Шекарашылар қазасына байланысты қаралы күн жарияланды

Transkripsi

1 5 маусым, 2012 жыл Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Алматы о с о с АҢДАТПА Астана о с о с ЭКОНОМИКА АЙНАСЫ ДОЛЛАР ЕВРО 148,76 184,76 РУБЛЬ 4,38 EUR/USD 1,24 RTSI 1233,74 BRENT 96,82 Түркия жасанды түсікке тыйым салмақшы -бетте Жайылымдық жерлер жойылып барады -бетте Көптен күткен өктем жеңіс -бетте (ICE) дедім-ай, ау! ЮАНЬ 23,37 DJIA 12118,57 KASE 972,15 GOLD(NYMEX) 1757,60 Астана уақытымен бойынша Шекарашылар қазасына байланысты қаралы күн жарияланды ТҮЙТКІЛ Президент Нұрсұлтан Назарбаев Алматы облысы «Арқанкерген» шекара бекетінде болған қайғылы оқиғаға байланысты Қазақстанда бүгін бір күндік ұлттық қаралы күн жариялады. Елбасының бұл туралы мәлімдемесін кеше Президент Әкімшілігінің баспасөз қызметі хабарлады. «Менің тапсырмаммен қазіргі кезде тергеу жүргізілуде. Оқиға орнында арнайы комиссия жұмыс істеп жатыр. Мамандар мен комиссия өз қорытындысын жасайтын болады. Біз оқиғаның мән-жайын анықтаймыз, ұйымдастырушылар мен орындаушыларды табамыз. Сөйтіп, бұл трагедияға айыптылар тиісті жазасын тартатын болады. Шекарашылар елдің шебін қорғау кезінде, қазақстандық тардың тыныштығы мен қауіпсіздігін сақтау қызметінде тұрғанда қаза болды. Олар Қазақстанның бей бітшілігі мен болашағы жолында қыр шынынан қиылды. Менің тапсырмам бойынша Үкімет бұл күндері қаза тапқандардың отбас ы- ла рына барынша қолдау көрсетіп, қажетті көмектің бәрін жасауда. Бұл трагедия қаза тапқандардың отбасылары мен ағайын-туғандарын ғана емес, барша қазақстандық тардың қабырғасын қайыстырып отыр. Сондықтан бір күндік ұлттық қаралы күн жариялаймын» делінген мәлімдемеде. Шынында, ел шетіндегі, желдің өтіндегі атпалдай 15 азаматтың қаза ға ұшырауы бұрын-соңды болма ған сұмдық, мемлекет үшін үлкен қасі рет, қаралы күн. Естеріңізде болса, осы өңірде 1969 жылы КСРО мен Қытай шекарасындағы «Жалаңашкөл» заставасында оқыс оқиға болған-тын. Бізге қарай 100 метрдей еніп кеткен қытай солдаттары кеңес жауынгерлеріне оқ атып еді. Қырғында біздің 2 жауынгер оққа ұшса, 19 қытайлық опат болғаны тарихта мәлім. Одан бергіде шекара бейбіт еді. Оқиғаны ести салып, шекара отряды орналасқан Үшарал қаласына тарттық. Бұл мамырдың 31-і еді. Барлығымен ҰҚК ай налысып жат қандықтан, жергілікті әкімдік тен ақ парат ала алмадық. Ал отрядқа ен бек болған әрекетімізден түк шықпа ды әскери бөлімнің бақылау өткізу пунктіндегілер есіктерін тас қып бекітіп тастап, бізді мүлде көр мегендей сыңай танытты. Арқанкергеннің өзіне жету мүлде мүмкін емес. Шекара отряды мен ол екі орта 190 шақырым болады екен. Оның жар тысына автокөлік барса, ары-қарай атпен жүру қажет. Екі ортаға тек тікұшақтар қатынап жатыр екен. Жалғасы 3-бетте Дәрінің бағасынан бас айналып, көз қарауытады Қай-қайсымыз болмайық, ауыра қалсақ, алдымен дәрігерге, сонан соң дәріханаға бет аламыз. Мақсатымыз тезірек аурудан айығу. Алайда сол дәрілердің қайсысы нақты ем боларын ажырату қиын. Өйткені бүгінгі күнде дәрінің түрі көп. Ал дәрігердің бірі мына дәріні ішіңіз десе, екіншісі оның орнын алмастыратын басқа біреуін ішуге болатынын айтады. Онымен қоса, кей дәрігерлер нақты қай дәріні қай дәріханадан алу керек екенін де нұсқайды. Ал ол дәрілердің бәрі дерлік шетелдік өнім. Жалпы, ел нарығындағы фармацевтикалық өнімдердің басым көпшілігі шетелдерден жеткізіледі. Бағасынан бас айналып, көз қарауытады. Өте қымбат. Сарапшы ма ман дардың айтуына қарағанда, біздегі баға ТМД мем лекеттерін, тіпті Америка мен Еуропа елдерін шаң қаптырады екен. Қалдар БЕК Статистикалық мәліметке сүйенер болсақ, мемлекеттік сатып алудағы фармацевтикалық тауарлар мен дәрі-дәр мектің 50 пайызын отандық өнімдер құрауы тиіс. Алайда бүгінгі таңда жеке сауда айналымындагы отандык өнімнің үлесі 20 пайызға да жетпейді. Ол өз алдына, бізге шетелдерден жеткізілетін дәрілердің 90 пайызы түпнұсқа (оригинал) емес көрінеді. Олар дженерик тер, яғни түпнұсқаны алмастыратын дәрілер. Себебі шетелдерде бір дәрінің түпнұсқасын жасап шығарудың өзіндік құны өте жоғары. Forbs басылымының мәліметіне сүйенсек, зерттеулер жүргізіп, бір дәріні жасап шығару үшін фар мацевтикалық компания шамамен 4 млрд АҚШ долларын жұмсайды екен. Түп нұсқаны тек шығарушы компания ғана сатуға құқылы. Сондыктан түпнұсқаның бағасы қымбат. Жалғасы 3-бетте «Ауызсудың» 1,5 млрд теңгесі ұрланды ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитетінің лауазымды тұлғалары «Ауызсу» мемлекеттік бағдарламасы аясында бөлінген 1,5 млрд теңгені ұрлаған. Оны Қаржы полициясының Астана қалалық департаменті анықтады. Департаменттің баспасөз қызметі таратқан мәліметке сәйкес, мамырдың 31-і күні қылмыстық іс қозғалды. Ауыл шаруашылығы министрлігі Су ресурстары комитетінің лауазымды тұлғалары Шығыс Қазақстан, Ба тыс Қазақстан, Қарағанды, Ақтөбе, Жамбыл, Қостанай және Алматы облыстарындағы 36 су-шаруашылық жүйе лерінің жағдайын тексеруге бөлінген 1,5 млрд теңгені жымқырғаны үшін айыпталып отыр. Негізі, су-шаруашылық нысандарын тексеру жұмыстары 25 жыл сайын жүргізілуі тиіс. Осыған орай ар на йы тендер де өткізілді. Бірақ Су ресурстары комитеті қыз меткерлерінің араласуымен ол тендер «Мемлекеттік сатып алулар туралы» Заңның нормаларын өрескел бұзу мен өткен. «36 нысан бойынша барлық жұмыс толы ғымен орындалды» деген жалған құжаттар жасалды. Дәл осы құжаттардың негізінде «АККЕ Астана» ЖШС-қа «Ауызсудың» 1,5 млрд теңгесі аударылды. Кәсіпорын басшысы ол ақшаны иемденіп, өз қажет тіліктеріне жұмсап үлгерген. «Қазіргі кезде осы қылмысқа қатысы бар Су ресурстары комитетінің лауазымды тұлғалары анықталып жатыр. Аталған факті мемлекетке ірі көлемде шығын кел тір ген жүйелі сипаттағы сыбайлас жемқорлық қылмыс болғандықтан, ал оның зардабы елдің тең жартысын қамтып отырғандықтан, бұл қылмыстық іс Қаржы по лициясы басшылығының ерекше бақылауына алынды. Өзге ақпарат тергеудің құпиялылығын сақтау мақсатында жарияланбай отыр», делінген Қаржы полициясының мәлімдеуінде. ОЙ-КӨКПАР Ішкі туризмді дамытуды жергілікті әкімдерге міндеттеу керек пе? Абай ОМАРОВ (коллаж) ДАТ! 6 бетте ҚҰҚЫҚ ПЕН ҚҰРЫҚ Еренғайып ОМАРОВ: Талай тұлғаларымызды қытайлар меншіктеп, дәріптеп отыр БІЗДІҢ ОЛИМПИАДАШЫЛАР Епті Еркебұлан Татами көрігін қыздырып жүрген қырандамыздың бірі Еркебұлан Қосаев. Қаракерей Қабанбай бабамыздың ауылынан шыққан Қосаев та Тұманды Альбионға серуендеу үшін емес, ел намысын абыроймен қорғау үшін жол шегуге белін бекем буып отыр. Арман АСҚАР, Астана Жалғасы 7-бетте Бақытжан ЖҰМАҒҰЛОВ, ҚР білім және ғылым министрі: Мүмкіндіктерің болса, ата-аналарыңа қоңырау шалып, «менде бәрі ойдағыдай, бәрі жақсы деп ес кер тіп қойыңдар, алаңдамасын». (ред - ҰБТ тапсырушы үміткерлерге аудиторияларда телефон антен насы ұстамайтынын меңзеп айтқаны. сайтынан алынды) Атамұрат ШӘМЕНОВ, экономика ғылымының докторы, профессор: ИƏ Әрине, міндеттеу керек. Өйт кені, Шарын мен Көлсайдың мәселесін, алыстағы Марқакөл мен Алакөлдің ішкі жағдайын Ас танада отырған басшы білмейді. Астанадағы кабинетте оты рып алып, Шарынның мәселе сін шешу ақылға қонымсыз. Ал жер жағдайына қанық жергілікті әкімдік өзі сонда отырған нан кейін, мәслихат депутаттарымен бірлесе отырып, оның айналасындағы қорықтар дың, демалыс орындарының ыңғайына қарай шешім қабылдап, оның дамуына септігін тигі зер еді. Сондықтан ішкі туризмді дамытуды жергілікті әкім дерге міндеттеу қажет деп есеп теймін. Қазақстанның тарихы бай, табиғаты көркем болғанымен, алайда ішкі туризм саласы дамымай отыр. Шығыстағы Марқакөл, Алакөл ұлттық қорықтары, Алматы облысының Райымбек ауданындағы «Көлсай көлі» мемлекеттік табиғи паркі мен ең ірі экзотикалық орын Шарын шатқалы, Көкшетаудың Бурабайы, Қарағандының Қарқаралысы, Павлодардың Баянауылын көрсеңіз көз тояды. Табиғаты әсем. Айта берсек, мұндай көрікті жерлеріміз жетіп-артылады. Алайда онда туристік инфрақұрылым дамымай отыр. Біріншіден, ол жаққа баратын жолдың жөні түзу емес. Тіпті кейбір демалыс орындарында дәретхана да жоқ. Осы ретте кейбір мамандар «демалыс орындарының ішкі жағдайын Астанада отырып, көзбен көрмей шеше салғаннан гөрі, ішкі туризмді дамытуды жергілікті әкімдерге міндеттеу керек» деген ұсыныстар айтуда. «Себебі әкімдер сол өңірді басқарып отырғаннан кейін, жер жағдайын, мүмкіншілігін жақсы біледі» дейді олар. Бұл қаншалықты негізді? Бүгінгі ой-көкпарымыз осы тақырыпқа арналмақ. 3 -бетте ЖОҚ Мұны әкімдерге мін деттеудің керегі жоқ. Өйткені жергілікті әкімдік бұл мәселені ше ше алмайды. Қандай жағдай бол масын, кез келген шаруа ны тия нақты орындау үшін оған қо мақты қаражат керек. Онсыз бол майды. Ал жергі лікті басшы лар ішкі туризмді дамытудың жөн-жосығын жақсы білгені мен, ертеңгі күні қаражат жетіс пеу шілігіне тап болады-дағы, бұл мәселенің шешілуі аяқсыз қа лады. Сондық тан мұны орта лық тан қаржы ландырып оты руға тиіспіз. Оның үстіне, ту ристік бағыттар, көрікті жерлер бір ауданның ғана террито риясында орналас паған. Шалатай МЫРЗАХМЕТОВ, Мәжіліс депутаты:

2 2www.alashainasy.kz САЯСИ БЮРО МӘЖІЛІС Депутаттар министрмен келіспейді Жұртшылық арасында «президенттік бастама» аталып кеткен елдің индустрияландыру бағдарламасының жүзеге аса бастағанына екі жылдан асты. Бесжылдықтарды қамтитын бағдарламаның бүгінгі аяқ алысы нешік? Кеше Мәжілісте өткен Үкімет сағатында ҚР индустрия және жаңа технологиялар министрі Әсет Исекешев депутаттар алдында бағдарлама барысы жайында есеп берді. Жаһандағы жағымсыз һәм жағымды құ былыстардың салдары мен салмағын бағамдай келе, келешек әлеуметтік-экономикалық жаңғырудың басты бағыты индустрия ландыру бағдарламасымен ұштасқан болатын. Бұл бағыттағы жұмысын Үкімет «жеті рет өлшеп, бір рет кесу» қағидатымен атқарып, біршама пысықтап, екі жыл бұрын арнайы бағдарлама қабылданғаны есте. Өңірлердегі бизнестің басымдықтары сараланып, Индустрияландыру картасы түзіліп, қолдау тетіктері заңнама жүзінде қамтылды. Содан бері де екі жылдан астам уақыт өтіп бара жатыр. Нәтиже нешік? Әрине, кеше ғана қолға алынған алып жобадан бүгін нәтиже сұрайтындай кезең емес. Дегенмен министр Әсет Исекешевтің өзі президенттік бағдарламаның бірқатар индикаторлары уақытынан бұрын орындал ғанын айтып отыр. Мәселен, болжамға сәйкес, индустрияландыру шараларына байланысты 2015 жылға қарай ғана жалпы ішкі өнім 2008 жылмен салыстырғанда кемінде 7 трлн теңгеге өсуі тиіс болатын. Алайда өткен жылдың өзінде-ақ аталған көрсеткіш асыра орындалып, 11 трлн 200 млрд теңгені құраған. Сөйтіп, индустрияландыру бағдарламасындағы индикаторлар орындалуы 88 пайыздан асқан. Өткен екі жылда 400-ге тарта жаңа өндіріс іске қосылып, 90 мыңға жуық тұрақты және уақытша жұмыс орындары ашылған. Шикізаттық емес, дайын өңделген өнім шығаруға бағытталған өндіріс арқасында жалпы ішкі өнімдегі өңдеуші өнеркәсіптің үлесі 11,4 пайызды құрады. Іске қосылған жаңа за уыттардан 4 млрд доллардың өнімі шыға рыл са, өңделген өнімнің экспорты Тәуелсіздіктен бергі рекордтық көрсеткішке жетіп, 22 млрд долларды құраған. Дегенмен министр мәліметіне қарап, «беу, барлығы бірдей дамуға қарай дөңгелеп кетті» деуге келмейді. Өйткені индустрияландыру бағытындағы жұмыстың оңай еместігін айтқан Елбасы «күрделі, Тәуелсіздікті құрғанмен тең» деп бағалағаны есте. Осынау бесжылдық басымдық туралы әңгімеге көшпес бұрын министр Әсет Исекешев депутаттардың назарын үш ма ңызды мәселеге аударды. «Қайсыбір сарап шылар индустрияландыру бағдарламасын «жобалар жиынтығы» деп шатасып жүр. Бұл олай емес. Индустрия ландыру бағдарламасы Президенттің айтарлықтай салмақты, жүйелі және ұзақ мерзімдерді қамтитын жобасы. Осы арқылы мұнайымыз да, басқасы да түгесілгенде аяқтан тұрып кететін, мұнайдан тәуелсіз экономиканы қалыптастыратын даңғыл. Осы арқылы біз көнерген өнеркәсіп базаларымызды жаңғыртып, инвесторлар үшін жағдай жасайтын боламыз», дейді министр. Бұдан бөлек, инновацияға, жұмыс күштерін қайта даярлап, ұқыпты орналастыруға, қажетті инфрақұрылымдарды құруға, осылайша елде, бизнесте һәм қоғамда жаңа эко номикалық ойлау жүйесін қалыптастыру ға күш салынатын болады. Сондықтан да министр мырза бағдарламаны «жобалар жиынтығы» деп қарауға келмейтінін, десе де жобалардың маңызы зор екендігін алға тартты. Бұл бір. Екіншіден, министр «индус трияландыру тұтастай экономикалық сая сатты алмастырады» деген пікірмен де келіс пейтінін білдірді. «Біздің өңірде индустриялық жобалар неге жоқ?» дегенге саятын сынды құлағымыз да шалып қалады. Айта кетейін, бізде адами да, материалдық та ресурстар жете бермейді. Сондықтан да біз ең алдымен жоғары құн салығы қосылған, экспортқа бағдарланған өндіріске басымдық береміз. Ендеше, барлық салаларда, барлық өңірлерде «чемпион» бола алмайтынымыз да айқын. Алайда өңірлер шетте қалды деп ойлауға еш негіз жоқ. Өңірді моноқалаларды дамыту секілді мемлекеттік экономикалық саясат негізінде ойлайтын боламыз», деді Әсет Өрентайұлы. Бұл екі. Ал үшінші мәселе күтілетін нәти жеге байлаулы. «Біз «екі жылда Қазақстан неге Малайзия немесе Сингапур болып кетпеді» дегенді де естіп жатырмыз», деді ағынан жарылған ведомство басшысы. Бизнесмендер біледі, жобаны жүзеге асырудың нәтижесі қашан жеміс беретінін». Осындай үш маңызды мәселенің басын қайырған министр Әсет Өрентайұлы индустрияландырудың алғашқы бесжыл дығындағы басымдықтарға, сосын екі жылдың нәтижелеріне тоқталып өтті. Айтуынша, индустрияландыру бағдарламасы өзінің жүрісінен жаңылған жоқ. Керісінше, Президент жүктеген міндеттер ме жесі бағындырылып жатыр. Мәселен, ин дустрияландыру бағдарламасы басталға лы бері өңдеуші өнеркәсіпте тұрақты өсу байқалыпты. Бұл саланың өсу қарқыны тұңғыш рет тау-кен өндіру өнеркәсібінің қарқынынан асып түскен. Сөйтіп, министрдің жарты сағаттық баяндамасына шыдамдылық танытқан депутаттар сауалдар барысында индус триялан дырудың бүге-шігесін аралап шықты. Бүгінгі жұмысты құптаушылармен қатар, күмәнмен қараушылар да табылды. Мәселен, депутат Жексенбай Дүйсебаев жергілік ті құрылыс индустриясын дамыту дың өзектілігін алға тартты. Ал депутат Нұртай Сабильянов болашаққа аса пайдалы бағдарламаның дені дұрыстығын айтқанымен, кәсіпорындардың жауапкершілігіне қа тысты мәселені көлденең тартты. Сосын кейбір жобаның жүзеге асуына күмән келтірді. Алайда министр Әсет Өрентайұлы да бұған еш илікпеді. «Индустрияландыру, бұл жоба емес. Сондықтан да жобалардың бар лығы мінсіз деп айтуға келмейді. Қазақ станда ғана емес, әлемде де мінсіз жобалар деген атауымен жоқ. Қараңыз, Еуропада 20 пайыз кәсіпорындар жабылып жатыр. Өйткені бұл бизнес, оның тәртібі сол», дейді министр. Мансұр ХАМИТ (фото) Қанат ҚАЗЫ, Астана ОЙТОЛҒАУ Кісілік кілті немесе ой сабақтастығы «Мал, мақтан, ғизатқұрмет адамды өзі іздеп тапса, адамдықты бұзбайды һәм көрік болады. Егерде адам өзі оларға табынып іздесе, тапса да, таппаса да адамдығы жоғалады». Шығыс Қазақстан облысының әкімі Бердібек Сапарбаев жайлы әңгіме қозғамақ қа бел байлаған тұста алдымен ойға оралғаны ұлы ғұлама Абайдың осы сөзі болды. Байқап қарасақ, шынымен де, Бекең қыр асырмайтын құр мақтау іздеп жүрген жоқ, қайта қайда барса да Бекеңнің соңынан ғизат-құрмет өзі еріп жүретін тәрізді. Даңғаза мақтан мен арзан атақтың қыр соңынан етек-жеңдері далақтап, делбегей шауып жүргендерден өзгешелеу Сапарбаевтың көпшіліктен өресі биік, өрісінің кең болып пішілуінің мәні осында жатса керек. