ora kewirangan awakku? Dak ular-ulir nalarku akhire nemu akal: gandheng dheweke iku mbudaya, mengko arep daksemoni wae nganggo parikan. Mesthi bisa nyandhak karepku. Njur aku kari ngegongi. Esuk-esuk aku wis macak mlithit, mobil daksetater, dakpanasi mesine sauntara. Lan kanthi ati mantep aku budhal saka ngomah numpak mobilku. Atiku wis ora kena disayuti maneh, esuk iki aku kudu ketemu Dhik Rahayu ing omahe cedhak jaratan, nglairake niyatku marang dheweke. Nalika aku markir mobilku ing ngarep omah, Dhik Rahayu katon gita-gita mrepegi. "Adhuh, Mas Kocir mipik mobil anyar," aloke grapyak karo ngumbar esem sumringah. "Ora anyar kok, Dhik," saurku. "Iki mung mobil lungsuran." "Lungsuran ning isih apik banget. Lha sepedha motore kae ya isih, Mas?" "Wis didol, Dhik, jare kowe seneng mlaku jejer. Numpak mobil rak bisa jejer." Dheweke ngguyu. "Iya bener," ucape. "Lha kok esuk-esuk wis mrene, ana apa Mas Kocir?" Batinku alok: iki! Dhik Rahayu wis aweh dalan. Ora susah mengko neng restoran, saiki wae langsung aku ngomong. Kaya rencana wingi, ngangco parikan. "Anu, Dhik... jendhela kaca dicet ijo." "Apa kuwi, Mas?" takone ora mudheng. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 18

19 "Maune kanca dadi bojo." "Eh-eh-eh. Cocog banget, Mas," aloke dhik Rahayu karo ngguyu renyah. Dak sambung maneh parikanku sing tuwih serem, "Suwe ora jamu, jamu pisan godhong meniran, Dhik. Suwe ora ketemu, ketemu pisan nyebar undhangan." "Eh-eh-eh, cocog banget, Mas." "Aku pengin kowe bahagia, Dhik." "Adhuh, maturnuwun Mas Kocir. Nek ngono mesthi gelem mbantu aku ta, Mas?" "Mesthi, Dhik, saurku mantep. "Mesthi gelem." Dheweke mlebu ngomah sedhela, bali metu nggawa amplop surat undhangan. "Mas, iki aku njaluk tulung tenan wenehna undhangan iki marang kancane dhewe sak klas ing es-dhe biyen. Mbak Martini biyen kae Iho, saiki manggon ing Cawas." "Undhangan apa ta, Dhik?" takonku. "Pahargyan ningkahku karo mas guru Dwija, suk minggu ngarep." Mak prepet, sakala jagadku peteng kaya lagi grahana total. Kaya-kaya pegat ruhku saka jasade. Tujune ora kebacut ambruk. Surat undhangan daktampani Ian daya-daya aku pamit ninggal papan kono. Dhuh-dhuh adhuh aku sedhih aku bingung Tinilar wong ayu kuning Kang wasis akarya wuyung Apes temen awak mami Urip pisan tiba ngomplong. (Sumber: Panjebar Semangat, Suryadi Ws.) 4. Apresiasi Cerkak Apresiasi sastra iku sejatine minangka tandha menawa sastra iku ditampa ana dening pamaca. Sunahrowi (2016: 183) ngandharake menawa istilah apresiasi sastra (appréciation littéraire) berasal dari bahasa latin aprecoatio yang berarti mengindahkan atau menghargai. Kasni lan Sutejo (2010: 1) uga ngandharake menawa apresiasi sastra merujuk pada sebuah kegiatan mengenali, memahami, mengerti tentang karya sastra yang digauli secara intens. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 19

20 Saka tegese apresiasi kang tinulis ing dhuwur iku bisa disimpulake menawa kagiyatan apresiasi iku ora mung maca asil sastra banjur uwis ngono wae. Ngapresiasi cerkak iku bisa kalakon menawa sabubare maca cerkak, pamaca banjur nglakoni pakaryan-pakaryan tartamtu amarga oleh pengaruh saka cerkak kang diwaca iku. Kagiyatan apresiasi sing paling gampang iku nalika pamaca wis bisa mangerti isi saka cerkak kang diwaca, ngerti piwulang ana ing cerkak lan bisa njupuk paedahe. Piwulang ana ing cerkak bisa kadudut ora kanthi cara ngawur, ananging ngandelake pamikiran lan rasa kang lantip saka pamaca. Kagiayatan apresiasi cerkak minangka cara kang digunakake kanggo ngakoni eksistensi cerkak ana ing tengah-tengahing masarakat. Cerkak minangka salah sawijining bentuk sastra kang adate ngemu pitutur kanggo pamaca. Masarakat Jawa kudu bisa ngregani asil budayane dhewe awujud sastra, mligine cerkak. Kagiyatan apresiasi iku basa gampange yaiku kagiyatan ngenal, mudheng, ngrasakake, ngregani, lan mwnwhi pamrayogi panyaruwe marang cerkak kang diwaca. Saryono (2009: 28) ngandharake menawa apresiasi sastra sebagai peristiwa sosial dan momentan lebih banyak bersangkutan dengan jiwa, nurani, budi, rasa, emosi, dan afeksi. Kagiyatan apresiasi kagiyatan kang mbutuhake kaprigelan kognitif lan psikomotorik. Kagiyatan kang mbutuhake kaprigelan kognitif yaiku nalika pamaca ngerti apa kang dikarepake ana ing cerkak lan bisa jupuk pitutur luhur cerkak iku. Kagiyatan apresiasi kang mbutuhake kaprigelan psikomotorik bisa disawang nalika pamaca nglakoni kagiyatan kang jumbuh karo cerkak sing diwaca. Urut-urutane apresiasi sastra diandharake dening Endraswara (2002: 11-12) yaiku (1) nyenengi, (2) menikmati, (3) nanggepi, lan (4) ngasilake. Urutane apresiasi sastra sing pungkasan uga bisa ditambah implikasi. Apresiasi marang sastra Jawa, mligine cerkak bisa kalaksanan kanthi sampurna menawa pamaca bisa tumindak manut kaya pitutur sing diwulangake ana ing cerkak kasebut. Kagiyatan apresiasi cerkak iku wis mesthi diwiwiti kanthi maca lan kenal karo cerkak kang arep diapresiasi. Rasa seneng utawa ora marang cerkak iku mesthine teka nalika cerkak diwaca. Menawa cerkak sing diwaca kuwi apik, rasa seneng iku bisa gawe pamaca menikmati cerkak sing diwaca. Menikamati ana ing kene ana gandheng cenenge karo rasa seneng sing teka saka jroning ati. Kagiatan nanggepi cerkak iku bisa kalakon menawa pamaca wis bisa ngerti pesen kang ana ing sajroning cerkak. Pamaca ana ing bagian iki wis bisa nganalisis pitutur luhur ana ing cerkak sarta bisa narik paedah saka kadadean-kadadean ana ing cerkak. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 20

21 Sawise pamaca mangerti pitutur luhur ana ing cerkak, pitutur kang ana iku dipikir nganggo rasane dhewe. Pitutur becik kang wis piker nganggo rasa iku banjur ditrepake ana ing padinan. Bab iki minangka bentuk implikasi saka kagiyatan apresiasi cerkak. Pitutur kang ana ing cerkak ora mung dianggep doalanan, nanging uga bisa nggeterake ati supaya tumindak becik kaya kang diwulangake. Sanajan mangkono, implikasi ana ing kagiyatan apresiasi uga bisa kalaksanan nalika pamaca dadi luwih kreatif amarga oleh ilham saka maca cerkak. 