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «қиын нүктелерге» қорықпай жіберетін, антына адал, сертіне сенімді, ел жүгін көтерісуге еміреніп иық тіресер серігіне айналдырған да осы адамдық шығар, сірә. Ұлт көшбасшысының адам тани білетін асыл қасиеттері Алаш баласын алға сүйреп келе жатқан жоқ па? Ел Тәуелсіздігін баянды етіп, күллі әлемге ынтымағымызды үлгі қылып, Қазақстан халқын жарқын болашаққа бастайтын даңғыл жолға түсіргені рас. Кемел басшының көрегендігімен Отанымыздың қарыштап дамып келе жатқаны да шындық. Бұл орайда Елбасы сенімді серік терінің еселі еңбектерін ұмытпайды. Көз көріп, көңіл сенген соң, Шығыс әкімі Бер дібек Сапарбаев жайлы бірер сөз айтуға бел будық. Шыны керек, Сапарбаев жайлы мейлін ше жазылып та, айтылып та жүр. Кейбіреулер ауызекі әңгімеде «Сапарбаев феноменінің сыры неде?» деп жатады. Жауап жетерлік. Бірақ көпшілігі «іскерлік, табандылық, еңбекқорлық» деген тәрізді жауыр болған жаттанды тіркестер. Бұларды да жоққа шығармау керек шығар. Дегенмен осы қасиеттердің бастау бұлағы, қайнар көзі қайда? Кісілік келбет, адам гер шілік қасиет кілтін қайдан тапты? Жалпы, ада ми болмыстың қыр-сырын Абайдан артық, Абайдан терең айтып кеткен ғұлама жоқ. Сондықтан өзімді-өзім танысам, өзімді танып отыра өзгені де танысам деп ұмтыл ған ат төбеліндей азғана азаматтардың бірінің бітімін «Абай формуласына» салып көргеннің әбестігі болмас деп ойладық та, көзқарас сабақтастығының түйіскен тұсын іздедік. Бұл түйінді ойдың түйткілін шешуге Шығыс әкімінің өзі жол нұсқап бергендей болды. Бір баспасөзге берген сұхбатында Бер дібек Сапарбаев былай дейді: «Алла тағала адамға алдымен ақыл берген, сосын сезім берген. Екеуі екі нәрсе бол ғанымен, бір-бірімен тығыз байланыста екені дәлелдеуді қажет етпейді. Ақыл мен сезімді безбеннің екі басындай тең ұстағанға еш нәрсе жетпейтін сияқты. Ме нің ше, бұл өмірдің ең үлкен гармониясы. Сезімі жоқ адамдардан жүрек жібітер жылы әңгіме күтіп әуре болудың қажеті жоқ. Керісін ше, ақылы аз адамдармен де ара ласып, берекет таппайсың. Менің өмір ден түсін ген қарапайым пәлсапам осыған саяды». Байқаған шығарсыз, әкім ақыл мен сезім егіздігін алға тартады. Ал Абай не дейді екен? «Қазақ та адам баласы ғой, көбі ақылсыздығынан азбай ды, ақылдың сөзін ұғып аларлық жүректе жігер, қайрат, байлаулылықтың жоқтығы нан азады». Түсінген адамға ұлы ақын да ақылға байлау болатын жү рек екендігін мең зеп тұрған жоқ па? Ғұлама айтып отыр ған жүрек сезімнің ұясы емес пе? Ендеше, адамдық кредо, көзқарас бірлігінің қос санадағы сабақтастығы сәйкес келіп тұр ғанын аңғармау мүмкін емес. Сонымен «Са пар баев феномені» алды мен кісілік қасиеттің қайнар көзінен нәр алып барып қажырлылық, табандылық атты түсініктерге ұласып жатыр деп айтуға толық негіз бар. Ал оның жемісі қандай дейсіз ғой? Ең бастысы, ол Шығыс Қазақстан облысына әкім болып келген алғашқы сәттерден-ақ ұлт тық болмыстың қасиетті туын өр Алтай дың басына қадап, арынды Ертістің арна сын қазақилық қасиетке толтырды. Хәкім Абайдың қадірін ұлықтап, өнеріне жан бітірді. Шығыс бұлбұлдарының үнін естір тіп, туған жер топырағының тоңын жібітті. Апайтөс ақындарын арқа- жарқа табысты рып, жалынды жазушылары на жігер беріп қайта түлетті. Серісінің сәні, талаптының әні түзелді. Балуаны белбеу байлап, желая ғы на жал бітті. «Туған жерге тағзым!», «Шы ғыс жұлдыздары», «Топжарған» бай қау ла ры тәрізді шаралар арқылы талай бұлақтың көзін ашты, ерлерін ұлықтап, ел мерейін өсірді. Өмірдің өткелдерінен өткен шақта алдынан шыққан қиындық, кедергі лер қанша аяқтан шалса да, елге деген перзенттік махаббаты, жұрт қамы үшін қойылған алдағы мақсаттар оны тоқтаусыз алға сүйреді. Ықпа желге арқасын тосты, ықпады, соқпа желге маңдайын тосып қар сы жүрді. «Өздерінің ырбаңы бар ма, пышпышы бар ма, гуілдегі бар ма, дүрілдегі бар ма сонысынан дүниеде ешбір қы зықты нәр се бар деп ойламайды, ой ласа да бұрыла алмайды, егер сөз айт саң, түгел тыңдап тұра алмайды, не көңілі, не көзі алаңдап отырады. Енді не қылдық, не болдық?» деп Абай атам қазақта ауызбіршіліктің жоқ тығына налыса, Бекең де: «Шынында да, адамның жан дүниесінен ауыр еш нәр се жоқ. Кісінің көңілі бір атым насыбайдан қалады. Мына қамшының сабындай қыс қа өмірде адамдардың бір-бірімен сый ла сып, ауызбіршілікте жүргеніне не жетсін. Сай тан нан сұрапты дейді: Сен неден қор қасың? Ол айт қан екен: Мен бір-ақ нәр се ден қорқа мын: адам дардың ауызбіршілі гінен. Ме нің ше, осында көбіміз мән бере бермейтін үлкен философия жатыр», деп, ақылын алға салып, ел үшін бауыры езіліп маңайын ада ми бір лікке шақырады. Адамзаттың бар лығ ы- ның парасат-пайымы бір арнаға тоғыса бермейтіні бұлтармас шындық. Шығыс әкімінің шымыр шешім деріне се німсіздікпен қарап, әр іс-қимылын бағып, дұрыс істің өзін бұрысқа балаған кер тартпа пенделер де кездесіп жатты. Біткен іске сыншы да көп келеді емес пе? Осындайда соқ пағы мол тар жолдан «өгізді де өлтір мей, арбаны да сындырмай» аман алып шығу оңай шаруа емес. Бекең тағы да ақыл ға жүгінген болар, ой көзімен сал мақ тап көрген болар. Бір білеріміз, білгенге арқа сүйеді, білмегенге ұқтырды, білгісі кел мегенді ықтырды. Солайша елдің көшін өрге қарай сүйреді. Көші нің түзулігін қада ға лап, шашау шығармай, жы мын білдір мей, қиналғанын сездірмей, мо йымай сүй реп келеді. Қиялай шауып, қисынын келтіріп келеді. Бекең шырайлы Шығыс өлкесін мекендеген түрлі ұлт пен ұлыс өкілдеріне тең қарап, «адамзаттың бәрін бауырым деп» бауы рына тартты. Әр халықтың салт-дәстүріне құрметпен қарап, оны аялы қамқорлығына ала білді. Түрлі ұлт пен ұлысты бір шаңыраққа ұйытты. Елбасының татулық, тұрақтылық, толеранттылық идеяларын басты бағдар қылды. Қазақ халқының мейірбандығын, қонағына қоң етін кесіп берер қонақжайлығын Алты Алаш баласына паш етті. Ауызбіршіліктің айнымас үл гісін көрсетті. Тек ұлтым деп ұрандағанмен, әлеуметтік сала, ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп тәрізді экономиканың күрделі салаларын дамытпайынша, Шығыстың шырайы толық кіре қоймайтынын жақсы ұққан Сапарбаев бұл істе де іскерлік таныта білді. Және жан-жақтылық пен жүйелілік үлгісін көрсетті. Р.S. Қайбір жылдары облыс басшысы агроном бола қалған тұста жұрт жаппай тары егіп, мұғалім болса баршамыз кітап ха надан шықпай, инженер болса біріміз қалмай шеберхана жағалап кеткен кездер ді де құлақ естіп, көз көрген. Байыбына бар май апа лақтап ұрандаған тірлікте бере ке болушы ма еді? Бірізділікке салынған бір сәттік мұндай науқаншылықтың арты нан бір түйір із қалған жоқ. Бұл ретте Абай: «Есті кісілер есі шықпай, ақылды қолдан жібермей, бойын сынатпай жүріп із денеді екен. Есер кісілер ер-тоқымын тастап, бөркі түсіп қалып, етегі атының құйрығын жауып кетіп, екі көзі аспанда, жынды кісіше шаба беруді біледі екен, соны көрдім», десе, Шығыс әкімі Сапарбаев: «Өз тәжірибемнен байқаға ным, кеңседе отырып қарар қа былдаған бір басқа да, ал енді елдің ішіне барып, сол халықтың мұң-мұқтажына құ лақ түріп, ұтымды ұсыныстарға жол ашу бір басқа екенін баса айтқым келеді. Мен бұл жерде жұмыс орнында қабылданған шешімдер шалағай шығады деп айтудан әсте аулақпын. Кабинетте отырғанда да елді естен шығарған емеспін. Бірақ өзімнің ақылға салып, құлақ қойған ісім менің бойымдағы сезімді анық оята алатын халық түйсігімен астасып жатқанда ғана әркез дұрыс шешім қабылдағандай сезіне мін», деп ой толғайды. Түйсінген адамға тағы да ой сабақ тастығын аңғару қиын емес шығар. Айтар ой біреу. Сапарбаевқа бірізділік, тар шеңберде ойлау жат қылық. Ол аяқтың астындағысынан гөрі көз ұшын дағы қияға назар аударғанға құмар. Бір сөзбен айтқанда, ауылдың маңы, кресл о ның айналасы төңірегінде емес, мемлекет тік тұрғыда ой түйіндеп, іске бел шеше кірісетін іскер басшы. Ең бастысы, осы келелі істердің бәрінің басы-қасында өзі жүреді. Соның арқасында қазақ ауылда рын дағы баяғыда ұмыт қалған мәдениет ошақтарына жан бітті. Ақылы мен қай ратына сүйенген басшы облыс бойынша әр саланың қарыштап дамуына айрықша мән беріп, шалғайда жатқан елді мекен дерді де, ірі қалаларды да қырандай қы рағы кө зімен бақылап, кең қанатының асты на ала білді. Облыста атқарылып жат қан ұлан ға йыр істердің бәрін тізбелесек, бір емес, бірнеше атанға жүк болатын әң гіме баста лып ке тетіні сөзсіз. Бір ғана, мен туып-өскен Абай елінің қайта өрлеу, өр кен деу, өсу нышаны байқалса, ол да Бекең нің та лабының, көре гендігінің арқасы деп тү сі немін. Мұн дай оң өзгерістер, алға жыл жушылық Шы ғыстың барлық ауданда рын да көрініс та уып отырғаны көз қуанта ды. «Жас жүрек жайып саусағын, талпынған шығар айға алыс», дейді Абай. Облысымызда қызметке тұрған жас мамандар Сапарбаевтың тікелей назарында. Жанам дегенге от беріп, шабам дегенге ат беріп, жас қызметкерлердің өркендеп өсуіне, қарыштап дамуына жол ашып отыр. Ол да болса бүгінгі күнмен шектелмей, болашаққа деген сенімділіктің белгісі екені саналы адамға айтпай-ақ түсінікті жайт. «Өзің үшін еңбек қылсаң, өзі үшін от таған хайуанның бірі боласың, адамдықтың қарызы үшін еңбек қылсаң, Алланың сүй ген құлының бірі боласың» деген екен хакім Абай. Ал Бердібек Сапарбаев: «Ме нің ең сүйікті ақындарымның бірі Мұқағали Мақатаев қалай керемет айтқан: Мен қалай ақынмын деп айта аламын, Халқымның өз айтқанын қайталадым. Күпі киген қазақтың қара өлеңін, Шекпен жауып өзіне қайтарамын. Осы аталы сөз ақындарға ғана емес, әкімдерге де қаратылып айтылған секілді-ау! Халыққа қаншалықты жақын болдыңыз? деген сұрағыңызға екіжақты берік те сенім ді байланыс орнаса, ортақ мәміле әлбет те табылып отырады деп жауап берген болар едім. Шынтуайтында да, басшының біліктілігі осы жерден бастау алып жатса, ел алдында абыройсыз бол майды екен», деп, Абай айтқан адамдық қарыз парқының кілтін дәл тапқанға ұқсайды. Тағы да Абай: «... Уағдада тұрғыш, бо йын жаманшылықтан тез жиып алғыш, көштің соңынан ере бермей, адас қан көп тен атының басын бұрып алу ға жараған, әділетті ақыл мойында ған нәрсеге, қиын да болса мойындау, әділетті ақыл мойын да маған нәрсеге, оңай да болса, мойын дамау ерлік...» дейді. Сапарбаевтың бойында Абай айтқан рухани ерлік қасиеті де баршылық. Оның қолымен істегенді мойнымен көтере білетін мәрттігі де жоқ емес. Бастаған істің аяғына жетуге құмар. Қандай бас тама көтерсе де, түбінде осының пәлесі ма ған қалады-ау деген ұсақтыққа бармайтын тәуекелшіл тұлға. Естуімше, ол қаншалық ты бауырмал болса, соншалықты мысты, қаншалықты жана шыр болса, соншалықты талапшыл. Сондықтан оны халқы құрмет тұтады, қолдай ды. Біз естіп-білген, көкірекпен сезінген Сапарбаев бейнесі осындай болса керек. Биік мансап биік жартас, Ерінбей еңбектеп жылан да шығады, Екпіндеп ұшып қыран да шығады, деп Абай айтпақшы, кім әкім болмай жатыр?.. Мені қызықтырғаны Сапарбаевтың әкімдік мансабы емес, оның адами болмысы еді. Сондықтан болар, ел үшін, туған жер үшін маңдай терін аянбай төгіп жүрген азаматтардың бірегейі ретінде оның еңбегімен қоса, кісілік келбетін көпшілік назарына ұсынуды мақсұт еттік. Атқарылған іс бар болса, халқының алғысын арқалап жүрсе, өресі өзгелерден өзгешелеу болып келсе, еліме пайдасы тиіп жатса, көңілде жүрген ойды ақтарып жатсақ несі айып? Ұлы ғұлама туған жердің жоғын жоқтап, елдің алғысын арқалап жүрген Б.Сапарбаевтың кісілік кілтінің сырын Абай ой-түйінімен сабақтастыра іздегеніміздің де сыры осында еді. М. ЕРАЛИН Абай ОМАРОВ (коллаж) Түркия жасанды түсікке тыйым салмақшы Түркияда қазір жасанды түсікке тыйым салынғаны жөніндегі ақпарат рас па? Жанар, Жамбыл облысы Жуырда Түркияның премьер-министрі Реджеп Тайип Эрдоган «Жасанды түсік кісі өлтірумен тең. Ол біздің экономикамыз бен дамуымызға жасалған қастандық» дегенді айтып, түсікке заңмен тыйым салу жөнінде ұсыныс тастаған бо латын. Алайда бұл ұсыныс әлі заңға енгізілген жоқ. Жуық арада оны Парла мент қарайды. Соған қа ра мастан, қазір Түркияда 5000-ға жуық әйел адам көшеге шығып, премьер-министрдің ұсынысы на қарсылық білдіруде. Ал Түркияның қазіргі заңнамасы бойынша іште жатқанына 10 аптадан асқан сәбиді жасанды жолмен алдыртуға рұқсат жоқ. Визалардың санаттары қандай? Қазақстан Республикасындағы визалардың санаттары қандай және визаны алмастыратын құжаттар бар ма? Ержан БОЛАТБАЕВ, Алматы ҚР визалары бір мәртелік, екі мәрте лік, үш мәртелік және көпмәртелік бо луы мүмкін. Визаның қолдану мерзімінің шегінде бір мәртелік визалар шет елдікке Қазақстан Республикасына бір мәрте келуге және Қазақстан Респуб ликасынан шығуға құқық береді, екі, үш және көпмәртелік визалар тиісін ше шетелдікке Қазақстан Республи касына екі, үш және көп мәрте, келуге және Қазақстан Республикасынан шы ғуға құқық береді. Визалар санатта ры бойынша төмендегідей бөлінеді: 1) дипломаттық (ДВ); 2) қызметтік (ҚВ); 3) инвесторлық (ИНВ); 4) іскерлік (ІСВ); 5) жеке (ЖСВ); 6) туристік (ТСВ); 7) миссионерлік (МИВ); 8) оқу ға (ОУВ); 9) емделуге (ЕАВ); 10) жұмысқа (ЖЕВ); 11) тұрақты тұ руға (ТТВ); 12) шығу визасы (ШЖВ); 13) транзиттік (ТВ). Сондайақ ҚР визаларын алмастыратын құжат тар: 1) Қазақстан Республикасында тір келген дипломаттық өкілдіктердің қызметкерлеріне, шетелдік консулдық мекемелердің жұмысшыларына, халық аралық ұйымдардың қызметкерле ріне, оларға теңестірілген тұлғаларға және отбасы мүшелеріне ҚР СІМ бер ген тіркеу куәліктері; 2) Қазақстан Рес публикасында тұрақты тұратын шет елдіктерге ҚР ІІМ берген тұруға ық тиярхат; 3) ҚР ІІМ берген азаматтығы жоқ тұлғалардың куәлігі; 4) Төл құжатында немесе ҚР мемлекеттік ше к- арасынан өтуге рұқсат беретін басқа да құжаттарында шығарып жіберу туралы мөртабан болған жағдайда шетел дікті шығару жөніндегі соттың қаулысы болып табылады.