5. Nulis Cerkak Salah sawijining implikasi saka kagiyatan apresiasi sastra yaiku pamaca uga kepingin nulis cerkak. Nulis cerkak iku mesthi ana cara-carane supaya wong kang maca bisa seneng lan ngerti apa kang dikarepake ing carita. Katrampilan nulis saben uwong iku mesthi bedabeda. Ana panulis sing prigel banget anggone nulis, ananging uga ana kang kurang prigel anggone nulis. Ora mung pangangone basa kang becik, ananging uga urut-urutane nulis kudu digatekake. Panulise cerkak kang ora sistematis lan basa kang kurang trep bisa gawe pamaca bosen lan bingung nangkep isine cerkak. Banjur, panulis kang wis prigel anggone nulis cerkak bisa milah basa kang digunakake saengga kepenak diwaca. Bab iki ndadekake pamaca rumangsa seneng anggone maca. Basa kang kepenak diwaca iku uga bisa nggampangake pamaca nangkep isi cerkak. Pamaca dadi bisa mikirake pitutur ana ing cerkak kanthi nggunakake rasa. Pitutur ana ing cerkak bisa tinampa tenanan, ora mung mudheng thok, ananging iga bisa dirasakake. Nulis cerkak iku bisa diarani nulis narasi sing cendhak. Dadi apa iku narasi? Narasi yaiku salah sawijining gancaran kang isine ngandharake prastawa kanthi urutan wektu sing cetha. Basa gampange narasi yaiku crita. Kaya kang wis ditulis sadurunge cerkak yaiku crita kang cekak, dadi ya bener iku mau menawa cerkak bisa diarani mini narasi. Cerkak karo narasi iku wis tamtu ana prastawa kang diarani konflik utawa prakara. Prakara ana ing cerkak lan narasi iku dianakake supaya crita kang kasusun bisa narik kawigaten pamaca. Crita tanpa prakara wis tamtu marai bosen anggone maca. Cerkak karo narasi pancen bisa dipadhakake, ning ana bab-bab tartamtu kang mbedakake loro karone. Cerkak minangka narasi kang cendhak wis mesthi ditulis luwih ringkes tinimbang narasi. Nalika narasi bisa nyritakake kanthi malasah kang maneka warna, cerkak mung bisa ngandharake prakara siji wae. Panulis anggone njlentrehake isi cerkak Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 21

22 fokus ana ing prakara iku thok, saka wiwitan nganti pungkasan. Nulis cerkak iku kudu nggatekake unsur kang nyusun cerkak, kaya kang wis tinulis ana ing poin sadurunge. Unsurunsur kasebut yaiku tema, plot, paraga, latar, sudut pandang, pamilihing basa, lan piwulang ana ing cerkak. Kabeh unsur iku minangka syarat supaya cerkak kang dibangun bisa katulis ora ambigu utawa mbingungake. Cerkak kang katulis iku ana urutan kadadeane. Adate urutan kadeane yaiku. wiwit tengah pungkasan Gambar 2: Urut-urutane nulis cerkak Cerkak kang katulis iku diwiwiti kanthi nemtokake irah-irahan. Paragraf kapisan ana ing cerkak adate ngadharake babagan kahanan ana ing cerkak. Kahanan kang digambarake iku digawe cetha lan bisa narik kawigaten pamaca kaya-kaya pamaca kang ana ing swasana kasebut. Bagian tengah cerkak iku isine prakara ana ing cerkak. Prakara kang sadurunge cilik saya suwe sansaya ruwet nganti tekan gedhe banget (klimaks). Nalika prakara ana ing jero cerkak wis gedhe banget, metu solusi kanggo mratasi prakara iku saengga prakara kang ana saya suwe saya suda. Pungkasaning cerkak iku ana macem-macem. Ana panulis sing mungkasi cerkak ganggo koda yaiku ngandharake piwulang ana ing cerkak kanthi cetha. Ananging uga ana kang ora nganggo koda. Pungkasaning cerkak uga ana kang malah digawe nggantung. Pamaca bebas nemtokake lanjutan crita ing cerkak kanthi imajinasine dhewe. Nulis cerkak iku pacen kagiyatan kang gampang-gampang angel. Nulis cerkak iku diwiwiti kanthi nggoleki, nemu, lan ngandharake panemune. Panulis kudu aktif, kreatif, lan bisa ngandharake panemu iku kanthi basa kang gampang ditampa. Kagiyatan nulis cerkak iku diwiwiti kanthi nemtokake tema. Tema kang wis ditemtokake banjur dinggo nemtokake irahirahan genti. Irah-irahan sing apik iku kudu jumbuh karo tema kang dijupuk. Sanajan mangkono, irah-irahan ana ing cerkak kudu digawe nganggo basa kang apik supaya bisa narik kawigatene pamaca. Irah-irahan iku kudu bisa makili apa kang ana ing jero cerkak. Pamaca cerkak iku sadurunge maca cerkak mesthi wae maca irah-irahan luwih dhisik. Pamaca kang pengin maca cerkak babagan agama, meshine ora bakal maca cerkak kanthi irah-irahan kang mambu-mambu katresnan. Sawise nulis irah-irahan ana ing cerkak, panulis kudu nggatekake paragraf kapisan ana ing cerkak. Paragraf kapisan minangka pambukaning cerkak uga kudu dipikirake tenanan. Paragraf kapisan ana ing cerkak kudune bisa nuduhake marang pamaca babagan isi Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 22

23 cerkak. Akeh cerkak kang paragraf kapisan diisi prolog sing ancase kanggo ngenalake paraga lan kahanan uripe. Cerkak iku minangka paragraf kang cekak, mula luwih becik menawa paragraf kapisan diisi informasi kang luwih dibutuhake pamaca, yaiku informasi babagan setting cerkak, lan sapiturute. Saka informasi babagan setting iku, pamaca bisa oleh gambaran saka cerkak kang diwaca. Menawa paragraf siji diisi kanggo ngenalake paraga, crita ana ing cerkak durung katon mlaku. Sanajan mangkono, kahanan urip paraga bisa ditegesi dhewe dening pamaca. Pamaca diarahake supaya aktif nalika maca cerkak, ora mung dicekoki informasi kang sipate sokdong kaya nggurui. Nalika nulis cerkak, tema lan basa kang digunakake kanggo nulis cerkak kudu dijumbuhake karo kahanan kang maca. Pamaca kudu ngerti sapa sing bakal dadi pamaca? wong tuwa, wong enom, utawa bocah cilik? Nalika cerpen iku arep dinggo wong enom, basa kang digunakake luwih bebas tinimbang basa kang digunakake kanggo wong tuwa. Bab iki amarga beda umur iku beda psikologine. Piwulang kang tinulis ana ing cerkak uga beda miturut umure. Cerkak kanggo bocah enom adate digawe kanthi ancas supaya manut karo wong tuwa lan dadi bocah kang sregep sinau sregep sinau. Kahanan kang kepingin digambarake ana ing cerkak kudu ditrepake karo kahanan kang nyata. Tuladhane menawa arep crita kanthi setting pinggir sawah, tamtu wae sing kagambarake ana ing crita iku swasana kang adem, anteng, lan ayem amarga bumine linambaran klasa ijo kang nentremake. Menawa nggunakake setting pinggir awah kang kaya mangkono temtu wae panulis ora nggambarake kahanan kang akeh polusine, bangunan dhuwur-dhuwur, lan masarakat sing kaya ora kenal siji lan sijine. Sanajan cerkak iku minangka karya imaginer, crita ana ing cerkak kudu digawe kaya-kaya kadadean iku kalakon tenan. Paraga kang ana ing crita, kahanan, lan prakara ana ing cerkak digawe rasional lan natural. Cerkak digawe kanthi crita kang bisa ditampa nganggo nalar supaya pamaca uga bisa mlebu ana ing crita. Pamaca diajak ngrasakake apa kang dicritakake ana ing cerkak, kayakaya paraga ana ing cerkak iku awake dhewe. Kahanan ana ing cerkak uga bisa digambarke nganggo pacelathon ana ing cerkak. Supaya katon luwih urip, cerkak iku pancen oleh nggunakake pacelathon ana ing njerone. Ananging, panganggone pacelathon tamtu wae winates amarga cerkak iku diwatesi cacahe tembung sing digunakake. Kanthi pacelathon uga pamaca bisa luwih gampang anggone ngerti watak-watake paraga amarga pamilihin tembung kang diomongake dening paraga iku mesthi beda-beda manut watake dhewe-dhewe. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 23