3 ҚОҒАМ 3 Басы 1-бетте ОЙ-КӨКПАР Атамұрат ШӘМЕНОВ, экономика ғылымының докторы, профессор Жалпы, біз туристерге патриоттық көзқа распен қарауымыз керек. Тіпті, керек десе ңіз, бұл әр азаматтың парызы болуы тиіс. Елімізге сырттан келетін туристерге Қа зақстанның көрікті жерлерін көрсету, оларға мәдениеттілік таныту, сыпайылық таныту әрбіріміздің міндетіміз. Бұл, бір жа ғынан, елімізді насихаттау болса, екінші жа ғынан, үлкен табыс көзі. Қазақ қонақжай халық. Қазақтың осы мінезіне, осы болмысына көптеген шет елдік қызыға қарайды. Алайда тиіс ті органдар осыны әлі дұрыс пайдалана алмай отыр. Қазір қазақтың әдеп-ғұрпын, салт-дәстүрін сақтап отырған қаншама ауыл дарымыз бар. Соларды нарыққа бейімдеуіміз қажет. Туристік саланы дамытамыз деп жалаң сөздерді айта бермей, нақты сол ауылдарға қолдау көрсетіп, жағдай жасап, этно ауылдарды дамытуымыз қажет. Бұл төңіректе рухани-материалдық құндылықта рымыз туралы жүйелі түрде халықаралық туризм мекемелеріне ақпараттар беріп, ТҮЙТКІЛ Ішкі туризмді дамытуды жергілікті әкімдерге міндеттеу керек пе? Дәрінің бағасынан бас айналып, көз қарауытады Басы 1-бетте Ал түпнұсқалық дәрі жасап шығарушы компанияның патентті қорғау уақыты аяқталған соң, өзге компаниялар дженериктер ді, яғни тұпнұсқаны алмастыратын дәрі лерді шығару құқығын иелене алады. Пат ентті қорғау уақыты бес-жеті жыл. Дженериктердің бағасы түпнұсқаға қарағанда әлдеқайда арзан. Тек Қазақстанда емес. Біздің елге шетелдерден жеткізілген дженериктердің бағасы шетелдегі түпнұсқа бағасынан да қымбат көрінеді. Себебі шетелдерден жеткізілетін дәрі-дәрмек бағасына тасымалдау шығындары мен жарнамалық шығындар және басқа да қосымша шығындар қосылады. Оған делдалдар мен кәсіпкерлердің тәбетін қосыңыз. Нәтижесінде біздегі дәрілер тұ ты нушының қолына тигенде бағасы Аме рика мен Еуропа елдеріндегіден қымбат болып шыға келеді. тұрақты түрде жүргізілетін этнографиялық саяхаттардың бағыттарын белгілеуіміз керек. Ауыл қазақтың алтын бесігі. Қазақ менталитетінің, мәде ниетінің мәйегі ретінде ауылдағы этномәдени ахуалды біліп отыру үшін этнографиялық саяхаттарды мейлінше көп жүргізу керек. Кеңес дәуірінде қазақ этнографиясы жан-жақты, кешенді түрде зерттелді деп айта алмаймыз. Қазір осыны неге қолға ал масқа? Ақ сақалды ата, ақ жаулық ты әжелеріміз сонда ұлттық киім киіп, ұлттық та - ғам дарды жасап, ұлттық ауыл қа лып тасса, бұл бір жағы ауылдары мыз ға қомақты қаржы түсіруге үлкен мүмкіндік болар еді. Негізі, ішкі туризмді дамыту үшін мықты менеджерлер керек деп жатамыз. Әрине, кез келген әкім менеджер емес. Бірақ оған бола әкімдіктен арнайы менеджер деген штат ашудың керегі жоқ. Мұнымен әрбір әкімдіктегі ішкі саясат бөлімдері-ақ айналыса алады. Менің айтарым ішкі туризмді дамыту үшін бұл саланың жауапкершілігін жергілікті әкімдерге артуымыз қажет. БЕЙТАРАП ПІКІР Әр ауданда болғаннан кейін, жер гілікті басшылар мұны дұрыс үйлестіре алмауы мүмкін. Мысалы, Қ.А.Ясауи ба бамыздың ата-анасы Қарашаш ана мен Ибрагим ата Сайрам ауда нын да жатыр. Әсірет сұлтанға зия рат етуші лер ең бірінші оның ата-анасына ба рып құран оқып шы ғады, одан ке йін Арыстан баб кесенесіне ба ра ды, ол Отырар ауданында орналасқан, содан кейін барып Түркістанға келеді. Міне, сонда үш ауданға баруы керек. Әр ауданның әкі мі әртүрлі. Олар мұны бірлесіп ұйым дастыруы қиын. Сон дық тан мұны тым болмағанда аудан емес, облыс әкімдігі арқы лы шешуіміз қажет. Әйт песе әр аудан ның басшысы өзінше ың ғайлап, ортақ шешімге келе алмайды. Ар тық қыла мыз деп, тыртық қылып алуы мүм кін. Мен ауданда әкім болып қызмет ат қарғанда мұндай құқайдың талайын көр генмін. Қазақта көреалмаушылық деген жаман әдет бар. Бір аудан әкімі озып келе жатса, оның аяғынан шалушылық әлі де тыйылған жоқ. Ол бұл заманда тыйыла қоюы екіталай. Сондықтан ішкі туризмді Майра АЙСИНА, Мәжіліс депутаты: Туризм саласы бір дамымай-ақ қойды. Әйтеуір, бәрі тек сылдыр сөз айтады да қояды. Қазір бұл саланы дамытуды ешқандай уәкілетті орган нақты өз қолына алып отырған жоқ. Ішкі туризмді дамытуды тиісті комитетке де, жергілікті әкімдерге де міндеттеуіміз қажет. Мәселен, өркениетті елдерді қарап отырсақ, оларда бұл әкімдікі, бұл министр лік - тің жұмысы деген жоқ. Қайта қолдарынан келгенше бірлесіп дамытуға тырысады. Өйткені сол елге туристер көп келсе, ол әкімге де, мемлекетке де үлкен табыс түсіреді. Сондықтан ұлттық парк, демалыс орындарына уәкілетті орган мамандары барып, әкімдермен бірлесіп, анау менікі, мынау сенікі деп бөлмей, мемлекеттік деңгейде шешуі қажет. Кеңес ҮШБАЕВ, фармацевтика ғылымының докторы, профессор: Біздегі дәрі-дәрмектің қымбат болуына бірнеше фактор әсер етіп отыр. Біріншіден, біздің елде дәрідәр мек сатып алуға монополия орнаған. Бір-екі мекеме ғана шетелден фармацептикалық өнім жеткізуге құқылы. Олар шетелдік дәрілердің бағасын қағаз жүзінде көтеріңкі етіп көрсетіп әкеледі. Сонан соң Қазақстан ға жеткен дәрі-дәрмек делдалдар арқылы сауда орындарына түседі. Ал енді оған кәсіпкерлер өз үстемесін қосады. Және ол аз емес. Содан келіп баға шарықтап шыға келеді. Сондықтан да дәрі-дәрмек саудасына қатаң бақылау қажет. Қазақстандық сатып алушы компания фармацептикалық өнімдер шығаратын шетелдік өндіруші л ермен тікелей байланыс орнатып, бір неше өндірушінің ішінен өнім бағасы төмен компанияны таңдап, солармен жұмыс істеуі қажет. Бүгінгі күні бұл салаға бөлініп жатқан қаржы аз емес. Тек дұрыс жұмыс жүргізіп, бақы лауды қатаңдатсақ, дәрі-дәрмек бағасы мұншама қымбат болмаушы еді. Ал түпнұсқа мен оны алмастыратын дәрі лерді қарапайым тұтынушы былай тұр сын, дәрігерлердің де кез келгені ажырата бермейді. Тіпті біздің тұтынушылар ол үшін бас ауыртып та жатпайды. Өйткені біз үшін импорттық дәрілердің тиімділігі жоғары. Бірақ бұл Қазақстанға шетелдерден жет кізілетін дәрілер жасанды деген сөз емес. Мамандардың айтуына қарағанда, дженериктердің құрамы түпнұсқадан кем түспейді. Қуаты да аз емес. Адам ағзасына ти гізер зияны жоқ. Келтірер пайдасы да Дайындаған Серік ЖҰМАБАЕВ оң. Олар да сол түпнұсқалық дәрі жасалатын зауытта жасап шығарылады.тек, біздер ге қарағанда, шетелдерде дженериктердің бағасы әлдеқайда арзан. Сарапшы мамандардың жүргізген зерттеулері нәтижесіне көз жүгіртсек, бағасы қымбат болса да, біздің тұтынушылар көп жағдайда шетелдік өнімді сатып алуды жөн көреді екен. Нақтырақ айтар болсақ, бүгінгі күнде тұтынылып жатқан дәрідәрмектің 20 пайыздайы ғана отандық, ал қалғаны шетелдік өнім көрінеді. Ал сол шетелдік дәрі-дәрмектердің бағасына қатысты сарапшы мамандардың келтірген дәйектері көңіл көншітерлік болмай тұр. Олардың айтуына қарағанда, баға күн санап өсіп келеді. Бұдан кейін де өсе бермек. Өйткені бағасы төмен болса да, отандық өнім шетелдік өнімге бәсекелес бола алмай отыр. Мұның сыры тұтынушылардың отандық өнімнің сапасына деген се нім сіздігінде жатса керек. Шалатай МЫРЗАХМЕТОВ, Мәжіліс депутаты ор талықтан шеш кен жөн. Егер бұл сала дамып, өздігінен дөң гелеп кеткеннен кейін мұны облыс әкім дігінің жауапкершілігіне бергеніміз дұрыс шығар. Ал қазірше жергілікті аудандық әкім діктер бұл саланы дамыта алмайды. Қазір мен туризм саласын дамытуға шынайы беріліп отырған адамды көрген жоқпын. Кезінде бұл сала спорттың көлеңкесінде қалып еді, енді оны Индустрия және жаңа технологиялар министрлігінің қарамағына бердік. Әйтеуір, бұл саланы анаған да, мынаған да тықпалап, құтты орнына қондыра алмай-ақ қойдық. Негізі, бұл өз алдына агенттік немесе министрлік болуы тиіс. Сонда ғана ішкі туризм алға жылжитын болады. Туризм саласын дамыт қаннан мемлекетке қыруар пайда келетінін іс басында отырған басшылар түсінуі тиіс. Сондай-ақ «жаны ашымастың басы ауырмас» демекші, бұл саланың басшылығына өз ісіне берілген, нағыз фанат адамды отырғызбай, мұны дамыта алмаймыз. Бүгінгі таңда отандық өнімдер ауруханалар мен емханаларға тапсырыс бойынша беріледі. Ондағы отандық өнім үлесі 50 пайыздан асып жығылады. Алайда кұны жағынан ол 15 пайызға да жетпейді. Жеке дәріханалардағы отандық өнімдер дің сатылуы 25 пайыздан аспайды. Ал олардың құны, жалпы, бүгінгі таңда нарық т а ғы сатылып жатқан өнім құнының 7 пайыздайын ғана құрайды екен. Қазақстандықтардың дәрі-дәрмек тұтынуы өткен жылдармен салыстырғанда біршама бәсеңдеген. Нақты деректерге жүгінсек, Қазақстан халқы 2008 жылы 491 млн қорап дәрі-дәрмек сатып алса, 2011 жылы бұл көрсеткіш 383 миллионға азайған. Алайда мамандар «бұл халықтың салауатты өмір салтын қалыптастыру көр сет кішінің артуы емес, ол баға қымбат тауы ның көрсеткіші», дейді. Олар өз сөз дерін халықтың дәрі-дәрмек сатып алуға шығындаған ақшасымен дәлелдейді. Олар дың зерттеулерінің нәтижесі қазақстан дық тардың 2008 жылы дәрі-дәрмек сатып алуға 793 млн доллар, ал 2011 жы лы 962 млн доллар жұмсағанын көрсетеді. Алайда 2008 жылмен салыстырғанда, қа зақстан дықтар 2011 жылы 107 млн қорап дәрі-дәрмекті аз сатып алып, 169 млн дол лар ақша көп жұмсапты. Яғни аз сатып алып, көп ақша жұмсаған. Халықтың айлық табысымен салыстыр ғанда дәрі-дәрмек бағасы қымбат-ақ. Ал бұл бағаның дәріні өзгелерден көбірек қажет ететін зейнеткерлер үшін қандай екенін өзіңіз пайымдай беріңіз. Иә, кейбір дәрілер оларға тегін берілетіні рас, дегенмен көптеген қажетті дәріні олардың әлі де мардымсыз зейнетақының шетінен қы сыпқымтырып сатып алуларына тура ке ліп отыр. Сондықтан да бағаны бақы лау сыз жібермей, кезі келгенде тізгінін тартып отыру қажет шығар. Басы 1-бетте АЗА Шекарашылар қазасына байланысты қаралы күн жарияланды Ертесі таң бозынан отряд алдын тағы торыдық. Мұнда енді жер-жерден жеткен біршама халық жиналып қалды. Сұрастыра келе білгеніміз барлығы әлпештеп отырған баласын әскерге шығарып салып, артынан мынадай жағдайға душар болып отырғандар екен. Сөзге тартып едік, теріс айналды. «Сарап тама нәтижесі шықпай ештеңе айта алмай мыз», дейді. Әупірімдеп жүріп, ақыры отрядқа да ендік-ау. Күні бойы есік алдында тұрғанымызды ескеріп, шекарашылар алдымен шайға апарды. Ақыры сұхбаттасудың да сәті түсті. Оқиға орнында жүрген ҚР ҰҚК төр ағасының орынбасары, Шекара қызметінің директоры, генерал-майор Нұржан Мырзалиевтің айтуынша, бұл оқиға мамырдың 27-сінен 28-іне қараған түні болуы мүмкін. «Себебі жауынгерлер ұйқы үстінде өртеніп кеткен секілді. Қызудың қатты болғаны соншалық екі қабатты темір төсек балқып кеткен. Нәтижесінде үстіңгі қабатта жатқан сарбаз астына түсіп кеткен. Өртенген үй осыдан 60 жыл бұрын қарағайдан салынған. Ғимараттың лап етіп тез өртенуі де сондықтан». Қолда ешқандай дерек пен дәлел болмағандықтан, мұны анау жасады, мынау жасады деп кесіп айту қиын. «Сараптама нәтижелері дайын болмайынша, ол мүмкін де емес» деген генерал-майор біраз жайттың жай-жапсарын айтып берді. Мәселен, бұған дейін «Арқанкерген» заставасы маңындағы аңшы лық шаруашылығының күзетшісі сарбаздар жанынан табылды деген өтірік сөз екен. Ол өз үйінен табылған. Алдын ала анықталғандай, ол отты қарудан көз жұмған. Сондай-ақ қызметте болған 15 шекарашының 14-інің фрагменті табылған. «Адамнан түк қалмаған. Бір жерден ОҚИҒА шынашақтай сүйек тапсақ, енді бір жерден бүтін жілік шығып жатыр. Бірақ оны қолмен ұстауға болмайды, үгітіліп қалады. Сондықтан іздестіру жұмыстары баяулау жүріп жатыр. Оның үстіне үй орны әлі бықсып жатыр. Ауа кірген сайын шоқ астынан от шығады. Табылған адам қалдықтарын біз бірден Астанаға жөнелтіп жатырмыз. Кімнің кім екенін сол жақтағы зертханада анықтайтын болады», дейді Мырзалиев мырза. Айта кетелік, мұнда еліміздің жеті облысының азаматы қызметте болған екен. Постыны оралдық офицер Алтынбек Кереев есімді жігіт басқарыпты. Одан кейін келісімшарт бойынша қызметте жүрген старшина, аты-жөндері әзірге жарияланған жоқ; ал 13-і Отан алдындағы борышын өтеу ге келген жылғы жігіттер екен. Бұл мемлекеттік шекарадан 18 шақырым қашықтықта орналасқан застава тек жазды күндері жұмыс істейді. Себебі қыста мұнда қар өте қалың. Жауынгерлер мұнда мамырдың 10-ында жіберіліпті. Әзірге ондағы 15 жауынгердің 14-інің ғана мәйіті табылып отыр. Қазір мұнда болған оқиғаға байланысты алыпқашпа әңгімелер көп. Гу-гу сөзге құлақ түрсең, ойың сан саққа жүгіреді. Бірақ сараптама қорытындыларынсыз ештеме айту мүмкін емес. Айта кетелік, оқиға орнында қазір өрттің шығу себептерін анықтайтын сараптама, адамның неден өлгенін анықтайтын сот-медициналық сараптама және табылған 15 автоматтан оқ атылған, атылмағанын анықтайтын балистикалық сараптама жүргізіліп жатыр. Данияр ЖҰМАЙ, Алматы облысы Бес жолаушы суға батып көз жұмды Атырау облысында бес жолаушы мінген автокөлік суға батып кетті. Судан құтқарушы топ мәйіттерді төрт сағаттан кейін алып шықты. Апаттың болу себептері белгісіз. Мамандар тексеру жұмыстарын жүргізіп жатыр. «Махамбет ауданы Бейбарыс ауылы Қызыл ту учаскесінің маңындағы Орал өзеніне «Нива» автокөлігі батып кетті» деп хабарлайды ҚР Төтенше жағдайлар министрлігінің баспасөз қызметі. Төтенше жағ дай маусымның 3-і күні сағат ша масында тіркелген. Көлік ішінде болған 5 жолау шының барлығы да көз жұмды. Қа за болған Д.Мордовиннің(1988), М.Әу бә кіровтің (1978), М.Чигриннің (1985), А.Карапитянның (1988), А.Фи липповтің (1987) денелері сағат де ҚР ТЖМ Атырау облысы бойынша ТЖД судан құт қару қызметінің күшімен судан шыға рыл ды. Мәйіттерді судан алып шығу жұмы сы на құтқарушы топтың үш қызметкері мен бір техникасы жұ мыл дырылды. Көліктің қан дай себептермен суға құлағаны белгісіз. Ма мандар тексеру жұмыстарын жүргізіп жатыр. Аслан ОМАРОВ, Атырау облысы бойынша ТЖД судан құтқару қызметінің аға әдіскері: Көлік апатының қандай себептер ден болғаны жайлы нақты ештеңе айта алмаймыз. Негізінен, куәгерлер бар. Олар дың айтуынша, көлік өте жоғары жыл дамдықпен жүріп, жардан құлап кет кен. Жүргізуші көлік құралына ие бо ла алмай қалған тәрізді. Мамандар әлі де себебін білу үшін тексеріп жатыр. Сандуғаш ӘЛІМЖАНОВА Еліміздің сейсмикалық қауіпсіздік жүйесін жетілдірудің жолдары қандай? Жақыпбай ДОСАЕВ, география ғылымының док торы, профессор: Бірінші кезекте, жұртшылықтың дайындығы на айрықша мән беру керек. Балабақшадағы ба лалар дан бастап, мекемелердің барлығында жаттығу шаралары жиі өткізілуі тиіс. Әйтпесе адам дар, Құдай бетін ары қылсын, осындай жағ дайда не істерлерін білмей, абдырап қалады. Есте ріңізде болса, Жапо ния дағы зілзала кезін де тұр ғындардың жер селкі нісіне қанша лықты дайын екендігін барша байқады. Сон дай-ақ са лынып жатқан құрылыстардың жер сіл кінісіне төзім ділігін қатаң бақыламаса бол майды. КСРО ке зінде құрылыс орындарының тө зім ділігін зерт тейтін арнайы институт бола тын. Сондай инс титутты қайта құру керек. Тағы бір айта кетерлігі стра тегиялық нысандардың бар лығы на арнайы құ рылғы орнатпаса, мұндай немқұ райдылықтың зар дабы өте ауыр бола ды. Амалбек ТШАН, мемлекет және қоғам қайраткері: Өкінішке қарай, қазіргі кездегі еліміздің сейсмикалық қауіпсіздік жүйе сіне еш көңілім толмайды. Тиісті орындар соншалықты бейқам, нем құ райды қарайды. Сонау КСРО кезінде дайындық та, бақылау да күшті бо ла тын. Уақыт өте соның барлығы келмеске кетті. Зәулім-зәулім үйлер салып жа тыр, солардың барлығының жер сілкінісіне төзімділігіне күмәнім бар жылы бірнеше ғалым болып Алматы қаласының Әл-Фараби даң ғы лында жаңадан салынған бір үйдің 7 балдық жер сілкінісіне төзімділігін тек серген едік. Қазір сондай сынақ тар мүлде жүргізілмейді. Депутат болып тұр ған кезімде осы мәселе бойынша депутаттық сауал жолдағаным бар. Құ лақ салған бір жан болса ше? Мұндай жағдайда не айтуға болады? Әйт песе сейсмикалық қауіпсіздік жүйесін жетілдірудің жолдары жетерлік. Тех ни ка дамыған. Сол қолданыстағы қауіпсіздік шара ларының барлығын жү зе ге асырып отырсақ, соның өзі жаман болмас еді. Десем де, сауалға бай ланысты былай дер едім: ең бірінші, тұрғындар арасындағы жаттығуды кү шейту; екінші, ғимараттардың сейсмикалық төзімділігін аса қатаң бақы лау ға алу; әлеуметтік және стратегиялық нысандарға арнайы құрылғылар ор нату. Әрине, жер сілкінісі қай кезде болатынын нақты болжап беретін құ рылғыны әлі ешкім ойлап тапқан жоқ, бірақ шамалап беретіндері бар ғой. Светлана РОМАНОВСКАЯ, Мәжіліс депутаты: Зілзала адамзат баласына құпия құбылыс емес. Оның айтып келмейтін апат екендігін де жақсы білеміз. Қаншама ғасырлар бұрын белгі берген мұндай зілзала осы күнге дейін сандаған қаланы қиратып, миллиондаған адамды жер жастандырған. Қысқасы, апаттың алдын алу мүмкін болмаса да, соның салдарынан орын алатын түрлі зардаптарды жеңілдетудің жолдары баршылық. Осы тұрғыда әлем ғалымдары жылдан-жылға жаңарып отырған техникалық құрал-жабдықтар ойлап табуда. Міне, солардың барлығын қолданысқа енгізіп, пайдалануымыз керек. Оның көмегі орасан болмақ. Сондай-ақ әсіресе сейсмикалық қауіпті аймақтарда тұратын тұрғындар арасындағы дайындық шараларын мейлінше жан-жақты жүргізу керек. Жалпы, еліміздің әрбір азаматы, баладан бастап қартқа дейін, сейсмикалық қауіпсіздік жағынан сауатты болуы тиіс. Көпшілік елдегі сейсмикалық қауіпсіздік жүйесіне сындар айтып жатады, менің ойымша, қолдан келгені жасалып жатыр. Алайда оны бұдан да жақсартуға болады. Әзірлеген Ләззат БИЛАН

4 4www.alashainasy.kz НАРЫҚ АГРОТЕХНОЛОГИЯ Әлемдік банк батыстағы шаруаға ноқат өсіруді ұсынды Егістікті әртараптандыруға байланысты тек бидайға ғана үміт артпай, басқа дақылдарға да ден қойған шаруалар қатары артып келеді. Солардың бірі Зеленов ауданындағы «Каркула» шаруа қожалығы. Бұл іргелі шаруашылық 2010 жылдан бастап Бүкіләлемдік банктің гранты бойынша ноқат (нут) өсіруді қолға алды. Ноқат бұршақ тұқымдастарына жататын біржылдық өсімдік. Оны тағам ретінде кеңінен қолданады. Әсіресе вегетариандық ас мәзірінде ноқат жетекші орын алады. Кондитер өндірісіне де пайдаланылады. Са бағы мен дәнін мал жақсы жейді. Дүниежүзінде 9 млн гектар аумақта ноқат өсірілсе, соның тоқсан пайызы Үндістан, Қытай, Пәкістан сияқты Азия елдеріне және Африка құрлығындағы табиғаты тропикалық елдердің еншісіне тиесілі көрінеді. Ал ауа райы күрт континенттік Қазақстан да ноқат өсіруге бола ма? Қандай агротехнологиялық шараларды қолданған жөн? Бүкіләлемдік банктің грант бөлудегі мақсаты осыны білу болатын. Биыл «Каркула» 14 мың гектарға егін еккен. Соның 300 гектары ноқат тұқымына беріліпті. Жалпы, облыста 500 гектарға ноқат егу жоспарланып отырғанын ескерсек, егістіктің 60 пайызы «каркулалықтардың» еншісінде екенін көруге болады. еккенді жақсы көреді. Жерде ылғал мол болуы керек. Тағы бір жақсы қасиеті ноқаттан кейін бұл ал қапқа кез келген дақылды егуге бо лады. Себебі ноқат топыраққа азот жинайды. Сондай-ақ оны өсіріп-жинауға арнайы техника алудың керегі жоқ. Сапалы тұқым мол өнімнің кепілі екені рас. Бұл бағытта қожалық мамандары ноқат тұқымын «Юнта» препаратымен өңдегенін айтады. Нәтижесі жаман емес. Алғашқы жылы 100 гектарға егіп, әр гектардан 7 центнерден өнім алыпты. Былтырғы егістік көлемі де, жиналған өнім де екі есеге ұлғайған. Қожалық жетекшісі Валентина Каркуланың айтуынша, бүкіләлемдік банктен алынған 4,5 млн теңгеге тұқым, оны улағыш техника алынып, қойма жөнделген. Ноқат кондитер өнімдеріне қолданылуы себепті келешекте өздерінің нан-бөлке өндірісіне пайдалану көзделуде. Жалпы, бұл дақылда 30 пайызға дейін ақуыз, 60 МӘСЕЛЕ Жайылымдық жерлер жойылып барады «Кіндігімнің жас қаны тамған жері ауылым...» Осы бір әсем әнді естіген сәтте бала кездегі бал дәурен балалық шақпен бірге сағымдай болып бұлдырай қалған ауылды, қыр төсіндегі көк майсалы жасыл шалғынды, жайылымда бейқам өрген отар-отар қой мен үйірүйір жылқыны көз алдымызға елестететініміз рас. Бірақ бүгінгі күнде осы бір табиғи әдемі үйлесімнің шырқы бұзылып, жайылым жерлеріміздің жылданжылға тарылып, құнарлылығы кеміп келе жатқандығы қынжылтады... Мал жайылымдарының талапқа сай келмеуі, тіпті кей жерлердің тозып, қу тақырға айнала бастауы мемлекеттік маңызы бар мәселелердің жүзеге асырылуына айтарлықтай кері әсер етіп жатқандығын мамандардың өзі растап отыр. Жыл өткен сайын топырақ қыртысының құнар сыздануы мен оны қалыпқа келтіру жолдары ұдайы айтылып келеді. Алайда нақты іске келгенде нәтиже шамалы. Жомарт НҮРКЕНОВ, Ақмола облыстық ауыл шаруашылығы басқармасының бастығы: Мал шаруашылығын дамыту, жайы лымдардың жағдайын қалыпқа келтіру бүгінгі күні біз үшін аса өткір мәселе болып қалуда. Өйткені ауыл шаруашылығында қызмет ететін шаруа қожалықтары мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің бірліжарымы болмаса, жайылым жер лерге мүлде егу жұмыстарын жүргізбеген. Дәл қазір Ақмола облысындағы барлық жайылым жерлердің көлемі 6743 гектарды құрайды. Ал ондағы суландыру жүйе сінің жартысынан астамы жөндеуді қажет етеді. Сондықтан мал жайы лымдарының бүгінгі жай-күйі, өкінішке орай, алаңдатарлық жағдайда қалып отыр. Жанатай ӘЛІМБЕРГЕНОВ, малшы: Кез келген ауылда мал жайы лымдары кеміп барады. Тіпті мал жаятын жер қалмай барады десем де қателеспеген болар едім. Егін егетін ірі шаруашылықтар ауыл маңындағы барлық жайылым мен шабындық жерлерді жыртып тастаған. Сондықтан жұрт малға шауып алар шабындық таппай қиналады. Осының кесірінен қарапайым ауыл халқы мал басын кемітуге мәжбүр. Мәселен, осыдан бес-алты жыл бұрын біздің ауылдың өзінде 2500 мың гектар тек жайылым жер болса, қазір сол аумақтың 300 гектарға жетержетпес бөлігі ғана мал жайылымына жарамды. Осылай жал ғаса берсе, алдағы күнде мал жаятын жер қалмай қала ма деген қауіп бар... Жайылым жерлердің тозуының басты себебі шаруа қожалықтары мен жауапкершілігі шектеулі серіктестіктердің бұл жағдайға көңіл бөлмеуінен десек, қателеспейміз. Себебі, мамандардың пікірінше, қазіргі күнде жайылым жердің тозуын тоқ тататын жаңа технология жоқтың қасы. Яғни екпе шөптің егілуі мен топырақты құнарландыру жұмыстарының сапасы сын көтермейді. Ресми статистикалық деректерге қарасақ, еліміз бойынша 188 миллион гектар жердің тек 70 миллионы ғана мал жайылымына жарамды. Бұл дегеніңіз еліміздегі жайылым жерлердің жар тысынан астамының қолданылуына дұрыс көңіл бөлінбей, бейберекет пайда ланғандығын көрсетеді. Жексен ЖАРЫЛҒАПОВ, шаруа қожалығының иесі: Мал шаруашылығын дамыту жөнінде жоғарыдан тапсырма кел генімен, оны орындауға біздің қар жылай да, материал дық жағынан да шамамыз келмейді. Егер жайылым жерлерді жырт пасақ, егін салар орнымыз қалмайды. Бір жағынан екпе шөп егу де мол шығын шығаруды қажет етеді. Ал егін шаруашылығымен жүр генде екпе шөп егуге мүлде мүмкіндігіміз жетпейді. Яғни жерді бейберекет пайдалану жайы лымның құнарсызданып, оның жойылуына әкеліп соғуда. Статистикалық есептерге жүгінсек, елімізде 26,4 миллион гектар жайылым жер тозуға айналған. Жанат ТАСЫҒОЖИН, агроном: Жерді пайдалану және сақтауда ата-бабамыздың қолданып келген техно логиясынан артық ешқандай жүйе жоқ деген пікірдемін. Қазір кез келген шар уашылық мал бақ қанда жыл сайын бір жайылымды айнал дырып жүре береді. Қаншалықты шөбі шүйгін, суы мол болғанымен, күнде таптай берсең, ол жердің де шаңы аспанға көтері леді емес пе? Бұл бүгінгі ауыл шаруашылығында тірлік жасаған кәсіпкерлер үшін жаңалық болмағанымен, олардың бәрі болмаса да бірталайы бірден баюды көздейтіні анық. Сондықтан жердің құнарлылығын арттыру ісі олар үшін тиімсіз екені белгілі. Мамандардың пікіріне жүгінсек, жайылым жерлердің жағдайы алаң даушылық туғызады. Сондықтан еліміздегі бұл мәселе одан сайын ушықпас үшін бүгіннен бастап іске кірісу қажет. Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ, Көкшетау Николай КАЛАШНИКОВ, «Каркула» ШҚ-тың агрономы: 18 сәуірде егуді бастадық. 8,5 мың гектарға жазғы бидай, 2,5 мыңға арпа, 1 мың гектарға күнбағыс егу деміз. Сұлы мен қарақұмық егістіктері 900 гектарды құрайды. Енді ноқатқа келсек, биыл үшінші жыл егіп отырмыз. Бұршақ тұқымдас дақыл ғой, күй таңдамайды. Себу нормасы гектарына 180 келі. Ылғал сақтау тех нологиясы бойынша жерді жыртпай егіп жатырмыз. Дән өсіп шыққанша тырмалау жұмыстарын жүргіздік. Жалпы, ноқат суыққа төзімді дақыл, сол себепті ерте пайызға дейін көмірсутек және аса маңызды амин қышқылдары кездеседі. Сол себепті бүгінде әлемде гендік өз гертілген соя өнімдерінен гөрі ноқат жо ғары сұранысқа ие. Жалпы, Батыс Қазақстанда биыл 342,2 мың гектарға жазғы дақылдар себу жоспарланса, соның төрттен бірін майлы дақылдар алқабы құрамақ. Мұның өзі облыс диқандарының егін шаруашылығын әртараптандыруға бел шеше кіріскендігін көрсетіп тұр. Тоқтар КЕНЖЕҒАЛИЕВ, Орал ЕГІСТІК Биыл шегіртке көп Ақтөбе облысында көктем ерте шығып, күннің құрғақ та ыстық болуына байланысты биыл шегіртке жылдағыдан көп. Өткен жылы гектар жер химиялық өңдеуден өткізілсе, биыл оның көлемі гек тарға жеткізілді. Облыс бойынша Әйтекеби, Ырғыз, Ойыл, Хромтау, Шалқар, Мәртөк аудандарында шегірткеге қарсы дифлур және даклоприд деген химиялық дәрілермен улау жұмыстары қызу жүріп жатыр. Одан әрі улау жұмыстары Темір және Мұғалжар аудандарында жүргізілмек. Ауыл шаруашылығы мамандары қазіргі кезде облыста гектар жер шегірткеге қарсы өңделгенін айтады. Бұл жұмыстарға төрт ұшақ, төрт аэрозолды генератор сияқты қолда бар техникалар жұмыл дырылыпты. Негізінде улау жұмыстарын ғалымдар осы шегірткелердің екі-үш жасында жасау керектігін ұсынады. Алайда облыста олардың өсуін күтіп отырмай, бір-екі жастан-ақ оларды улап жатыр. Өйткені олар қаптап кетсе, бетін қайтару мүмкін болмай кетеді деген қауіп бар. Және мамандар «шегіртке тектес зиянкестердің саяқ түрлерімен күресу қиынға соғып тұр» дейді. Өйткені олар жаппай таралған және жаппай таралу кезінде үйірлі шегірткелердей орасан зор зиян келтіреді екен. Биылғы жылғы шегірткеге қарсы химиялық жолмен улау жұмыстарын 218 мың гектар жерге жүргізу белгіленген. Оның ішінде итальяндық прусқа қарсы 205 мың, азиялық шегірткеге қарсы 13 мың гектар жерге у себілмекші. Мұрат ИСМАҒАНБЕТОВ, ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Агроөнеркәсіп кешеніндегі мемлекеттік комитеттің Ақтөбе облыстық аумақтық инспекциясы өсімдік қорғау бөлімінің бастығы: Облыстың шегіртке «жаулаған» аймақтарын химиялық өңдеуге республикалық бюджеттен бөлінген қара жатқа дәрілер жеткілікті мөлшерде сатылып алынды. Бірақ та шегірткеге қарсы улау жұмыстарының өзіне тән ерекшелігі бар. Ең бірінші, шегірткенің қай жерден ұшып шығатынын анықтап алу маңызды. Ол үшін күзде шегірткенің қай жерге қонып, қай жерге жұмыртқа салғанын анықтап алу қажет. Көп жағдайда соның өзінде шегірткенің қайдан шығатынын 100 пайыз дәлдікпен айту қиын. Бірақ биылғы ыс тықтан шегірткелер саны жылдағыдан көбірек. Жұмыс күші, техника жетіс пеушілігі сезіледі. Сондықтан шегіртке жоқ аймақ тардағы жұмыс күші мен техникаларды тартуға мәжбүрміз. Қазір өңделуге тиіс 110 мың гектардай жер қалып тұр. Күніне 9-10 мың гектар жерді өңдеп үлгеріп жатырмыз. Енді ауа райы мүмкіншілік берсе, күннің ішінде облыс аумағын толық өңдеп боламыз деп ойлаймын. Бақыт ЖАНШАЕВА, Ақтөбе облысы КОНГРЕСС Ғылымсыз инновация болмайды Бүгіндері Қазақстанда ғылымға бөлінетін қаражат жалпы ішкі өнімнің 0,25 пайызын құрайды. Таяу болашақта, яғни 2015 жылға қарай еліміз осы көрсеткішті 1 пайызға арттыру туралы алдына міндет қойып отыр. Бұл туралы өткен апта соңында үш күнге белгіленген WCET-2012: «Ғылым және технологиялар: келешекке қадам» атты тақырыппен Алматыда өткен V Дүниежүзілік инжиниринг және технологиялар конгресінде білім және ғылым вице-министрі Мұрат Орынханов мәлімдеді. Кәмшат САТИЕВА «Инновациялық дамуға қадам басқан еліміздің бүгіндері айрықша көңіл бөліп отырған саласы ғылым мен технология. Қазақстан ғылымының әлеуеті зор. Республикамыз алдағы екі жылда бұл салаға 300 миллион доллар көлемінде инвестиция жасамақшы. Ал 2015 жылы ғылым саласына бөлінетін қаржы жалпы ішкі өнімінің 1 пайызына жететін болады. Мә селен, 2011 жылы 29 миллиард теңге бөлінсе, биыл ол 70 пайызға ұлғайып, 49 миллиардқа жетіп отыр. Ғылымға жасалған бұл инвестиция таяу жылдары өз жемісін бере бас тайтындығына сенімдіміз», деді вицеминистр өз сөзінде. ҒЫЛЫМ ҚАРЖЫЛАНДЫРЫЛЫП, ӨНДІРІСКЕ ИННОВАЦИЯ ЕНГІЗІЛЕ БЕРЕДІ Оның айтуынша, Қазақстанда химиялық тау-кен технологиясы, сирек және сирек жерасты металдарын өндіру ісі жеткілікті деңгейде дамыған. Баламалы энергетика саласында кремний технологиясы бойынша бастама да қолға алынып жатыр. Отандық ғалымдардың аталған салалардағы бастамасы мен нақты шаралары «Ғылым туралы» Заң аясында мемлекет тарапынан қолдау тауып отыр. Бұл конгресс ғылымның даму болашағының алауы болып, ғылыми жетістіктерді талқылап, өзара тәжірибе алмасып, ынтымақтастықты кеңейтуге жол ашады. Сөз етіп отырған жиынға ислам елдерінің инженерлік институттарынан 200-ге тарта көшбасшы ғалым қатысқанын баса айта кетелік. ҚР Ұлттық инженерлер академиясының вице-президенті Нәдір Нәдіровтің айтуынша, 1999 жылы өткен алғашқы конгреске төрт ислам елі қатысса, 2011 жылы олардың саны сегізге дейін жетіпті. Ал биыл 12 ислам елінің ұлттық инженерлік академиясы мен институттарының жетекшілері мен ғалымдары қатысуда екен. Еске сала кетелік, 10 күн бұрын Астанада ислам әлемі елдері ғылым акаде мияларының мәжілісі өтіп, 14 елдің ғалымдары қатысқан бұл жиында Астана декларациясы қабылданған болатын. Онда ислам елдері ғалымдарының шоғыр лануының нақты жолдары көрсетілген. Ғылымға бөлінетін қаражаттың артуы туралы жаңалықты отандық ғалымдар, ғылыми-зерттеу институттары мен жоғары оқу орындары да қуанышпен қабылдады. «Дамыған елдердің жүргізіп отырған инновациялық саясатының басты мақсаты экономиканы дамытудағы ғылым мен техниканың үлесін, халықаралық нарықтағы ұлттық өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру және экологиялық жағдайды түзеу болып табылады. Сондықтан еліміздегі индустриялық-инновациялық стратегия жоғары технологиялық және ғылыми негізделген өнімдердің үлесін құрайтын жаңа кәсіпорындар құруға бағытталған. Ол үшін, ең бастысы, сол жаңа кәсіпорындарда жұмыс істейтін кадр әлеуетін құрып, ғылыми ізденістерді дамыту қажет. Біздің университет бұл бағытта бүкіл потенциалын жұмылдыруға тырысып жатыр», деді Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық тех никалық университетінің ректоры Жек сенбек Әділов. Аталған конгресс аясында сегіз секция бойынша ғалымдар алқа-қотан жиын жасауы керек болса, соның тең жартысы Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің қабырғасында өтуі де елімізде техникалық және технологиялық ғылыми ізденістерге басымдық беріліп жатқанын байқатса керек. Мәселен, соның біреуіне тоқтала кетсек... АЛТЫН ӨНДІРІСІН ҚАЙТКЕНДЕ ЕКІ ЕСЕГЕ АРТТЫРАМЫЗ? Елбасымыз еліміздегі алтын өндірісі көлемін 2015 жылға дейін екі есеге арттыру туралы Үкіметке тапсырма берген-тұғын. Осыған байланысты арнайы бағдарлама қабылдау үшін отандық ғалымдар алдына жекелей ғылыми міндеттер қойылған болатын. Мұның жайын аталған конгресс аясында «Мұнай-газ, тау-кен, металлургия және химия өнеркәсібі» тақырыбы бойынша Қ.Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық университетінің қабырғасында өткен конференцияда ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі Сұлтанбек Қожахметов былайша егжей-тегжейлі баяндап берді: Бүгіндері әлемде белгіленген 50 мың тонна алтын қоры бар. Ал жылына жер шарында 2,5 мың тонна алтын айналымға шығарылады. Яки бұл қор, ары кетсе, жылға ғана жетеді. Осы жағынан алғанда әрі Елбасының алтын өндірісі көлемін екі есеге арттыру туралы тапсырмасын орындау үшін, ең алдымен, бізге шикізат қорын қамтамасыз ету қажет жылдың мәліметі бойынша, елімізде млн тонна құрамында алтыны бар кен игеріледі екен. Ал консентраттар 150 мың тонна. Таза алынатын алтын көлемі тонна. Міне, осы көлемді екі есеге ұлғайту үшін құрамында алтыны бар кенді игеру көлемін де екі, тіптен одан көп есеге арттыруымыз керек. Демек, үш-төрт жылдың ішінде қолда бар тәсіл мен технологиялармен ондай алтын өндіруші өнеркәсіп кешенін құру мүмкін емес. Өйткені алтын өндіру кезінде пайыз руда зая кетіп жатады. Біз осы шығынды кем дегенде 10 пайызға қысқартуды көздеп отырмыз. Осыған байланысты алтын өндірісін идентифика циялау бағдарламасы қабылданып, оған тың жаңалықтары бар отандық ғалымдардың 35 жобасы енді. Онда геология, тау-кен ісі, металлургия секілді салалардың жаңа тәсілдері мен технологиясы қамтылған. Жылына 30 тонна алтын өндіреміз деп ауыз толтырып айтқанымызбен, оның 12 тоннасы мыс өндірісіндегі ілеспе металл секілді полиметалл шикізатынан өндіріледі екен. Мұндай жолмен Қазцинк 9 тонна, Қазақмыс 6-7 тонна алтын өндіреді. Қалай дегенмен де соңғы жылдары отандық ғалымдар өңдеуі қиын рудалардан алтын алу тәсілін зерттеуге ден қойған. «Жер туралы ғылымдар, металлургия және кен байыту ғылыми орталығы» АҚ аясында құрамында алтыны бар кенді тікелей өңдеу тәсілі әзірленген. Ол бойынша көлемді жұмыстар да жүргізіліпті. Сұлтанбек ҚОЖАХМЕТОВ, ҚР Ұлттық Ғылым академиясының академигі: Құрамында алтыны бар кенді тікелей өңдеу тәсілі бойынша Ақбақай комбинаты қабырғасында өндірістік сынақ өткізілді. Бұл арада кенді байытудағы жаңа өңдеу тәсілі дүниеге келді. Жалпы, алтын өндірісін идентификациялау бағдарламасы 2014 жылға дейін жалғасады. Биыл Оңтүстік Қазақстандағы, келесі жылы Орталық және Солтүстік Қазақстан өңірлеріндегі алтын кеніштерін зерттеп, оны игеруге даярламақпыз. Ал 2014 жылы өңдеуі қиын рудалары бар Шығыс Қазақстан облысын бетке алмақпыз. Еліміздің геология саласының мамандары да қарап отырған жоқ екен. Олар жерасты байлығын ғарыштан зерттеу секілді тың ғылыми ізденістер жүргізіп, мемлекеттен қолдау күтіп отырған жайы бар. Әділхан БАЙБАТША, геология-минералогия ғылымдарының докторы, академик: Біздің институт (Қ.Тұрысов атындағы Геологиялық барлау институты) Томскінің политехникалық университетімен бірлесіп, жаңа сандық геологиялық карта әзірлеп шықты. Онда еліміздегі бар әрі болуы ықтимал мыс, қорғасын, мырыш, алтын секілді кен орындары белгіленген. Бұл картадағы мәліметтер ғарыштан суретке түсіріліп алынған. Яғни жерден жоғарыға қарай қашықтық артқан сайын, мұндағы жерасты байлықтарынан сәуле қатты бөліне бастайды. Біз солардың әрқайсысын жекелей суретке түсіріп, зерттеу жүргіздік. Жалпы, ғарыштан жерасты байлығын зерттеу жұмысын бізде осыған дейін ешкім жүргізген емес. Сондықтан да ол инновациялық ғылыми жоба болып табылады. Егер Үкімет бұл ісімізді құп көріп, қаржы бөлсе, осы бағыттағы өзіміздің ғылыми ізденістерімізді әрі қарай жалғастыра бермекпіз. Бұл шикізат қорын іздестіріп, оны ашуда таптырмайтын тәсіл деп білеміз. Жоғарыда айтылған жайттан қазақ ғылымы саласында сең қозғалып жатқанын анық байқауға болады. Бізде тек отандық маманның ашқан тың жаңалықтары өзгенің емес, өзіміздің игілігімізге бұйырса деген тілек бар. Әрине, ол үшін бұл салаға қаражат толассыз бөлініп, ол ұдайы ұлғайып жатса, жақсы болар еді. Патентті жеке кәсіпкер мүліктің ағымдағы төлемдері есебінен босатылады Патентім бар жеке кәсіпкермін. Пәтерімді жалға беремін. Яғни мен салық органына мүліктің ағымдағы төлемдері бойынша есеп беруім керек пе? Дәрмен, кәсіпкер Салық кодексінің 402-бабының 1-пунктіне сәйкес, патент негізінде арнайы салық режимі қолданылатын жеке кәсіпкерден басқа салық төлеушілер мүлікке салынатын салық декларациясы мен жалға берген нысан бойынша ағымдағы төлемдері есебін салық органына тапсырып отыруы керек. Яғни патент негізінде арнайы салық режимі қолданылатын жеке кәсіпкер салық төлемі міндеттемелерін орындау барысында мүліктің ағымдағы төлемдері туралы есепті өткізуінің қажеті жоқ. Тек мүлікке салынатын салықтың декларациясын көрсетсе болғаны. Электрондық сандық кілт жеке куәлікке жазылады Мемлекеттік органдардың электрондық қызметін тұтыну үшін әрбір қазақстандықтың өз электрондық сандық кілті болуы тиіс. Бүгіндері сол кілтті жеке басты куәландырушы құжатқа енгізіп жатқан көрінеді. Сол туралы білуге бола ма? Айнаш, мұғалім Электрондық сандық кілтті жеке куәліктің чипіне енгізу туралы сынама жоба жүргізіліп жатыр. Бүгіндері Алматы қаласының Бостандық және Алмалы аудандарының Халыққа қызмет көрсету орталықтары осындай қызмет түрін де көрсетуде. Яғни электрондық сандық кілт жеке куәлікпен бірге жүргендіктен, жоғалмайды, ұмытылмайды. Еске сала кетелік, электрондық сандық кілтті жеке куәлікке енгізу шарасы биыл сәуір айында Астана қаласында қолға алынған болатын. Бүгіндері 332 адам осындай кілтке ие болды. 1 шілдеден бастап аталған қызмет түрі Алматы мен Астана қалаларының, кейіннен басқа облыстардың Халыққа қызмет көрсету орта лықтарында жүргізіледі деп жос парланып отыр.