24 Ukara kang karonce ana ing cerkak adate ngunakake ukara tanduk. Ukara tanduk iku bisa nggawa pamaca supaya bisa luwih mlebu anan ing crita. Bab iki jumbuh karo andharane Thahar (2008: 24) menawa menurut ahli-ahli bahasa, kalimat efektif lebih membuat orang tersentak, mempunyai dampak psikis. Tuladha panganggone ukara tanduk kasebut ana cerkak yaiku Bu Sumi ngelus-elus rambute Ranti nalika turu. Ukara tanduk iku luwih bisa dirassakake gregete tinimbang ukara tanggap Ranti dielus-elus rambute marang Bu Sumi nalika turu. Ukara tanduk kang katulis bisa gawe pamaca rumangsa nglakoni dhewe apa kang dilakoni paraga. Nulis cerkak iku bisa dadi apik menawa ana ing bagian tertamtu ing cerkak ditambahi bumbu-bumbu kang bisa narik kawigaten pamaca. Panjenengan mesthi tau mriksani wong kang maca cerkak banjur ngguya-ngguyu dhewe. Bab iku amarga ana ing bagian tertamtu cerkak diimbuhi bumbu-bumbu kang bisa narik kawigaene pamaca. Tuladhane ana ing cerkak kanthi irah-irahan katresnan, bumbu-bumbu kasebut bisa diseselake ana ing pacelathon nalika paraga lagi rembugan karo paraga liya kanthi nggunakake basa kang endah. Kahanan nalika paraga rembugan karo paraga liya iku uga digawe supaya katon nyenengake uga. Pamaca digeret supaya bisa ngrasakake swana kang ana ing cerkak lan kaya-kaya dheweke minangka paraga ana ing cerkak iku. Sanajan cerkak kang ditulis iku oleh diseseli bumbu-bumbu, ananging kudu tetep dieling-eling menawa cerkak iku cacahe tembung winates lan kudu fokus marang saprakara. Bumbu-bumbu kang ana ing cerkak iku pancen perlu supaya crita bisa narik kawigaten pamaca, ananging tetep kudu diwatesi. Cerkak kang digawe iku intine ana ing prakara kang cacahe siji, saka sing cilik suwe-suwe dadi gedhe banjur alon-alon prakara iku bisa dirampungake. Bumbu-bumbu ana ing cerkak aja nganti ngentekake jatah tembung saegga nggeser ukara kang kudune njlentrehake babagan prakara iku. Crita ana ing cerkak iku kudu karonce kanthi jangkep. Rumus kang bisa digunakake nalika nulis cerkak yaiku 5W + 1H. Rumus kasebut menawa dipantha-pantha kasususun saka unsur who, what, why, where, when lan how. Menawa dijawakake rumus anggone nulis cerkak iku kudu ngemot sapa, apa, kena apa, ing endi, kapan, lan kepiye. Cerkak kang ditulis kudu ana paragane. Paraga ana ing cerkak ora duwe pangkat kang padha. Ana paraga kang dadi pusate, utawa kang sering diarani paraga utama. Paraga-paraga kang ana ing cerkak iki kang bisa mangsuli pitakonan apa saka rumus kang sis ditulis. Cerkak kang ditulis iku mesthi Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 24