5 ӨРКЕНИЕТ 5 АЙТЫС ДАЛА ДАУЫЛПАЗДАРЫ Үкілі Ыбырай әндері әуеледі Алматыдағы Ғабит Мүсіре пов атындағы Қазақ мемлекеттік академиялық балалар мен жасөспірімдер театрында «Алаш айнасы» газеті мен «Адырна» ұлттық-этнографиялық бірлес тігінің бірлесіп ұйымдастыруымен «Ханнан да қадірлімін туған елге» атты ұлтымыздың ұлы композиторы, тарлан ақын, дауылпаз әнші Үкілі Ыбырайдың шығармашылығына арналған ән кеші өтті. Қазақ музыка мәде ниетінің алтын діңгегі, асыл сағағы Үкілі Ыбырайдың төл туындылары орындалған шараға Көкшетаудан мәде ниет қайраткері, ақын-жырау, өнер зерттеушісі Жұма бай Есекеев, Ақмола облыстық шығармашылық орталығының көркемдік жетекшісі Тоқтарбек Қалдыр баев арнайы келді. Сандуғаш ӘЛІМЖАНОВА Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі, режис сер Сағызбай Қарабалиннің сахналауымен «Гәкку» әнінің шығу тарихынан шағын қойылым қойылды. Онда Үкілі Ыбырай мен Кәкима болып басты рөлде ойнаған Ғабит Мүсірепов театрының Қуа ныш пен Толқын есімді жас әртістері өз ше берліктерімен тәнті етті. Талғат Абылбеков, Рахым жан Әбішов, Ермек Сапаров есімді суретші-шеберлер «Адырна» атауына байланысты ұлттың қорғаны ретінде садақтың бір бөлшегін, рухани байлық нышанындағы адырна аспабын және жер байлығы ұғымындағы адыр тәрізді элементтерді пайдаланып, кештің сахнасын безендірді. Мәдени шараның жүргізушісі болған өнер зерттеушісі Ерлан Төлеутай көрермен қа уым ға Үкілі Ыбырайдың өмірі мен шығар машылығына қатысты тың деректер ұсын ды. «Дала дауылпаздары» жо ба сының ма ңызын ерекше атап өткен музыкатану шы, күйші Жарқын Шәкәрім ұлттық мұра мыз бен ұлы композиторларымызды насихаттау ісінің маңыздылығын атап өтті. Белгілі әнші, ұстаз Жоламан Құжи ма нов тың нотадан қалпына келтіріп, үйретуімен «Қарагөз», «Кідік-ай», «Ыбы райдың термесі», «Кө кейкесті», «Елді сағын ғанда», «Жел дірме» тәрізді әндер тұңғыш рет үлкен сахнаға шықты. Өнер зерттеушісі Жұмабай Есекеев атуға айдалып бара жатқан кезіндегі Үкілі Ыбырайдың қоштасуын өз мақа мына салып айтып берді. Өлеңдегі ақын ның елжұртымен қош тасу сәтін, мұң-ше рін бейнелейтін тұстары еріксіз көңіл тол қы тады. Жо ла ман Құжимановтың, Ерлан Төлеу тайдың, Ардақ Исатаева, Ерлан Рысқали - дың орында уын дағы «Аңшының әні», «Тол қын», «Жиыр ма бес», «Қызыл асық», «Шал қы ма», «Қай ран, Гәкку», «Гәкку» тәріз ді әндер тыңдар ман қа уым ды дүр сілкін дірді жылдан бері «Адырна» ұлт тық-эт но гра фиялық бірлестігі Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Жаяу Мұса әндерінен концерттер ұйымдастырған болатын. Алда игі баста маның жал ғасы ретінде Балуан Шолақ, Естай, Әсет, Мәди, Қапез, Кенен, Нар тай, Жамбыл ән дерінен концерт өткізу жос парлануда. Жұмабай ЕСЕКЕЕВ, мәдениет қайраткері, ақын-жырау, өнер зерттеушісі: 1974 жылы облыстық «Көкшетау» газетінде жұмыс істеп жүріп, іссапармен өз елім Айыртау ауданына қарасты Егіндіағаш деген ауылға бардым. Нұрмұхамед есімді қария есік алдында бір өлеңді ыңылдап айтып отыр екен. «Бұл кім нің өлеңі, ата?» деймін ғой. «Үкілі Ыбырайдікі» дейді ол. Жалма-жан көші ріп алдым. Он шумақ өлең екен. Оған «Қош тасу» деп ат қойып алдым. Ел іш ін де ерте кездері айтылатын мақамдар болатын. Әлгі өлеңді сондай мақамға салып орындадым. Айыртау ауданында 1990 жылы Үкілі Ыбырай дың 130 жылдық тойы өтті. Сонда Үкілі Ыбырай дың жер айдалып бара жатқан шағын дағы өлеңін сахнаға алып шықтым. Уа, халқым, бір дәм айдап шықтым шетке, Рақым жоқ бұл сапардан үміт етпе. Дүниеден қазам жетіп өтіп кетсем, Бақұлдық бар қазаққа, айттым көпке, Қаңтарулы тұлпарлар, қайдасыңдар? «Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ» дейтін халқымыз әсіресе сол «сөз барымтасы» айтыс десе ішкен асын жерге қоятыны даусыз шындық. Алмағайып заманда қазақтың сол бір өнерін «өлім» аузынан алып қалған Жүрсін Ерман сынды қазақтың біртуар азаматы күні бүгінге дейін туын жығылтпай алып келе жатқан жайы бар. Түрлі себептермен біршама уақыт көз жазып қалған айтыс сахнаға қайта оралып, өз көрермендерімен қауышты. Және де жай айтыс емес, бұл жолы ретро-айтыс, яғни заманында шашасына шаң жуытпаған, бірақ кейін келе аламан додадан көрінбей кеткен жүйріктер үкілі домбыраларын қолдарына қайта алды. Мәриям ӘБСАТТАР «Қаңтарулы тұлпарлар, қайдасың дар?» деген атауының өзі айтып тұрған дай-ақ, бұл айтысқа кешегінің тұлпар лары, Отырар дың отты ақыны Әселхан Қалыбекова, әдемі де әуезді үнімен, дәмді әзілімен-ақ қарсыласын қақ жамбасқа салатын Әсия Беркенова, халық «әй-әй-әй ақын» атандырған Қонысбай Әбілов, жетісулық жыр алыптарының ізін жалғастырған Есенқұл Жақыпбек, Абаш Кәкенов, бүгінде діндар, тақуаға айналған Шорабек Айдаров, айтысу мақамындағы екі иығы мен жер тепсін ген аяғына қарап «бақсы ақын» атанған Айтақын Бұлғақов, қарағандылық «Сары тентек» Қуаныш Мақсұтов, Қызы лор дадан Әбілқайыр Сыздықовтармен қа тар, осы бүгінде айтыс атаулының бас жүлдесін бер мей жүрген өткір тілді Бекарыс Шойбеков, сондай-ақ ауыздығын шай нап тұр ған айтыстың асау жас тұлпар лары Жандарбек Бұлғақов, Төреғали Төре әлі, Аспанбек Шұ ға таев, Нұран Есен құловтар қатысты. Алғашқы айтыс кезегі Әселхан мен Есен құлдай ақындарға берілді. «Бүгінде ақ ын дардың арасынан ауылда қалғаны жал ғыз мен екенмін» деп бастаған Әселхан апа мыз өзінің көрерменмен қауышпай кет кен жылдарында немере сүйіп, әже болумен қатар, отағасын жер қойнына тапсырғанын да айтып өтті. Осы сөзді іліп әкет кен қарсыласы Есенқұл ақын «аға өлсе, жеңгеге іні мұрагер» деген қазақтың әмең герлік салтын тілге тиек ете келе, әдемі әзілімен Әселхандай замандасына жігіттік сөз салды. Екі ақын да өздерінің сахнаға шықпай кетсе де, қарайып қалмағандарын, керісінше, көкейге көп нәрсе түйіп жүр гендерін дәлелдеді. Елдік мәселеге келгенде Әселхан апамыз: «Дениздей» фильмдерден құтыла алмай, Бір қазақ «көк сандығын» талқандады. Бұл сөзім ой салады есі барға, Тегімді теледидар былғап жатыр. Қыз деген аналық гүл зақымданса, Түйіні шіритінін есіне алса, Ел болам десең қазақ ертең күні, Еге бол үйіңдегі экранға, деп бір түйді. Ал оны қарсыласы Есенқұл ақын жалғап әкетіп: Мемлекетті «жейтіндер» табылса да, «Мемлекетім» дейтіндер табылмай тұр, деп сөздің тоқ етерін айтып салды. Бен Ладен мен Гитлердің айтысы Өзге емес, ә дегеннен өздеріне бұл теңеу ді сақалы белуардан түсетін Шорабек Ай даров пен көсе Айтақынның өздері қойып алды. Сөз тізгінін ала бере «Ағайы-ыын» деп алыстағы қойын қайтарған қазақтай мақамымен отқа май құйған Шорабек ақын болды. Айтақынның жып-жылмағай бетіне қарап: «Мына түріңмен Гитлерден аумайсың» деп бір тиіссе, әрі қарай: Қақайып қалыпсың ғой найзаға ұқсап, Қойғандай мұз сап біреу шалбарыңа, игигай-игай-игай-ай..., деп соқтығысты. Сөйтіп еді, әншейінде ауыздығын шайнап тұратын Айтақын қойсын ба: Жұртыммен үйлестірді Жүрсін тағы Жинап ап әр ауылдан жақтастарын. Жастардың айтысынан жалыққандар, Көрсінші Ермановтың ақ бастарын. Айтжан МЫРЗАНОВ (фото) «Запорож», «Москвичтер» келді алдыңа, Жинап ап салдырлаған запчастарын, деп қойып қалды. Әзіл мен қалжыңға құрылған бұл жұптың айтысында Шорабектің жас тоқал алуы на байланысты қоғамдағы кәрі қыздар мәселесі сөз етілді. Қашаннан әдемі әзіл мен удай ащы шындықты су бетіне шыға ратын ақындар айтысының мәнісі де сонда еді. Әзіл арасында Шорабек Айта қын ға баласы Жандарбекті тұспалдап, «Жақ сы ақын шығаратын фабрика» деп ат қой са, о да осы ұрымтал сәтті пайдаланып, «Бір емес, екі қатын алсаң-дағы, Жүрсің ғой тудыра алмай бір ақынды» деп түйреп өтті. «Отыз ұлдың» отпускісі... Үшінші жұп аздап халықтың ішін пыстырып алды. Ә дегеннен «әй-әй-әй» деп, баяғының бағландарындай үкілі бөркін киіп шыққан Қонысбай ақыннан халық керемет күтіп еді, ол үміт көпке бармай ТҮЙІН Нұрғиса ЕЛЕУБЕКОВ (фото) деген өлең жолдары өзінің жер айдалып бара жатқан үмітсіз шағынан сыр шертеді. Сонымен қатар Үкілі Ыбырайдың «Он саусақ» әні Біржан салға телініп жүр. Үкілі Ыбырайдың өлең құрылысының ерекшелігі бар. «Он саусақта» Үкі лі Ыбырайдың қолданатын теңеу лері, сөздік қорындағы сөздер кездеседі. Әуендік, ырғақтық жағынан да тұп-тура Үкілі Ыбырайдың қолтаңбасы. Оның екпінді музыкалық ырғағы ешкімге ұқса майды. Сосын біздің жақтың шал дарының бәрі баяғыдан-ақ бұл ән ді Үкілі Ыбырайдың әні деп орындайды жылдардың аяғына қарай ор та лық жақ тан делегация барған ғой. Сонда бір шал «Біржан салдың «Он саусақ» әні» деп қате айтып берген. Содан кейін бұл ән бүкіл елге солай тарап кетсе керек. Ерлан ТӨЛЕУТАЙ, әнші, өнертанушы: Үкілі Ыбырайдың ғажап әндерінің бірі «Қараторғай» деп аталады. «Қараторғай» әні туралы неше түрлі алыпқаш па дақпыртқа толы әңгімелер көп. Соның бірі осы әнді «Сырдың Қараторғайы» дейтін негізсіз әңгіме. Ал шын мәніне келетін болсақ,үкілі Ыбырайдың Бөпіш деген туған апасынан туған Тайжан атты жиені болған. Нағашысы Ыбырайдан бата алған бұл кісі кейін Тайжан Қалмағанбетұлы деген үлкен ақын болды. Өзін Ыбырайдың шәкірті санаған ол нағашысының әндерін өзі серілік қылып, көп жүрген Сыр өңіріне апарып жайған. Осы әннің тарихын білем деушілер бұл әнді кішкентай қараторғайдай әйел шығарған дейді. Бірақ әйел адам ешқашанда: «Құс болсам, жібектен бау тағар едім, Күмістен тұғырыңды жабар едім...» деп өлең шығармайтынын ескергеніміз жөн. Айта кететін бір жайт Үкілі Ыбырайдың шәкірті болған Бәйсейіт әншінің естелігі бізге жеткен. Бәйсейіт сонда Әбіқай деген әнші екеуі «Құс болсаң, жібектен бау тағар едім» деп басталатын «Қараторғайды» Үкілі Ыбырайдың өз аузынан үйренгенін айтып қалдырған. суып қалды. Дайындығы аз ба, әлде қарайып қалғаны ма, әйтеуір, жұрт «әй, мына Әбілов Әбілқайырдың бағын байлады-ау текке» десті... Осылай қалғып бара жатқан жұртты жарқ етіп шыққан жас қырандар Жандарбек пен Төреәлі селк еткізіп оятты десек болғандай. Шыққаннан-ақ Жүрсін Ерманды шымшып бастаған Жандарбек: Ешкімге жұмсармас иі қатты, Қаңтарулы тұлпарлар сыйы қатты. Халықтың іші пысып кетті-ау біраз, Шалдардың болмаған соң күйі жақсы. Ал енді улап-шулап отырыңдар Ерттеп біз келгенде биік атты. «Отыз ұлың болғанша» деген мақал Өз орнын осы айтыстан биік апты. Жүрсін аға қоспапты бұл додаға, Балғынбек, Айнұр менен Ринатты. Отыз ұлын жіберіп отпускіге...шалдың бәрін жиып апты, деп, елжұрттың көңілін көтеріп тастады. Жалпы, айтыстың осы уақытқа дейін түр-түрі өтті, «Жүрсіннің жүйріктері» деп те, белгілі тұлғалардың мерейтойына да, ал мынау айтыс тарихының арғысы мен бергісіне бір баға беру айтысы болғандай. Көзі тірілердің басын қосып, бүгіндері арамызда жоқ, сағынышқа айналған біршама ақындарды еске алу есебінде. Екінші бір ерекшелігі мұнда ақындарды уақыттан шектеген жоқ, сондай-ақ қазылар алқасы деген болған жоқ, яғни төреші халық. Сондықтан айтыс соңында жүлде де ешкімді алаламай, жалпы қатысушыларға айтыстың бұдан былайғы демеушілігін өз мойнына алған «Алтын қыран» қайырымдылық қорының атынан бір-бір конверт ұстатты. Бәлкім, бір-бір тұлпар болар, бірақ ақындар үшін осы жолғы айтыс жүлдесімен емес, еркіндігімен бағалы айтыс болды. Алаш айтысты сағынып қалған екен, алты сағаттан аса уақытқа созылса да, соңында «тағы біраз бола түскенде» деп, азырқанып, үйді-үйлеріне тарасты... МҮШӘЙРА Мұқағали жүлдесі Ырысбекте Былтыр ғана Хантәңірі етегіндегі қасиетті Қарасаз ауылында 80 жылдық мерейтойы кеңінен атап өтілген қазақтың ақиық ақыны Мұқағали Мақатаев тойының дүбірі басыла қойған жоқ. Еліміздің әр аймағында ақын құрметіне арналып, қара өлеңді төрге оздырған әдеби-сазды кештер мен мүшәйралар әлі де өз деңгейінде ұйымдастырылуда. Жақында ақын туған өлкеде өткен республикалық мүшәйра мәреге жетіп, жас таланттар лайықты бағасын алып, арнайы дипломдар және ақшалай сыйлықтармен марапатталды. Талдықорған қаласындағы І.Жансүгіров атындағы Мәдениет сарайында өткен «Поэзия, менімен егіз бе едің?!» ат ты республикалық жазба ақындар мүшәй расына еліміздің түкпір-түкпірінен келген 30-дан астам ақын қатысты. Бұл ша раны Алматы облысының Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы дәстүрлі түрде ұйымдастырып келеді. Байқауға қатысушыларды облыстық тіл дерді дамыту жөніндегі басқарманың бас тығы Тәңірберген Қасымберкебаев қа был дап, әр облыстан келген дарынды жас тарға Жетісу жерінің тарихынан сыр шертетін «Жетісу» энциклопедия сын ұсынды. Үміт керлер Тіл сарайы мен Достық үйі жұ мысымен танысып, Талдықорған ның кө рікті жерлерін аралады. Орталық алаңдағы Мәңгілік алау мен Тәуелсіздік көшесіндегі үш бидің ескерткіштеріне гүл шоқтарын қойды. І.Жансүгіров атындағы Мәдениет сарайында өткен шарада ақын өмірінен бей нефильм көрсетілді. Мүшәйраға ақын, Қазақстан Жазушылар одағы жанындағы «Қаламгер-Меdia» орталығының жетекшісі, Қазақстан Жазушылар одағы бас қарма сының хатшысы, Мемлекеттік «Да рын» жастар сыйлығының лауреаты Жанар бек Әшімжан, ақын-аудармашы, респуб лика лық «Алаш айнасы» газетінің мәдениет бөлі мінің редакторы Алмат Исәділ, ақын, Қазақстан Жазушылар және Журналистер одағының мүшесі, Қазақстанның Құрметті журналисі, ҚР мәдениет қайраткері, облыстық «Огни Алатау» газетінің бас редакторы Әміре Арын, Алматы облыстық тілдер ді дамыту жөніндегі басқарманың бастығы Тәңірберген Қасымберкебаев, ақын, облыстық тілдерді дамыту басқармасының бөлім бастығы Гүлбақыт Тоқтанқызы төрелік жасады. Байқауға қатысушылар үш аталым бойын ша, яғни ақындардың М.Мақа таевқа арнаған өлеңі, тіл тақырыбына арналған өлеңі және ақын күнделігінен мәнерлеп үз ін ді оқу шеберлігімен сынға түсті. Қазылар алқасының төрағасы Жанарбек Садықанұлы қорытынды сөз сөй леп, байқау жеңімпаздарына Тіл басқармасы ның атынан дипломдар және ақшалай сый лықтар, барлық қатысушыларға ал ғысхат тар мен естелік сыйлықтар табыс етілді. Бас жүлде Ырысбек Дәбей (Алматы қаласы, суретте); І орын Қали Айбек (Астана қаласы); ІІ орын Рауан Қабиболдин (Қарағанды), Мөлдір Айтбай (Қызылорда); ІІІ орын Сыйлыхан Жұмасалихов (Батыс Қазақстан облысы), Мұқағали Кенжетайұлы (Оңтүстік Қазақстан облысы), Медет Дәулетхан (Алматы облысы, Талғар ауданы); бес қатысушы лауреат атанып, ынталандыру сыйлықтарына ие болды. Бұл әдеби шараның басты мақсаты М.Мақатаев шығармашылығын ауқым ды түрде насихаттап, поэзия арқылы мем лекеттік тілдің мәртебесін көтеру, жас тарды әдеби шеберлікке баулу, жас талант тардың жолын ашып, ұлы ақынның шы ғар машылық мұрасы арқылы жас ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеу. Мақатаев мүшәйра сы бұған дейін қалалық, аудандық дең гейде өткізіліп келген. Алайда соңғы екі жылда бұл шара облыс әкімдігінің қолдауымен республикалық көлемде ұйымдастырылып келеді. Бұл мүшәйра, негізінен, республика бойынша жас аралығындағы жас ақындарды қамтиды. КӨРМЕ Рәміздерімізге арналған кітап көрмесі ашылды Таңатар АЙТҰЛЫ Ұлттық кітапханада кітап көрмесі ашылды. Үш бөлімнен тұратын көрмеге қазақ және орыс тілдерінде 1000-ға жуық туынды қойылған. «Әрбір азамат Қазақстан Жалауын, Елтаңбасы мен Әнұранын тұмардай қасиет тұтуы қажет. Еліміздің сыналатын бір тұсы осы» жылғы 6 маусымда жаңа Мем - лекеттік рәміздерді ресми жария ету рәсімінде Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев осылай деген еді. Маусымның 4-і ҚР Мем лекеттік рәміздерінің 20 жылдығына орай, Ұлттық кітапхана басшылығының ұй ым дастыруымен кең ауқымды кітап көр месі ашылды. «Мемлекет нышандары Тәуелсіздік тұмары» деген атаумен өткен салтанатты басқосуға мемлекет және қоғам қайраткерлері, «Нұр Отан» партиясының өкілдері, жазушылар, тарихшылар, жоғары оқу орындарының студенттері, Алма ты қаласының кітапханашылары мен оқырмандары қатысты. «Көрмені ашудың негізгі мақсаты рә міздеріміздің тарихын насихаттап, мән-мағынасын, ұлтымыздың бай құнды лықтарын жастардың бойына сіңіріп, Отанды сүюге тәрбиелеу, нышандарды құрметтеуге, қастерлеуге үйрету», дейді ұйымдастырушылар. Көрме үш бөлімнен тұрады: алғашқы бөлім «Менің Қазақстаным». Қазақстан жа йын да 20 жылда жарық көрген көпте ген аль бомдар мен фотоальбомдардан құ ралған. Екінші бөлім «Мемлекеттік рә міз дер: Ту, Елтаңба, Әнұран» деп аталады. Бөлім мемлекеттік нышандарымыздың тарихы мен олардың авторлары туралы ба сы лымдарды ұсынған. Көрменің соңғы бөлі мі «Тарих тағылымы». Бөлімде қазақ хал қы ның тарихы, өткені мен бүгіні жайлы кітап тар қойылған. Аталмыш көрме ҚР Ұлт тық кі тапханасы қорынан қазақ және орыс тіл дерінде барлығы 1000-ға жуық туын ды ны ұсынады. Салтанатты жиында сөз сөй леген ақындар Оразақын Асқар мен Ма рал тай Ыбыраевтар көрменің қызыл лен тасын қиып, құттықтауларын өлең жолдарымен өрбітті. Сандуғаш ӘЛІМЖАНОВА Біржан салдың Үкілі Ыбырайға берген бағасы қандай? Үкілі Ыбырайдың Біржан салды, Ақан серіні ұстаз тұтқаны белгілі. Біржан Үкілі Ыбырайдың өнерпаздығын жоғары бағалаған деп естіген едім. Сол туралы тарқатып айтып берсеңіздер екен. Нұрлан НАУРЫЗӘЛІ, Қызылорда облысы Біржан сал жас Ыбырайды алғаш рет тыңдағанда Ақан сері ге қарап: «Ақанжан-ай, ертіп келген шәкіртіңе қанықтым, шын бақытты жан екенсің: қазақ та жылқының перісі Құла гер саған бұйырса, ақынның перісі осы інің болар. Қазақ әнінде өзім жеке-дара тұрмын, өзгелерге Ыбырай жеткізбес», депті. Бұл сөзді халық ақыны Молдахмет Тырбиұлы бүгінге жеткізді. Кейін осыған ұқсас сөзді әйгілі әде биет зерттеушісі Е.Смайылов та жазады. Есмағамбет Смайылов: «Ыбы рай шын мәніндегі ұлы өнерпаз», дейді өз естеліктерінде. «Ұлытау» неге көрінбей кетті? Кейінгі кезде «Ұлытау» сахнадан көрінбей кетті. Топ қайда, немен айналысып жүр? Тегінде көзге көп көрінуді емес, үлкен бір іс тындыруды мақсат ететін әнші, өнер жұлдызы немесе топтар болады. «Ұлытау» солардың бірегейі. Бір кездері осылай көрінбей кеткен кезінде «Ұлытаудың» жарқ етіп бірден Голливудта бас жүлде алып, қазаққа айтарлықтай қуаныш сыйлағанын білеміз. Қазір де көп көрінбей жүрген топты тарап кетті деп ойлаған жан қателеседі, яғни бұл тек дауыл алдындағы тыныштық қана. Әйтпесе әйгілі топ бүгінде «Грэмми» сый лы- Сәбит ЖАНҒАЛИ, Тараз қаласы ғын алуға талпынып, сол жолда жұ мыстар істеп жатса керек. Бұл туралы Астанада өткен журналистермен кездесу барысында «Ұлытау» тобының продюсері Қыды рәлі Болманов мәлім етті. Осы ойды продюсер нақтылай түсіп, «Топ қазір жаңа альбом жазу үстінде. Сондай-ақ биыл Оңтүстік Кореяда, одан кейін Түркияда біраз концерттер өткізу жоспарда бар. Бірақ соның ең маңыздысы екі-үш агентпен байланысып, Грэммимен жұмыс істеп жатқандығымыз», деді.

6 6www.alashainasy.kz АЛАШ-АҚПАРАТ Ашық құдыққа тағы бір бала құлады Теміртауда ашық люктің ішіне тағы бір бүлдіршін құлап кетті. Қалалық әкімдік құдықтардың қақпақтарын үш жылда жаңаламақ. Оқиға орнында әлі де тексеру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Осыдан бір апта бұрын ашық құдықтан ажал құшқан бала өлімі тіркелген болатын. Теміртау қаласында тағы бір бүлдіршін ашық канализация құдығына түсіп кетті. Абырой болғанда, өтіп бара жатқан жаяу жүргінші құтқарып қалып, бала жапа шеккен жоқ. Маусымның 1-і Халықаралық балаларды қорғау күнінде өлім аузынан аман қалған балғынның жасы 4-те. «Ашық құдық», ынталы топ мүшелерінің айтуын ша, бала дене жарақатын алмағанымен, қатты қорқып қалған. Оқиғаны полиция қызметкерлері растап, Қарағанды облы сының ІІД «Осы факті бойынша тексеру жұмыстары жүріп жатыр» деп хабарлайды. Ал қалалық әкімшіліктің айтуынша, қаладағы коммуналдық қызметтердің барлық құдықтарының жағдайлары тек серіліп, жаңа қақпақтар орнату жоспар ланып отыр. Құдықтардың барлығын толығымен ішінен жабатын полимер қақпақтарға ауыстыру үшін шамамен үш жыл уақыт керек. Коммуналдық қызмет шілердің мәліметтері бойынша, қалада 8,5 мың құдық бар. 380 ашық люктер орнатылған. Естеріңізде болса, Теміртау қаласында мамырдың 24-і күні кешкі серуен кезінде екі жасар Егор Хмиль Метал лургтер даңғылында орналасқан канализациялық құдыққа құлап, көз жұмған еді. Егордың анасы оның артынан құдыққа түсіп, құтқармақ болды. Бірақ оны сынан түк шыққан жоқ. Баланың денесін сүңгуірлер екі тәулік өткеннен кейін фекалды сорғы стансысының тұн дыр ғышынан тапқан болатын. Сандуғаш ӘЛІМЖАНОВА Жоғарғы сот судьялары сотталды Көкшетау қаласындағы Ақмола облыстық қылмыстық істер бойынша ауданаралық сотында бірнеше айға созылған Жоғарғы сот судьялары Сайлаубек Жәкішев пен Алмаз Тәшенова ның ісіне қатысты сот процесі аяқталып, қос судьяға аса ірі көлемде пара алды деген айып тағылды. Бұл оқиға әділдіктің әрқашан салтанат құратынын тағы бір мәрте дәлелдеп бергендей. Естеріңізде болса, осыдан бірнеше ай бұрын Қазақстан Республикасы Жоғарғы сотының судьялары Сайлаубек Жәкішев пен Алмаз Тәшенова қылмыстық кодекстің сыбайлас жемқорлық туралы бірнеше баптарымен сотқа тартылған болатын. Нақты дәлелдер мен куәгерлердің жауабын әбден сарапқа салған сот алқасы пара алып заңды бұзған судьялардың жазасын кесті. Жұма күні болған соттың үкімімен Жоғарғы соттың азаматтық және әкімшілік істер бойынша бақылау алқасының судьясы Сайлаубек Жәкішев қатаң режімдегі колонияда 12 жыл мерзімге сотталса, ал әріптесі Алмаз Тәшенова жалпы режімдегі колонияда 10 жыл мерзімге бас бостандығынан айырылатын болды. Бұл сот процесіне төрағалық еткен судья Сергек Баймағамбетов қос судьяның дүние-мүліктері тәркіленіп, мұнымен қоса, бес жылға дейін судьялық лауазымнан аластатылатынын мәлімдеді. Сонымен қатар Елбасыға Сайлаубек Жәкішевке берілген Құрмет ордені мен Алмаз Тәшеноваға тапсырылған ордендер мен медальдарды алып тастау туралы ұсыныс жіберілетінін жеткізді. Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ ДАТ! Еренғайып Сәліпұлы, өмірде болған, бірақ толық зерттелмеген тарихи тұлғаларымыздың бірі Еділ патша жайлы естігеніміз болмаса, мар дымды ештеңе білмейміз. Осы тақы рыпқа қалам тербеп жүрген тарихшы ретінде сізден толығырақ білгенді жөн көріп отырмын. Қытайдың арғы жағында Сарыөзен деген өзеннің жағасында өмір сүрген ғұн Саймақ деген күйші қобызға арнап жоқтау түрінде күй шығарған. Бізге сыбызғымен орындалатын нұсқасы жеткен, нотасы бар, консерватория орындады. Сол ғұндар осы жаққа келіп, қаңлымен достасып, одақ тасып, Тараз қаласын салады. Бұл біздің эрамызға дейінгі 1-2-ші жылдар. Ғұндар Аттиланың шамамен он төртінші немесе он бесінші атасы. Жаугершілік заман ғой, біраз жылдардан кейін Қытайдың әскері келіп, Таразды қоршап алады. Содан Тараздың сол кездегі ханы, Аттиланың он бесінші атасы Римнен әскер сұрайды. Римнің жалданған әскерлері келіп жәрдем береді. Осылайша олар бір-біріне көмектесіп отырған. Ғұндар өрісін кеңейтіп отырған да, жылжыпжылжып батысқа қарай беттейді, сөйтіп, жолай Түркістанды, Сайрамды, Шымқаланы, тағы да басқа көптеген қалаларды салған. Ғұндар қаланы көп салғандықтан, олардың лақап аты «қаласалғыштар» деп аталып кетеді. Еділге жетіп, оның астанасы Балажарды салған. Қызылжар, Ақжар, Қаражар деген сияқты қалалар көп болған. Тарихта соғысқұмар етіп көрсетілгенімен, ғұндар соғысқұмар емес. Ғұндардың тұрып жатқан жерінің арғы жағын аландар, қазіргі осетиндер мекен еткен. Аландар өзара келісім бойынша Римді шығыс жағынан қорғап отырған. Римдегілердің алдында мақтану үшін аландар ғұндардың қайтақайта мазасын алып, жаугершілік жасап отырады екен. Әбден ығыр болып, төзімі таусылған ғұндардың Баламер деген қолбасшысы аландарды жаулап алады. Аттила мөлшермен 400-ші жылдары туған. Әдебиеттерде батырды суреттегенде алып болған деген сияқты етіп көрсетеді, Аттила керемет алып болмаған, бірақ жүректі болған. Сөйтіп, шайқаста атойлап алда жүреді екен. Риммен 50 жыл бойы татулықта тұру үшін келісімшарт жасайды. Көптеген жылдар бойы шынымен де тату тұрады. Рим императоры Юлианның бір ұлы мен бір қызы болған. Сол кездегі атағы жер жарған, ең мықты патша Аттиланы Юлианның қызы ұнатып, екі-үш әйелдің үстіне әйелдікке баруға да келісетінін білдіріп, Аттилаға сақинасын жібереді. Аттила «жарайды, мен саған үйленемін, бірақ Римнің жартысын аламын», дейді. Мұндай өктемдікке қыздың ағасы келіспейді де, қарындасын шығармай қамап тастайды. «Қалың дығым ның қалауын аяқасты еттіңдер» деп ашу ланып, Аттила Римге бет алады. Сөйтіп, арада жанжал шығады. Сол кездің өзінде Аттила қазіргі Венгрияда біраз жыл тұрады, одан Францияға, Германия жаққа қарай, жолда бірнеше қалалардың үстінен өтіп, Парижге жақындап тоқтайды. Бұл V ғасыр. Бірақ ол кезде Париждің өзі тұрмақ, орны да жоқ кез. Париж VI ғасырда салын ған. Бұл жерлер Римнің боданындағы ел дер, ал халқы құлдары болған. Рим им ператорына ашуланған Аттила осы елдердің бәрін жаулап алып, құлдықтан босатады. Сол жердегі халықтың бәрі Аттила жағына шығады. Өйткені ғұндарда құлдар болмаған. Барлық адамды тең қабылдаған. Аттила өзін өлтіруге келгендерді өлтірмей, тірі қайтарып жіберіп отырады. Бірақ қатал болғанымен құлдыққа қарсы, әділ патша болғаны мәлім. Бай болсын, құл болсын бәрін тең көретіндігі сонша, олармен бірге отырып тамақ ішіп, өз қолымен ет асататын болған. Ол кезде Рим батыс және шығыс империясы деп екіге бөлінген. Батыс империя сының астанасы Рим, шығыстікі Константинополь. Константинополь бұларға алтын бұйымдар, алтыннан жа салған ыдыстар, гауһар тастармен, 80 тонна алтынмен салық төлеп отырған. Алтынмен апталып отырған патшаның қарапайымдылығы сонша, қонақтарына асты алтын АЛАШ АЗАМАТЫ Еренғайып ОМАРОВ, Қайнар университетінің ректоры, Қазақстан Ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясының вице-президенті: Талай тұлғаларымызды қытайлар меншіктеп, дәріптеп отыр ыдысқа құйып беріп, өзі ағаштан жасалған ыдыстан ас ішіп отырады екен. Аттиланы неге біздерде Еділ патша деп атайды? Бірінші нұсқасы Еділдің жағасында туғандықтан, қазақтар солай атаған, екінші нұсқасы Атил, Етил, Едил деп аталып кеткен болуы мүмкін. Германияда Етцель деп атайды. Орыстардың ескі қолжазбаларында Атылы деп көрсетілген. Еділ деп Қара қалпақстанда бір қазақтың жыры қалған екен дейді біреулер, бірақ мен таба алма дым. Сіздердің газет арқылы біреуден-біреу естіп, бір жерден шықса, жақсы болар еді. Еділді үнемі шайқастарда жүретін жауынгер ретінде елестетеміз, бұл қисынға келе ме? Мен Францияда екі рет болдым. Сонда естігенім, ғұндар Франция жақты жаулап алған соң, бала Аттиланы Римдерге, Рим бұларға аманат ретінде Аеци деген баланы жібереді. Кейін екеуі Францияның шығыс жағындағы Каталаун деген жерде кездесіп, жолдас болып кетеді. Сол жерде шайқас болды дейді. Бірақ ондай шайқастың ізі де жоқ. Еш жерде ешқандай шайқас болғаны туралы мәлімет тіркелмеген, ешкімнің сүйегі табылмаған. Яғни соғыс болмаған. Себебі Аттила өзі соғысқанды дұрыс көрмейтін адам болған. Ла Шепп деген қала бар, мен осы қалада ежелгі мұражай бар дегенді естіген соң арнайы бардым. «Бұл жақта Аттила болған, қараңыздаршы» деген менің өтінішім бойынша картаны қарап жібергенде, «о, ғажап! Шынымен де, картада «Аттила тоқтаған жер» деген белгі бар екен. Автомобилистердің картасында тұр. Кеттік» деп барсақ, шынымен де, «Ат тила лагері» деген де белгі тұр. Бұрын Ресейде тұрған, қазір сол жақта тұратын якут ғалымының айтуы бойынша, «Аттила сай», «Аттила соқпақ», «Аттила төбе» деген жерлер бар көрінеді. Бұл жақта атақты адамдарға мейлі ол жау болсын, осындай белгілер қойып отырады» дейді. Бұл тарих, тарихи тұлғаларды қастерлеу. Енді осындай белгілерге аса жауапкершілікпен қарайтын ел жоғарыда айтқандай соғыс болса, сол шайқастың да белгілері бір жерден шығар еді ғой. Яғни Аттила тарапынан ешқандай шайқас болмаған. Римде Ватикан деген кішкентай ғана мемлекет бар. Онсыз да шағын мемлекет үлкен бір бөлмесін Аттилаға арнаған. Римге беттеп келе жатқан Аттиланың алдынан сол кездегі Рим папасы Лео І-дің өзі алдынан шығып, екеуі бір күн отырып әңгімелеседі. Сөйтіп, ұзақ әңгімелесуден кейін Аттила Риммен шайқаспай кері қайтып кетеді. Сол екеуінің кездесуін үлкен картина етіп салып, соны әлгі Ватиканның мұражайына қойған, әлі күнге дейін сақтаулы тұр. Кейбір деректерде Аттилаға Римге император болу туралы ұсыныс жасалғаны айтылады, ол келісімін береді. Бірақ оған жетіп үлгірмей, Аттила 53 жасында қайтыс болып кетеді. Еділ патшаның соңында ұрпағы қалса, олар кім болған? Аттиланың бірінші әйелі баласын босанарда қайтыс болып кетеді. Аттила бес жылдай жүреді де, кейін Кереку деген ғұнның қызына үйленеді. Ол Аттиланың оң қолы десе де болады, өте ақылды әйел болған, келген кісілер алдымен сол әйеліне шаруасын айтып, содан кейін Аттиламен жолығатын болған. Павлодардың бұрынғы аты Кереку дегенді кейбіреулер мойындай қоймайды. Бұл Керекудің жаңағы Аттиланың әйелі Керекуге қатысы жоқ. Дәл қандай мағына беретіні белгісіз, бірақ бір нәрсе анық, ол бізде осындай сөздің болғаны. Аттила бір кезде Қытайға елші болып барған. Сол елшілікке бара жатқанда Ертіс жақпен өткен де, Қытай императорына жолығып, қайтарда оңтүстік жақпен қайтқан. Сонда барар жолында Керекумен танысқан болуы мүмкін. Бірінші әйелінен туған Еллах деген баласы ауырып өледі. Екіншісі өз билігін толық атқара алмай, қол астындағы готтар, немістер, славяндар, ұйғырлар, тағы басқа өзге ұлттар арасында талас болып, ғұндардың біразы Еділ жаққа көшіп кетеді. Казария деген мемлекет ғұндар империясының жалғасы десе де болады, сол кезде дүниежүзіне белгілі Казария мемлекетінің халқының аты қазақ деп аталған. Оның негізгі астанасы Волганың сағасында орналасқан. Ол кезде Каспий теңізі 15 метр төмен болған. Кейін Каспий көтеріліп кеткен кезде әлгі Казария су астында қалған. Ал халықтары жан-жаққа, Ауғанстанға, Әзірбайжанға т.б. тарап кеткен. Мысалы, ұйғырларда хазар деген ру бар, Ауғанстанда Хазария деген елді мекен бар. Нормандия провинциясының Атлант теңізінің жағасындағы Гавр деген қаласында болғанымда сол қаланың жоғары оқу орнының деканымен бірге жүрдім. Ол өзі тарихшы. «Осы жақта Аттила болған деген сөз бар» деп едім, «иә, Аттила Атлантаға аяғын жуған», деді. Бір өзенді немесе теңізді көрсе, міндетті түрде беті-қолын, аяғын жуу парыз болған, яғни бұл суға тағзым дегенді білдіреді. Мұндай ырымды көбіміз біле бермейіз. Судың да рухы бар. Қолымен су алып, беті-қолын шаю «мен сені сыйладым» деген ілтипатты білдіреді екен. Біз өзен жағасында өскен халықпыз. Оғыздан тарадық десек, «оғыз» өзен деген сөз. Қаңлы дейміз, «қаңлы» су деген сөз, өзбектер қазірге дейін өзенді «қан» дейді. Француздардың біздің батырымызға ерекше құрмет көрсетуі ғажап екен.. Франция 3 маусымды Дүниежүзілік Аттила күні деп жариялады. Сол күні Шепп қаласында Аттилаға ескерткіш орнатты. Ескерткіштің астындағы тұғыры киіз үйдің формасында, үстіңгі жағында аттың үстінде тұрған Аттиланың бейнесі. Ескерткішті саларда менен киімі қандай деп сұрады, мен біздің ұлттық киімдеріміз, батырларымыздың киімдері деп біраз суреттер жібердім. Біздерде тұлғалар бар. Олардың да көбі кезінде Қытай жерінде тұрған, талай қазақтарымызды қытайлар меншіктеп, дәріптеп отыр. Қазір маған бір ұнайтыны Астанада кейінгі салынып жатқан көшелер қазақтың тарихи аттарымен аталады. Десек те, біздің елімізде Еділ патшаға мұражайдың бір бұрышы да бұйырмаған ғой? 2006 жылдары Франция Мәдениет министрлігі ақша бөліп, Аттиланың мұражайы ашылды. Аттиланың ассоциациясы кәдімгідей конкурс жариялап, осындай жерде мұражай салайын деп жатырмыз деп хабарлаған. Ол мемлекеттің қорғауына алынған. Мемлекеттің қорғауындағы жер дегеннің бір жаман жері онда сырттан экскаватор, бульдозер дегендерді жібермейді екен. Барлық жұмыс, құрылыс қолдан жасалады. Міне, көрдіңіз бе, қандай тәртіп. Сөйтіп, жұмыс күші, уақыт дегендер біраз қаржыны қажет етеді ғой, сол мен барғанда қаражаттары бітіп, қиналыңқырап отыр екен, мен қалтамдағы барын беріп кеттім, соған да риза болып жатыр. Елге келген соң, сіз жоғары жақтағыларға мән-жайды айтып, жәрдем беру туралы ұсыныс айт падыңыз ба? Біздің өз елімізде, Қазақстанда Аттиланың атында ең болмаса бір көше жоқ. Басқа ел үшін сұрағаннан, өз елімізде бір ескерткіш орнату жөнінде мәселе қойғаным жөн емес пе?! Дүниежүзі шығыстан үш-ақ адамды: Шыңғыс хан, Ақсақ Темір және Аттиланы ғана мойындайды. Ол кезде Қазақстанның жері Аттиланың империясына қараған. Оның әкесі Шығыс жақты басқарған, яғни Қытай қабырғасына дейінгі аралық. Сол кезде ғой баласы Аттиланы Қытайға елші етіп жібергені. Ал енді Тараз, Түркістандардан Индия жаққа қарай ақ ғұндар мекен еткен. Солтүстік жақтағыларды қара ғұндар, оңтүстіктегілерді ақ ғұндар деп екіге бөлген. Қара солтүстік, ақ оңтүстік деген сөз. Түркияның солтүстігіндегі теңізді Қара теңіз, оңтүстігіндегіні Ақ теңіз деп атауы сол кездегі қалыптасқан сөздік қолданыс. Аттиланың білімді болғанына қарағанда ілім-білімнен мол хабардар болғаны ғой? Иә, әкесі оны жастайынан ел аралатып, көзі ашық, көкірегі ояу болып өсуіне көп көңіл бөлген. Оларда мол кітап қоры болған. Отырар қаласы күйрейін деп тұрған кезде жанталасып алтын байлықтармен қоса, кітаптарды да тыққан. Баяғы бір заманда шығыстың патшасы барлық уәзірлері мен қол астындағыларын шақырып алып: «Ең алғашқы сөз не деген сөз, соны табыңдар», дейді. Содан уәзірлер әрі ойлап, бері ойлап, білгір, ғұлама ғалымдарды шақыртып, кітаптарды қарап, іздеуге кіріседі. Барлығы жұмыла жатып бір кітап жазып, патшаға алып келеді. Патша «мынаның ішін дегі қай сөз екені белгісіз ғой, қысқартыңдар», дейді. Олар он бетке дейін қысқартады. Патша: Бұл да көп, жалғыз сөз қалдырыңдар, дейді. Сөйтіп, бір сөз ғана қалады. Патша жалғыз ғана құдіретті сөздің табылғанына қуанып, ұлан-асыр той жасайды. Әлгі бір-ақ сөздің құдіреттілігі сол оның ішіне әлемдегінің барлығы сыяды екен. Біраз уақыттардан кейін патша қайтыс болады, бір жорықтар кезінде жаугершілер қаланы қоршап алып, қиратады, өртейді, әлгі сөз сонымен бірге жоқ болады. Сол сөз кейінгі ұрпаққа жетпей, белгісіз күйінде қалады. Кейде маған ой туады, әлемді жаулаушы Шыңғысхан сол сөзді іздеп келмеді ме екен деген. Сол кездегі ең үлкен кітапхана Отырарда болған. Ол елдің патшасы құнды кітаптарды жинап отырады екен. Отырар Жібек жолының бойында тұр, әрі өткен, бері өткен керуенге кітап алып кел дейді, сөйтіп жинай берген. Аттиланың суреті бар ма? Рим суретшісі Рафаэль Сантидің суреттерінен алынған, 1810 жылы бір кітапта басылған Лондоннан бір ғана суреті табылды. Мұсылман дінінде адамның суретін салуға тыйым салынған ғой. Дегенмен ғұндардың тасқа таңба салып, теріге сурет салғандарын, Еуропада да сурет салуды жақсы меңгергенінен ескерсек, Аттиланың суреті болмауы мүмкін емес сияқты. Тарихи тұлғаларды қадірлеуіміз керек дейміз. Бірақ олар толық зерттелмесе, ақпарат аз болса, кімді біліп, кімді танып, қалай дәріптейміз? Тарихи тұлғаларды дәріптеуіміз үшін оларды зерттеу керек, жанашырлар тарапынан қолдау қажет. Қазіргі ғылым мен техниканың жетілген заманында мүмкіндік жеткілікті, тек қаржы бөлінсе және ықылас, ниет болса болғаны. Астананың жанындағы Қаракерей Қабанбайдың мазарына барып келдім. Қазағым деп, халқым деп