25 wae duwe pokok carita. Pokok carita kang ana ing cerkak iku sing bisa mangsuli pitakonan apa. Prakara kang ana ing cerkak iku tamtu wae ana amarga alesan tartamtu (sebabakibat). Pitakonan kena apa ana ing cerkak bisa diwangsuli alesan kenapa prastawa ana ing cerkak bisa kalakon. Cerkak kang tinulis tamtu wae duwe setting panggonan. Setting panggonan iku kang bisa dinggo mangsuli pitakonan ana ngendi. Setting kang kudu ana ing cerkak ora mung setting panggon thok, ananging uga kudu ana setting wektu kang bisa digunakake kanggo mangsuli pitakonan kapan. Banjur, pitakonan kepiye iku bisa diwangsuli kanthi njlentrehake prastawa kang ana ing cerkak. Cerkak kang tinulis iku kudu cetha, ora ambigu utawa mbingungake. Rumus kang katulis iku mau minangka syarat kang ora oleh ditinggalake nalika nulis cerkak. Cerkak kang wis tinulis iku mesthine bakal dipungkasi. Kapan cerkak iku bisa dipungkasi? Cerkak bisa dipungkasi nalika prakara ana ing cerkak wis oleh solusi. Prakara kang maune gedhe banget banjur saya suwe saya lerem. Nalika prakara rampung iku cerkak bisa dipungkasi. Kepiye carane mungkasi cerkak? Cerkak bisa dipungkasi kanthi maneka warna cara. Ana panulis kang mungkasi cerkak mung kanthi cara ngandharake menawa perkarane wis rampung, banjur paragane bisa urip normal meneh. Ana cerkak kang dipungkasi kanthi menehi koda yaiku piweling kanggo pamaca kang jumbuh karo isine carita. Sanajan mangkono, ana uga cerkak kang dipungkasi kanthi nggantung. Panulis pingin supaya pamaca uga melu mikir kanthi kreatif apa kang kira-kira bakal kalakon sabanjure. 6. Sinopsis Cerkak Sinopsis cerkak yaiku ringkesan saka cerkak sing diwaca. Sanajan ringkes, sinopsis bisa makili crita kang ana ing cerkak. Pamaca tetep bisa ngerti sapa wae kang dadi paraga, kepiye urut-urutan kadadean ana ing cerkak, lan amanat apa kang bisa kadudut saka cerkak iku. Bab iki amarga sinopsis kang kagawe kudu tetep ngemot unsur intrinsik cerkak sing disinopsis. Kagiyatan gawe sinopsis cerkak iki bisa klebu ana kagiyatan apresiasi. Sadurunnge nulis sinopsis, panulis wis tamtu nglakoni kagiyatan maca, mikir nganggo rasa, mbedhah pitutur ana ing cerkak, banjur gawe sinopsis minangka implikasi saka maca cerkak iku. Nulis sinopsis iku bisa menehi gambaran kang ringkes lan cepet babagan isi naskah. Nalika arep crita babagan cerkak kang diwaca, sinopsis bisa dadi alternatif kango Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 25

26 njlentrehake isi cerkak. Sanajan mangkono, sinopsis uga bisa mbantu wong liya nalika milihmilih cerkak kang arep digunakake kanggo kagiyatan tertamtu saengga pamaca bisa luwih cepet anggone nemtokake cerkak kang arep digunakake. Gawe sinopsis cerkak iku diwiwiti kanthi maca cerkak kang arep digarap. Menawa panulis ora maca cerkak sik, wis tamtu ora iso nulis sinopsis amarga ora ngerti kepiye caritane, sapa paragane, piye setting, sudut pandangi, alur, amanat, lan sapiturute. Nalika wis maca panulis kudu nulis bab-bab kang penting ana ing cerkak, kayata tema lan sapiturute. Luwih becik meneh menawa panulis gawe rangkane sinopsis kang padha karo cerkak, supaya anggone nulis ora morak-marik. Nulis sinopsis iku, sanajan mung saithik tetep kudu nggatekake pamilihing tembung. Kalimat kang karonce nganggo tembung kang endah wis tamtu luwih nyenengake menawa arep diwaca. Supaya bisa katulis kanthi ringkes, pacelathon ana ing cerkak ora usah ditulis kaya asline. Pacelathon iku bisa wae mung dijupuk sari patine wae sing penting bisa nggambarake kahanan kang ana ing cerkak. RINGKESAN 1. Sastra asale saka basa Sansekerta yaiku tembung ças kang tegese pituduh utawa instruksi sarta tra kang tegese piranti. 