тер төккен тұлғаларды, міне, осылай дәріптеу керек. Тарихта Аттиланы құлдық дәуір дегенді жойғаны үшін құрметтейді. Бабыр, Баласағұндар қазақтың жерінен шыққан, ал қырғыздар оларға көшенің атын берген, ескерткіш қойған. Ал біз Абылайханнан ары қарай қозғамаймыз. Қазіргілердің тарихпен шаруасы жоқ. Қазіргі тарихшы ағаларымыздың көзі кеткен соң мүлдем ұмытылатын да сияқты. Сонда не болады? Ұлттық тәрбие ол тарих. Ұлтты қалыптастыратын тарих. Аңызға айналған тарих болса, мақтану керек. Жүзге бөлінеміз, таласамыз. Құр даурығу, негізін, арғы тарихын білмейміз. Якуттың ғалымы: «Сендер үндемей жатырсыңдар, моңғолдар Аттила біздікі деп, өздеріне теліп жатыр» дейді. Ал біздің жастарымыз Аттиланың кім екенін білмейді де, себебі насихат жоқ. Осылай намыссыздықтан бар байлықтарымыздан айырылып жатырмыз. Өзбекстан Алпамыс батырға ескерткіш қойған. Алғашқы қағазды дүниежүзі бойынша бірінші шығарған біз. ІІ ғасырда Шу қаласында Ротати деген адам ойлап шығарған. Содан кейін барып Қытай үйренген, әуелі олар ағашқа, сүйекке, ең жақсы дегендері жібекке жазған. Бірақ жібекке жазғанның бояуы жайылып кетеді екен. Ең алғаш кітап жазған, қағаз шығарған біз екеніне дау жоқ. Біздің Қытайда тұратын қандасымыз Үрімшібай деген ғалым Алматыда өткен конференцияда ертедегі қазақтардың ежелден-ақ 28 әрпі, жеті-сегіз жазу тобы болғанын мәлімдеді. Шымкент маңынан да info@alashainasy.kz біраз құндылықтар табылды. Демек, кітап жазу, қағаз шығарудың бол ғанын осындай жазбалар дәлелдейді. V ғасырда Арал теңізінің шығыс жағында Аққағаз деген әйел патшайым болған екен. Яғни Аққағаз деген ат қойғанына қарағанда, қағаздың болғаны шүбәсіз. Алғашқы қағаздардың түсі сары, көк, жасыл, әртүрлі болып келеді. Семейде І Петрдің кезінде үш мың кітап болған. Сол кітаптың бәрі көк қағазға жазылыпты. Қағазды кендірден жасаса, көгілдір болады ғой, ал керісінше түсін ағарту оңай болмаған. Кейін мақтадан жасалған кезде ғана түсі сарғыштанған. Ең үлкен кітапхана Отырарда болған, бірақ Қазақстанда кітапқа қойылған бір ескерткіш жоқ. Алғашқы сақталған кітап «Авеста» деп есептеледі, сол Авестаға Өзбекстан Үргеніште ескерткіш орнатып қойды. Алғашқы қағаз Египетте шыққан деп жүрдік. Ол папирус, папирусты ағаштан жасаған. Ежелгі қытайлар біздің елімізге жорыққа шыққанда ғұндардың алтын, күміс байлық тарымен бірге кітаптарын және карталарын ала келіңдер деп тапсырма береді екен. Жердің географиялық картасын да ең бірінші ғұндар жасаған. Дүниежүзіндегі ең мәдениетті ел біздің ел болған, біз өркениетті елдің ұрпағымыз, ал қазір ең соңында жүргендейміз және алдыға шығуға тырысқымыз да келмейді. Отырар кітапханасының асыл қазыналары бір жерде тығулы жатқан болар, егер шіріп кетпесе, бұл іспен айналысып жатқан біреулер бар ма? Бірде-бір деректе кітаптардың өртелгені туралы мәлімет жоқ. Соған қарағанда, кітапхана бір жерде тығулы. Кітаптарды матаға орап, сандыққа салып, құмға көміп тастаса, ол шірімейді екен. Оты рардың маңайында бір аттылы кісі өтетіндей етіп жасалған жерасты жолдары болған. Жаугершілік кезінде сонда жа сырынып, асыл қазыналарын сондай жерлерге жасырған. Отырардың кітапханасы да солай жасырылғаны күмән келтірмейді. Сонау бір жылдары қой бағып жүрген шопанның иті Отырардың Көкмардан қорғанының маңында борсық қуып жүріп, оның ініне күмп етіп түсіп кетіп, аузына тозығы жеткен араб тілінде жазылған бір көне кітапты тістеп алып шыққаны туралы газеттерде жазылғаны белгілі. Яғни сол төңіректе мол қазынаның топырақ астында жатқаны анық. Отырар кітапханасы шығысты ғана емес, батыс елдерін де таңырқатып, таңдай қақтырғаны мәлім. Тарих беттерін парақтар болсақ, әл-фараби бабамыздың өзі кітапқұмар ғұламалылығымен, құнды дүниелер жинауымен танымал болғанын, кітап қорының көбеюіне орасан үлес қосқанын білеміз. Қой терісімен қапталған, теріге жазылған қыпшақ жылнамалары, жыр-дастандар, дәрі-дәрмек қолданыстары мен пайдалы шөптер туралы жазбалар, жұлдызшылар мен саяхатшылардың аспан мен жер белгілерін түсірген тұжырымдары туралы жазылған кітаптары да Отырар кітапханасының атағын жер жүзіне мәшһүр етті. Ал енді осы топырақ астында қалған құндылықтарымызға қолымызды жеткізу үшін бел шешіп кірісе алмай отырғанымыз өкінішті. Егер Отырар кітапханасы табылар болса, басқасын айтпағанда, онда Аттила туралы да көптеген мәліметтер болуы бек мүмкін ғой, қалай ой лайсыз? Өте дұрыс айтасыз. Әбден мүмкін. Табылар еді. Аттила туралы дерек болмауы мүмкін емес. Ой, шіркін-ай, ол кітаптар қолға түссе, қазақ өркениеті болмаған деген дердің аузына құм құйылар еді. Дүниежүзінің алдында мерейміз көтеріліп, барлығын мойындатар едік. Аттиланың суреті де табылып қалар ма еді. Әлгі Шыңғысхан іздеген жалғыз сөзді де содан табар ма едік. Әңгімеңізге рақмет. Сұхбаттасқан Әлия СЕЙІЛХАНҚЫЗЫ Баланың тегін биологиялық әкесіне жаздырта аламын ба? «Балапан» бағдарламасының кезеңдері мен шығыны қандай? Менің білгім келгені, қазіргі уақытта аяғым ауыр. Тұрмысқа шықпағанмын. Баланың әкесі де бойдақ. Бірақ баладан бас тартып, үйленгісі келмейді. Мен қандай шара қолдана аламын және де баланы өзінің әкесінің атына жазу үшін не істеуім керек? Ақтолқын МҰРАТ, Алматы облысы Бұл сұраққа Алматы қаласы Балалар құқығын қорғау департаментінің бас маманы, заңгер Роза ИСЛАМОВА жауап береді: Баланы өз әкесінің атына жазу үшін өткен жылдың 26 желтоқсанында қабылданған ҚР «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексінің 46-бабына сәйкес, баланың анасымен бірге әкесі де АХАТ-та өтініш беруі керек. Немесе ДНК са раптамасын жасату арқылы сотқа шағымдана аласыз. Тек ол үшін әкесінің анализдері қажет болады. Ал жаңа бекітілген заңның 47- бабында анасының немесе әкесінің баланы өз атына жаз ғызуына қатысты өтініш беру құқықтары жайлы айтылған. Сіздің жағдайда өз атыңыздан үйленуден бас тартқан азаматтың баланың әкесі екенін және баладан бас тартқандығы жайында сотқа өтініш жазуыңызға болады. Баланың әкесі нақты сол адам екендігі анықталған жағдайда сот шығарған ше шіммен АХАТ бөліміне өтініш бере аласыз. Аталмыш бөлімде баланың әкесінің қатысуынсыз, сот ше шіміне жүгініп, перзентіңізді ер-азаматтың тегіне жазғыза аласыз. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі «Балапан» бағдарламасын іске асырудың бірнеше кезеңі бар деп естідім. Олар қандай және мемлекеттік бюджеттен қанша қаржы бөлінетіні жайлы білгім келеді. Марат БЕЙСЕНБАЙ, Алматы облысы Сіздің сұрағыңыздың жауаптары ҚР Білім және ғылым ми нистрлігінің ғаламтордағы сайтынан алынды. Балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтамасыз ету жөніндегі «Балапан» бағдарламасын іске асыру мынадай кезеңдерде жүзеге асырылады және тиісінше мынадай міндеттер шешіледі: 1-кезең 2010 жыл балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен қамтуда 48 %-ға қол жеткізу; 2-кезең 2011 жыл балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен 55,6 %-ға қамту; 3-кезең 2012 жыл балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен 60,8 %-ға қамту; 4-кезең 2013 жыл балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен 65 % қамту; 5-кезең 2014 жылы балаларды мектепке дейінгі тәрбиемен және оқытумен 70 %-ға қамту жылдары бағдарламаны іске асыруға байланысты қаржылық шығындар мынадай: Жылдар Мемлекеттік бюджет (млн т) Республикалық бюджет (млн т) Жергілікті бюджет (млн т) Барлығы , ,0 3243, , , ,0 2011* , ,7 788,0 2012* , ,2 139,5 2013* , ,6 247,0 2014* , ,5 224,0

7 ДОДА 7 КҮРЕС ТҮРЛЕРІ ФУТБОЛ Көптен күткен өктем жеңіс Футболдан Қазақстан ұлттық құрамасы Қырғызстан құрамасымен кездесіп, 5:2 есебімен ойсырата жеңді. Нұрғазы САСАЕВ Алматы футболды сағыныпты-ақ. Футбол ды емес-ау, ұлттық құраманы. Бәлкім, ой ынға кіру тегін болғандықтан дерсіз, бірақ стадион лықа толмаса да, көрерменге қарық болды. Шамамен 15 мыңдай адам бол ған шығар. Футболды сағынғандықтары сол, бір сәтке де тынышталмай, айқайға бас ты. Қиқу салып, ойыншыларды қамшылау мен болды. Тіпті толқын тербеп, тойға кел гендей мәре-сәре болды. Тербелген тол қын ырғағы біркелкі болғанша байыз тап пады, бәрі де. Енді ше, Алматының ұлттық құ раманы "көрмегеніне" де үш жыл болыпты. Енді сол көрермендердің айызын қандырған ойынға көшсек. Әрине, біздің футбол шылардың деңгейлері айыр қалпақты көршілерімізге қарағанда біршама жо ғары. Ол бірден байқалып тұрды. Бас бапкер Мирослав Беранектің сіңірген еңбегі ме, жоқ футболшылардың өздерінің өнері ме, әйтеуір біздің футболшылар бес голдың төртеуін стандартты жағдайдан соқты. Содан болар, екінші таймда қырғыздар допты алаң сыртына тебе салуды доғарды. Өйткені біздің футболшыларға бұрыштама соққысы немесе ауттан доп лақтыру мүмкін дігі тисе, жағдайларының қиын боларын түсінді. Үзілісте бапкерлері құлақтарына құйған болар. Әрине, жеңіске жеткен ұлттық құрама, яғни команда. Командалық ойында жеңіске тек ұжымдағы әрбір спортшының қасықтап қосқан үлесінің арқасында қол жеткізуге болады. Десек те, Қазақстан және Қырғызстан ұлттық құрамалары арасындағы ойында ерекше көзге түскен футболшыларымызға тоқтала кеткіміз келеді. Бірінші Дәуренбек Тәжімбетовтен бас таған дұрыс болар. Себебі ол осы матчта үш гол соғып, хет-трик жасады. Біздің құ ра маның сапында бір ойыншының екі голдан артық доп соқпағанына да табаны кү ректей 14 жыл болыпты жылы Виктор Зубарев Азия ойындары аясындағы матчта Лаос құрамасының қақпасына төрт гол соққан болатын (Таиландта өткен бұл ойында біздің футболшылар 5:0 есебімен жеңіске жеткен болатын). Содан соң дәл осы Зубарев 1997 жылы Пәкістан құрамасы ның қақпасына үш гол соққан еді. Бір қызығы, Лахорда өткен осы ойында Зубарев алаңға 58-минутта шығып, сегіз ми- Жастарымыз жарады Алматыда күрес түрлерінен жастар арасындағы Азия чемпионаты аяқталды. Қазақстан жастары күрестің үш түрінен жеті алтын жеңіп алды. Телжан КҮДЕРОВ Грек-рим күресінен 50 келі салмақта ел намысын Асқар Сәлтебаев қорғады. Жеребе бірден оны Иран балуанына тап қыл ды. Бірақ Асқар сасқан жоқ. Бірінші кезең де Иран балуаны басым түскенімен, үзіліс тен кейін Асқар бір ұпай алды. Одан кейін қарсыласын тырп еткізбеді. Шешуші кезеңде төрешілер Асқарды төрттағандат қан. Бірақ Иран балуаны оны кілемнен жұлып ала алмады. Осылайша Асқар жартылай фи налға шықты. Одан кейін оңтүстікко реялық Жин Жоенмен белдесіп, екі кезеңде де айласын асырды. Ал финалда қырғыз Өскем бай Абдупатаевпен күресті. Алайда кездесу ұзаққа созылмады. Зал толы жанкүйерлерден қуат алған Асқар қырғыз балуанымен небәрі 40 секунд қана күресті. Өзіне тұра ұмтылған қырғыздың жауырынын жерге тигізді. Сөйтіп, Асқар осы салмақ та Азия чемпионы атанды. 120 келідегі Еркін Шәйекеновке барлық белдесулері оңайға түскен жоқ. Алдымен үн діс Индур Вихеммен күресіп, үш кезеңге созылған белдесуде сәл басымдық танытты. Жартылай финалда оңтүстіккореялық Мин Соек Киммен белдесті. Оны да үш кезеңнің қорытындысы бойынша жолынан тайдырды. Ал финалда ирандық Поршакиш Мехтимен белдесті. Біздің Еркінге қара ғанда, қарсыласының шеберлігі басым екендігі байқалып тұрды. Шешуші сәтте нуттың ішінде Пәкістан қақпасына үш доп тоғытқан-ды (Бұл ойында біздің футболшылар 7:0 есебімен үстем түскен). Міне, содан бері футболшылары мыздың бір ойында үш гол соғып отырғаны осы. Бұл әрине, тарихи жетістік. Дәуренбектің аты қазақ футболының шежіресінде мәңгілікке жазылып қалады. Қырғыз дармен болған ойында Дәуренбек голды баспен де соқты, аяқпен де енгізді. Өзінің шабуыл шылық міндетін орындады. Қайрат Нұрдәулетов екі гол соқты. Бі рін ші голы өте тамаша соғылды. Нағыз ка пи танға тән қылықтарымен және өне рімен көзге түсіп жүр. Қажет болса, құрама са пын дағы жігіттерді сілкілеп те ала алады. Генрих Шмидтгаль әдеттегідей сол қап талда құстай ұшып, жорғадай желді. Қан шама рет әуелетіп, көлбеулете қақпа алдына доп асырды. Аракідік жылдамдығын үдетіп, құстай ұшты. Бірақ анда-санда Кировпен орын ауыстырып, дамылдап алып та отырды. Оны түсінуге болады. Генрих Германия чемпионаты аяқталған соң біраз демалған. «Гройтер Фюрт» бундеслигаға шығып, биылғы маусымдағы басты мақ сат тарына қол жеткізген. Сондықтан Генрих алаңсыз демалған. Сол демалысы аяқ талмаса да, Отанына келіп, ұлттық құра ма ның жылдамдығын, қарқынын арттыруға тырысты. Қазақстан Қырғызстан кездесуі аяқталған соң, жанымдағы әріптестерімнен «бүгінгі ойындағы ең үздік футболшы кім?» деп сұрағанымда, бірнешеуі «қалай айтсақ та, Шмидтгальдің орны бөлек қой, бар жылдамдығын іске қоспаса да, үздік болды», деді. Бір ойыншыны бөле-жара атап өткіміз келеді. Ол Бауыржан Исламхан. Оның ойы нына да, өнеріне де, қабілетіне де тәнті болдық. Тіл-көзіміз тасқа, Бауыржан футбо лымыздағы, ұлттық құрамамыздағы олқы тұсымыздың жапсарын жаба алатын футболшы сияқты. Бізде жасыл алаңда қос аяғы тең түскен үйлестіруші, плеймейкер жоқ. Бауыржан осы шепте тәп-тәуір ойнады. Допты көп ұстамайды. Бірден өз жігіттеріміздің біріне бере қояды. Теңбіл допқа бір немесе екі рет қана жанасып, пас беріп ойнайды. Үнемі өзі ашылып, доп сұрап жүре ді. Бір орында тұрмайды. Ұстараның жү - зіндей лыпылдап, зыр қағып жүргені. Осы ойыннан соң бас бапкер Мирослав Беранек те жас талантымызға тиісті бағасын берді: төрешілер Иран балуанын төрттағандатып еді, Еркін оны кілемнен жұлып ала алмай, күміс жүлдені қанағат тұтты. Қазақстан балуандары грек-рим кү ресінен жалпыкомандалық есепте екінші орынға ие болды. Әйелдер күресінде аруларымыз бір алтын, бір күміс және бір қола медаль олжалап, жалпыкомандалық есепте үшінші орынға ие болды. Бірақ қыздар құрамасының аға бапкері Болат Нұрмұхамедов «командалық есепте бірінші орыннан көрінеміз» деген еді. Мақсат орындалмады. Бас бапкердің үміт артқан қыздарының бірі, 63 келі салмақтағы Екатерина Ларинова күміспен шектелді. Төрт қызымыз қола жүлде үшін белдесіп, біреуі ғана қарсыласынан басым түсіп, үшінші орын алды. Солардың екеуі қола медаль жолында үнді қыздарынан ұтылса, біреуі моңғолиялық қарсыласына жол берді. Қола медаль жолында 48 келідегі Кристина Явленко мен 51 келідегі Аймангүл Төлеухан үнді қыздарына, ал 67 ке лі дегі Гүлмарал Еркебаева моңғол қызына есе жіберді. Қазақстан Қырғызстан - 5:2 Голдар: Нұрдәулетов, 2 (1:0). Тәжімбетов, 11 (2:0). Байматов, 26 (2:1). Тәжімбетов, 30 (3:1). Шарипов, 34 (3:2). Нұрдәулетов, 57-пенальтиден (4:2). Тәжімбетов, 90 (5:2). Қазақстан: Бекбаев (Цирин, 46), Киров, Логвиненко (Рожков, 46), Нұрдәулетов (Шахметов, 68), Мұхтаров, Шмидтгаль, Энгель (Гурман, 82), Исламхан, Тәжімбетов, Хижниченко (Остапенко, 21), Жолшиев (Көкеев, 62). Ол өте жас футболшы, бірақ ойланып дігін, тынығып жатқан жерінен келгенін ойнайды. Футболды баспен ойнайды, ұмытпайық. ойынды жақсы сезінеді. Қашан бірден пас Қақпашы Цирин шеберлігі мен шапшаң дығының шет жағасын көрсете алды. бере қою керек, қашан екі рет қақпақылдау керек, бәрін біледі. Бірақ әлі жас. Тәжі рибесі аз. Біз әлі онымен жұмыс жасаймыз. жазылмаған сияқты. Бір-екі рет пас бер- Көкеев «ауырып қалды» деп еді, әлі толық Айтып, түсіндіріп те жатырмыз. Ол бізді де мей, допты аяғында көп ұстап қойды. түсінеді, футболды да түсінеді. Тәжірибелі Жолшиев көп жүгірді, бірақ ұлттық құрама футболшылар сияқты еркін ойнайды. сапында ойнау үшін тәжірибесін әлі де толыстыра түсуі керек сияқты. Біздің қосарымыз, Бауыржан шынымен әлі жас. Халықаралық дүбірлі додаларда Қазақта «аз сөйлесе де, саз сөйлейді тәжірибе жинап ысыла түссе, әлі-ақ футболымыздың жарық жұлдызы болар. Әзірше те аз ойнаса да, тамаша пасымен соңғы деген мақал бар. Сол сияқты Шахметов пастары көлденең, кейін, сәл ғана алға, голдың соғылуына ықпал етіп, сүбелі үлес қысқа болып тұр. Қарсыласымыздың бүкіл қосты. Хижниченко жарақат алып қалып, қорғанысын кесіп те, тесіп те өтер «зерделік» пастар жетіспейтіндей. Бірақ осы бо саң суына мүмкіндік бермеді. Бір рет өзін Остапенко қырғыз қорғаушыларының бетінен таймаса, көп ұзамай «қазақтың қаумалаған қорғаушылардан сытылып Хавиі» атанатын шығар. Шын жүректен шыққанымен, қақпашыдан айласын асыра соған тілектеспіз әрі соны күтеміз. алмады. Қорғаушыларымыздың қателескен дері болды. Әйтсе де, Мұхтаров та, Ел назары Германиядан келген екінші ойыншымызға, яғни Константин Энгельге ерекше ауды. Ол Қазақстан құрамасы Рожковтың ойынынан мін таппадық. Қақ- Ки ров та жаман ойнаған жоқ. Бірінші рет сапындағы өзінің тырнақалды ойынында пашы Бекбаев ұлттық құрама жейдесін жаман ойнаған жоқ. Ауттан допты алысқа алғаш рет кигендіктен, толғанысын тарата лақтырады екен. Допты қос қолымен қыса алмаған сияқты. ұстаған бойы сермеп кеп жібергенде, Жалпы, бұл ойында біздің құрама теңбіл сфера қақпа алдына бір-ақ жетеді. өрнекті ойын үлгісін көрсетті. Әсіресе стандартты жағдайларды ұтымды пайдаланып, Құдды аяқпен тепкендей пәрменді ұшады. Оның да Генрих сияқты демалыста жүрген- айызымызды қандырды. Ал 59 келі салмақта Аяулым Қасымова үшінші орын үшін өткен тартысты белдесуде қырғыз қызы Бурул Аққұлованы екі кезеңде ұпай санымен ұтты. Басты үмітті 63 келі салмақта белдес кен, жасөспірімдер арасындағы әлем чемпионы Екатерина Лариноваға артқанбыз. Катя дегенмен ел сенімін ақтады, алғашқы айналымда тайпейлік қарсыласын бар жоғы 30 секундтың ішінде таза жеңсе, осы жетістігін оңтүстіккоерялық Ен Сун Женгпен өткен кездесуде де қайталап, айқын басымдықпен жеңіске жетті. Ал финалда үнді қызымен бас жүлдені сарапқа салуы керек болатын. Алайда жаттығу кезінде қолын шығарып алған Екатерина күміс жүлдені қанағат тұтуға мәжбүр болды. Бел деспей-ақ Азия чемпионы атанған үнді қызының қуанышында шек болмады. Ал алтын жүлдені 72 келі салмақта белдескен Эльмира Сыздықова әперді. Өзбек және жапон қыздарын ұтып, Азия чемпионы атанды. Әсіресе финалда жапон Таме Иочимен өткен белдесуде барын салып, екі кезеңде ұпай санымен жеңіске жетті. Азия чемпионатын еркін күрес балуандары тамамдады. Ең жеңіл салмақта жасөспірімдер арасындағы әлем чемпионы Владимир Кудрин күрескен-ді. Жастар арасындағы белдесулерге енді ғана қо сылған Володя ел сенімін ақтап, Азия чемпионы атанды. Ол алдымен жапон жігітін ай қын басымдылықпен ұтса, жартылай финалда үндіс Синхг Девиді де оңды-сол ды лақтырып, үстемдік танытты. Финалда ирандық Хамид Халевалиді ұтып, алтынмен апталды. 