2. Sastra tegese piranti kanggo weneh pituduh kanggo wong liya. 3. Sastra Jawa yaiku sastra kang tinulis nganggo basa Jawa. Sastra iki madeg ana ing antarane masarakat Jawa lan tinulis nganggo basa Jawa. 4. Sastra Jawa kang ana ing masarakat wujude ana telu, yaiku gancaran, geguritan, lan drama/sandiwara. 5. Gancaran minangka salah sawijining bentuk sastra kang wujude bebas yaiku ora kaiket dening guru lagu, guru wilangan, lan guru gatra kaya ing tembang. 6. Tembung cerkak karakit saka tembung ceriyos lan cekak. 7. Tembung cerkak uga ana sing ngarani crikak yaiku tembung sing karakit saka tembung crita/criyos lan cekak. 8. Cerkak yaiku salah sawijining bentuk gancaran kang tinulis amung cekak, cacahe tembung winates, lan mung ngemot saperkara. 9. unsur intrinsik cerkak yaiku tema, plot, watake paraga, latar/setting, sudut pandang, pamilihing basa, lan piwulang. 10. Tema yaiku panemu pokok ana ing cerkak. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 26

27 11. Plot utawa alur yaiku urutane kadadean ana ing cerkak, sinawang saka wiwitan tekan pungkasan. 12. Adate cerkak kalakon kanthi urutan orientasi, komplikasi, klimaks, anti klimaks, lan pungkasan. 13. Unsur ekstrinsik ana ing cerkak iso sinawang saka telung kahanan yaiku saka pengarang, kahanan sing maca, lan kahanan panggon nalika ngarang. 14. Orientasi yaiku perangane cerkak kang isine njlentrehake babagan paraga lan setting crita, 15. Komplikasi yaiku perangane cerkak nalika wiwit ana prakara. Prakara kang sadurunge biasa-biasa wae suwe-suwe dadi saya ruwet. 16. Klimaks yaiku perangane cerkak kang nuduhake prakara sing ana wus parah banget. Prakara ing cerkak wus ana ing bagian puncak-puncake. 17. Anti klimaks yaiku perangane cerkak kang nggambarake kahanan nalika wis ditemokake cara kanggo ngrampungake prakara. Prakara kang ruwet banget suwe-suwe saya lerem. 18. Pungkasan yaiku perangane cerkak minangka pungkasane crita. Prakara kang ana ing crita wisa bisa dirampungake. Ing bagian iki uga bisa ditambah koda yaiku piwulang becik kanggo pamaca. 19. Paraga ana ing cerkak bisa kaperang dadi telu, yaiku protagonis, antagonis, lan tritagonis. 20. Protagonis yaiku paraga utama ana ing cerkak. Adate paraga iku duwe sipat kang becik. 21. Antagonis ana ing cerkak digambarake minangka paraga kang nglawan protagonist. 22. Tritagonis yaiku paraga kang ana ing tengah-tengahe protagonis lan antagonis. 23. Latar/setting yaiku papan kang bisa nggambarake kahanan ana ing cerkak. 24. Setting/latar ana ing cerkak ora mung bisa ngandharake panggonan, ananging uga bisa ngandharake wektu. 25. Sudut pandang ana ing cerkak yaiku carane panulis mapanake paraga utama ing carita manut panemune. 26. Sudut pandang iku dipadhetake dadi telu, yaiku panulis minangka paraga utama, panulis minangka wong katelu, lan panulis minangka wong kang ngerti kabeh. 27. Sudut pandang panulis minangka paraga utama utawa wong kapisan digunakake nalika panulis ngecakake awake dhewe dadi paraga utama ana ing crita. Titikane panganggo sudut pandang iki yaiku anane tembung aku ana ing cerkak. Dewi Pangestu Said, S.Pd., M.Pd. 27