55 келі салмақта Азамат Шапақұлы жеңімпаз атанды. Әуелі қырғыз Әлібек Ташматовты, одан соң моңғол балуанын ұтты. Жартылай финалда Ирактан келген балуанды таза ұтып, ақтық сынға жолдама алды. Ал финалда жасөспірімдер арасын дағы Олимпиада чемпионы, жапон Юки Такашимен белдесті. Белдесудің аяқта луы на бес секунд қалғанда Азамат бар күш-жігерін салып, ұпай еншіледі де, жергілікті жанкүйерлерді қуантты. 74 келіде Әбубәкір Төрғаев үндіс, өз бек және қырғыз балуандарын жеңіп, финалда ирандық Әли Шафезадке де еш мүм кіндік бермеді. Екі кезеңде де басым дық танытып, Азия чемпионы атанды. 96 келі салмақтағы Іңкәр Ермұхамед Қазақстан Иран текетіресіне бадырайтып нүкте қойды. Қырғыз, үндіс балуандарын тізерлетіп, финалда ирандық Ишан Занделехті жеңді. Қарсыласын кілемнен жұлып алып, бес балға алып ұрғанда, зал толы жанкүйер шулап кетті. Соған жігерленген Ермұхамед қарсыласына ұпай бермей, айқын басымдық танытты. Ойсырай жеңіл ген Иран балуаны кілемнен тұрмай, көз жасына ерік берді. 66 келіде Болат Сақаев ауған балуанын таза ұтты. Артынша моңғолдың қарулы жі гі тімен ұзақ алысып, тек соңғы секундтарда жеңісті жұлып әкетті. Ал финалда Иран ба луанынан ұтылып, күміс жүлдеге ие болды. 60 келідегі Мейіржан Әшіров, 84 келідегі Ералы Әбдірешев және ең ауыр сал мақтағы Олег Болтин қола медаль иеленді. Десек те, күрестің осы түрінен жалпыкомандалық есепте Иран бірінші орын алды. Қазақстан жастары төрт алтын, бір кү міс және үш қола медальмен екінші орынды иеленді. Басы 1-бетте БІЗДІҢ ОЛИМПИАДАШЫЛАР Епті Еркебұлан Еркебұлан Мұратбекұлы ҚОСАЕВ Салмағы: 60 келі Туған жылы: Туған жері: ШҚО Үржар ауданы Қабанбай ауылы Жеке бапкері: Аман Шәріпов Бүкіләлемдік рейтингте: 13-орын Жетістіктері: Әлемдік «Гран-при» бәсекесінің жеңімпазы (Абу-Даби, 2011 жыл) жылдардағы Қазақстан чемпионы жылғы Азия чемпионатының қола жүлдегері жылғы әлем кубогының кезеңдік турнирінің қола жүлдегері. Дзюдодан 60 келі салмақ дәрежесінде әр жылдары ел намысын қорғаған балуан дарының ішінен Базарбек Донбай Сид ней Олимпиадасында 5-орынға ие болып, Бусандағы Азия ойындарында күміспен күптелген. Одан кейін Саламат Отарбаев күресті, бірақ ерен жетістіктерге қол жеткізе алмады. Ал соңғы жылдары бұл салмақта бәсекелестік қайта қызып, Бақытжан Қожабеков, Еркебұлан Қо саев сынды балуандар бой көрсете бас тады. Ал былтырғы әлем чемпионатына жастар арасында дүниежүзін бағындырған Елдос Сметов барды. Бірақ бұғана сы қатпаған жас өреніміз екінші айналымнан аса алмады. Ал Лондон Олимпиадасына Еркебұлан Қосаев баратын болды. Халықаралық дзю до федерациясының Олимпиада ойын дарына іріктеген жаңа жүйесінде Еркебұ ланның бағы жанды. Еркебұлан татамидің хас шебері болмаса да, кей сәттерде өз өнерімен көп шілікті сүйсіндіретіні бар. Бәрі де көңіл кү йіне байланысты. Ол әйгілі Алакөлдің жаға сында өскен. Бұрын Жарбұлақ, қазір Қабанбай ауылы аталатын Шығыс Қазақстан облысының Үржар ауданына қарасты елді мекенде туған. Киелі ауыл бұл. Ала көлден үш шақырым жердегі ауылдан 1998 жылы дзюдодан дүниежүзілік жасөс пірімдер арасында топжарған Ерлан Сі ләмбаев, Олимпиада ойындарына екі мәрте қатысқан Сағдат Садықов секілді белді балуандар шыққан. Алғашқы бапкері Аман Шәріпов. Дзюдомен айналысқанына 10 жыл болды. Алғаш рет 2004 жылы бапкерлер кө зі не түсе бастады. Аман ағасы жасөспі рім дер және жастар арасындағы дода лар ға қосқан. Еркебұлан бапкер сені мін ақ тап, жасөспірімдер және жастар ара сын дағы ел біріншіліктерінде топ жарды. Содан соң ересектер арасында да (алғаш рет 2008 жылы Қарағандыда) Қазақстан чемпионы атанды. Бір жылдан соң ел біріншілігінде осы жетістігін қайталап, кез дейсоқ чемпион болмағандығын дә лел деді. Осылай 60 келіде белдесетіндер өзі нен қаймығатындай дәрежеге жетті. Артық сөзі жоқ, біртоға жігіт. Өзінің не гізгі қолданып жүрген әдісі «диірмен» бо латын. Сол «диірменге» түсіп қалып, шыр айналмаған балуан жоқ. Өкінішке қарай, Халықаралық дзюдо федерациясы бұл тәсілді алып тастап, Еркебұланға кү ресу қиынға түсті. Өзінің сүйікті әдісін ұмы ту, бейімделу оңайға түскен жоқ. Биыл Алматыда өткен әлем шеберлері арасындағы турнирде өзбек Собировты ҰЛТТЫҚ АТ СПОРТЫ Көкпардың жүлдесі 60 мың доллар Шығыс Қазақстан облысының орталығы Өскеменде еліміздің еңбек сіңірген жаттықтырушысы Тоқан Базархановтың 70 жылдың мерейтойына байланысты ұлттық ат спорты түрлерінен республикалық турнир өтті. Аударыспақ, қыз қуу, теңге ілу және көкпар ұлттық ат спорты түрлерінен ұйымдастырылған бұл додада көпшіліктің назары бірінші ретте көкпарға ауды. Бұл түсінікті де. Ел біріншілігі ретінде ұйымдастырылған көкпар додасына Қазақстанның 12 аймағы ның командасы қатысты. Олардың ішін де өткен жылғы ел чемпионы Оңтүстік Қа зақстан облысының командасы мен Қазақстан біріншілігінің алты дүркін жеңімпазы Жамбыл облысының да ұжымы бар еді. Сондай-ақ Астана қаласының көк паршылар командасы да фавориттер қатарында болды. Сонымен, үш командадан төрт топқа бөлінген командалардың ішінен жартылай финалға жоғарыда аталған Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстары және Астана қаласының командасынан бөлек, до да қожайындары Шығыс Қазақстан об лы сы жеңіп жатып, диірменге саламын деп, татамиден шығып қалды. Олимпиада лицензиясы жолындағы ең көп ұпай еншілеген додасы 2011 жы лы Абу-Дабиде өткен «Гран-при» бәсекесі болды. Бiрiккен Араб Әмiрлiгiне әлемнiң 60 елiнен 370 татами шеберi келген болатын. Еркебұлан Қосаев бұл турнирде барлық қарсыласын иппон әдiсiмен таза жеңдi. Әуелі монакалық Ян Сикардидi, одан кейiн австриялық Людовиг Пайсчерді жықты. Жартылай финалда немiс Тобиаш Энгельмайердi жолынан тайдырды. Финалда моңғол үмiтi Болдбаатар Ганбатты сан соқтырып, же ңiмпаз атанды. Одан соң Грузияда өткен әлем кубогінің кезеңдік турнирінде жүл деге ілінді. Тағы да бірнеше халықаралық турнирлерде жүлдегер атанды. Алма тыдағы әлем кубогының кезеңдік белдесуінде қола медаль алды. Еркебұлан ҚОСАЕВ: Жақында елге барып келдім. Халық тың қошеметі ерекше. Ондайды күт пеп едім. Бәрі жолымның оң болуын тілеп, қамшылап жатыр. Жерлесте рімнің, отандастарымның сенімін ақ тау үшін аянбаймын. Бұл не белбеу ке тетін, не бел кететін жауапты сын ғой. Ауылым батыр атам Қаракерей Қа бан байдың атымен аталады. Баба аруа ғы қолдап, жүлдеге ілінуге тиіспін. Аман ШӘРІПОВ, жеке бапкері: Негізі, Еркебұланның бойында қаракүші басым. Өйткені жастайынан көлге шомылып, күш-жігері әбден толысқан. Сол көл жағасында, жылда ауыл балалары арасында дзюдодан турнир өткізетінбіз. Бірде Еркеш келіп күресті. Айла-тәсілдерді онша білмесе де, күреске икемі бар екен. Содан бірден Семейге алып кетіп, тәрбиеледік қой. Былайша айтқанда, көлде жүрген жерінен алып келдік. Аз сөйлейді, өсек-өтірікке жаны қас. Өзгелер сияқты самбо немесе қазақша күрестен кел ген жоқ. Бұл орайда дзюдоға адал деуге болады. Үнемі жігерін жанып, намысын қайрап отыру керек. Кейде мен жанында болмай қаламын. Ал жанында мен жүрсем, үнемі жүлдеге ілінеді. Былайша айтқанда, маған үйреніп қалған, күрескенде мені көп тыңдайды. Қазір ұлттық құрама бапкер лерінің бірі Нұрбол Сүлейменовтің қол астында жаттығып жүр. Жолына үз діге, үлкен үмітпен қараймын. «Чемпион болмаса да, жүлдеге іліну керек» деп топшылап отырмыз. Тәжірибе жинап, ысылып қалды. Енді тек іске сәт дейміз. БАСТЫ ҚАРСЫЛАСТАРЫ 60 келі сал мақта кіл мықтылар көпақ: жапон Хироуоки, өзбек Собиров, ресейлік Галстян, грузин Зантария. Бірақ Еркебұлан бәрімен де белдескен. Олармен қалай күресуді де біледі. АРТЫҚШЫЛЫҒЫ МЕН КЕМШІЛІГІ Еркебұланның басты қателігі, өзінің диірмен әдісін қолдана бергісі келеді. Қазір ол әдіс дзюдо ережесінде жоқ. Сүйікті әді сі мен бұрынғы әдетінен арыла алмай жүр. Ал күрескенде ұстағанын жібермейді. да жолдама алды. Бұл кезеңде аста на лық көкпаршылар алаң иелерін 10:1 есе бімен жеңсе, екінші жартылай финалда жамбылдық жігіттердің мерейі үстем болды. Дегенмен шымкенттік көкпаршылар үш інші орын үшін болған таласта шығысқазақстандықтардан 6:1 есебімен басым түсіп, қола жүлдеге қол жеткізді. Ал финалдық ойында елордалық жігіттер Жам был облысының көкпаршыларын 8:1 есебімен ұтып, ел чемпионы ретінде 60 мың АҚШ долларын қалталарына басты. Сондай-ақ жекелей аталымдар бойынша да жүлделердің бірсыпырасын астаналықтар жеңіп алды. Арслан Қабжанов ең үздік сұр мерген атанса, Александр Пупенко үздік шабуылшы атанып, Ұлан Байтөреев үздік қорғаушы болып танылды. Әзиз ЖҰМАДІЛ «Самұрық-Қазына» қанша спортты қанатының астына алды? Қазір еліміздегі көптеген спорт түрлерін «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры өз қолтығына алып, демеп-жебеп келеді. Велоспорт және ауыр атлетика федерацияларына серіктес болып жүргендерін білемін. Басқа қандай спорт түрлеріне қаржы бөліп, көмектесіп жатыр? Орлан ТАЛҒАТҰЛЫ, Астана қаласы Бүгінгі таңда «Самұрық-Қазына» ұлттық әл-ауқат қоры, яғни осы акционерлік қоғамның «Самұрық СК» корпоративтік қоры елімізде 15 республикалық федерацияға (клубқа) демеуші болып жүр. Олар ҚР күрес түрлері федерациясы, ҚР су спорты түрлері федерациясы, ҚР волейбол федерациясы, ҚР таэквондо федерациясы, ҚР ескек есу спорты түрлері федерациясы, ҚР гимнастика федерациясы, ҚР ауыр атлетика федерациясы, ҚР нысана көздеу федерациясы, ҚР қазіргі бессайыс федерациясы, ҚР шахмат федерациясы, ҚР велоспорт федерациясы, ҚР гандбол федерациясы, «Астана» баскетбол клубы, Қазақ күресін қолдау қоры және OFF Road Kazakhstan (әуесқой жолсыздар автоклубы, олардың ішінде «Астана» ралли клубы да бар). Шүменов чемпиондық атағын қорғай алды ма? Кәсіпқой бокстағы қандасымыз Бейбіт Шүменовтің шаршы алаңға шығуы керектігі жөнінде ақпарат берген едіңіздер. Бейбіт чемпиондық атағын қорғай алды ма? Бақыт БЕДЕЛБЕКОВА, Алматы қаласы Екі белбеудің иесі Бейбіт Шүменов АҚШ-тың Лас-Вегас қаласында шаршы алаңға шығып, мексикандық Энрико Орнеласпен жұдырықтасты. WВА және ІВА чемпиондық белбеулерінің иегері бұл айқаста бірінші белбеуін ортаға қойған. Дегенмен қазақ батырына мексикандық тың шамасы жетпеді. Жұдырықтасу басталғаннан соңына дейін өзінің үстемдігін жүргізген Бейбітті қап талдағы төрешілердің үшеуі де жеңімпаз деп таныды. Үшеуі де 120:108 есебін көрсетіпті. Бірінші раундта-ақ Бейбіттің толассыз соққыларынан есеңгіреп қалған Орнелас аяғында әрең тұрды. Алайда төреші ногдаун ашқан жоқ. Одан кейінгі раундтарда да Бейбіттің басымдылығы байқалып тұрды. Тек 5-раундта ғана мексикандық боксшы белсенділік танытып, бірнеше қауіпті соққы жұмсаған. Бірақ жерлесіміз бұл шабуылдарға да лайықты қарсылық көрсете білді. Нәтижесінде 28 жасар қазақ батыры кәсіпқой бокстағы 14 жекпе-жегін өткізіп, 13-інші жеңісіне қол жеткізді. Нокаутпен жеңгім келген. Бірақ қарсыласым қарымды екен, керемет қорғанды. Дегенмен өз жұдырықтасуыма көңілім толды. Алда өзімнің екі чемпиондық атағыма тағы бір белбеу қоссам деймін. Өзіме қарсылас атанар чемпион дарды іздеп жүрмін, деді жекпе-жектен кейін Бейбіт Шүменов.

8 8www.alashainasy.kz ТАҒЗЫМ Қазақтың қос бұлбұлын еске алу кеші өтті Ақтаудағы М.Өскінбаев атындағы Маңғыстау облыстық филармония сында қазақтың әйгілі әншілері Күләш Байсейітованың туғанына 100 жыл, Роза Бағланованың туғанына 90 жыл толуына орай «Гәкку» атты еске алу кеші өтті. Шараны Маңғыстау облыстық мәдениет басқармасы мен филармония ұжымы ұйым дастырды. Кеште Абыл Тарақұлы атындағы ұлт-аспаптар оркестрінің сүйемелдеуімен ҚР мәдениет қайраткері Нұрияш Оспанова мен халықаралық «Ша быт» фестивалінің лауреаты Шаһеризада Сапарова және маңғыстаулық жас әнші Әдеміай Ашықбаева өнер көрсетті. Бекбол БАЗАРБАЕВ, М.Өскенбаев атындағы Маңғыстау облыстық филармониясының директоры: Бүгінгі мәдени шараның маңы зы зор. Музыка әлемінде жұлдыздай жарқыраған Күләш Байсейітованың, Роза Бағланованың орындауындағы қазақ әндерін әншілеріміз оркестрдің сүйемелдеуімен өз дауыстары мен шырқады. Біз қазақтың қос бұлбұлының есімін әрдайым құрмет тұтамыз. СІЗ ЕСТІДІҢІЗ БЕ? Күн бетінен түйеқұс көрінді Ғалымдар Күн бетінде пайда болған құсты суретке түсіріп алды. Мамандар жақын уақытта дауыл тұруы СКАНВОРД Гидролокатор Хал-жағдай Зебра Полиомиелит вирусын ашқан ғалым Сатылатын зат Тиынның бүйірі Дыбыстың таңбалануы Шетел банкісіне салынған салым Тірі балықтарды сақ тау үшін жасалған тоқыма ыдыс Испания ф/клубы Австралия түйеқұсы Құрбан, садақа Арман СЕРІКҰЛЫ Мәлім, жария Мемлекеттік марапат Аңызақ ыстық... Нуччи (Баритон) Мемлекет аралық келісім Тотықұс түрі Катод (Ант.) С. Цвейг кітабы ОҚЫРМАН ЛЕБІЗІ мүмкін деп болжам жасауда. НАСА SDO метеорологиялық ғылыми мекемесі Күн бетінен түйеқұстың бейнесін суретке түсіріп алды. Сирағы ұзын құс бір қарағанда керіліп тұрған әтешке де ұқсайды. Бұл мәліметті segodnya.ua ғаламтордағы парақшасында жария лады. Сирақты құстың қара қоңыр елесі Күннің сол бөлігінде пайда болған. Сурет SDO мекемесінің бортынан AIA (At mospheric Imaging Assembly) аспабымен түсірілген. «Бұл қызық көрініс, расында, короналды ойыққа ұқсайды. Анық көрінеді әрі тым үлкен», дейді Лебедев атындағы Физикалық институт зертханасының ғылыми қызметкері Сергей Богачев. Сондай-ақ ол короналды ойық тың Күн бетіндегі қараңғы ай мақтары екенін түсіндірді. Елес сынды қара жолақ тар Күннің магниттік күш сы зығы Күн нен алшақ орналасқан бөліктерінде түзіледі және Күннің мұндай аймақ тары жо ға ры жыл дамдықты шу ақ жел де рінің бастау көздері б о л ы п табылады. Мынадай тас қын ның жолында Жер кезігетін болса, ғаламшардың магнитосферасында өзге рістер пайда болып, дауылдар тұрады. «Бірер күннің ішінде сирақты құстың бейнесі Күннің дәл ортасынан көрініп, Жер шарында магниттік дауыл болуы мүмкін», дейді С.Богачев. Оның айтуынша, короналды ойық ұзақ сақталатын нысан. Бір аптадан кейін «құс» Күннің басқа бөліктеріне қарай өтіп, бір айдан кейін қайта оралуы мүмкін. «Тіпті оның қалай сақталғанын тама шалаудың өзі өте қызық» дейді ғалым. Құрастырған Айтқазы МАЙЛЫБАЙ Бір нәрсенің нобайы Жыл атауы ХІХ ғ. сәулет стилі Газетіміздің 95 (777) санында жарияланған сканвордтың жауабы КӨЛДЕНЕҢІНЕН: Шалма. Соя. Фунт. Капот. Ата. Ясон. Танаис. Латын. Нетто. Ене. Утас. Ценз. Жете. Иба. Үн. Шейк. Неке. ТІГІНЕН: Шарана. Ереже. Нит. Амфора. Тузик. Аут. Илот. Яса. Ажан. Юстас. Тесе. Тоғын. Түк. «Аяжан». Немене. Ұран Ғұлама Өңір, қала Сауал Өтірікші Әртіс Иоко... ДУМАН РЕСПУБЛИКАЛЫҚ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ ҚОҒАМДЫҚ-САЯСИ АҚПАРАТТЫҚ АҚПАРАТТЫҚ ГАЗЕТ ГАЗЕТ segodnya.ua Қарбыздың шырыны Мұқаба 1,6 миллион долларға сатылды Парижде комикстің мұқабасы 1,6 миллион АҚШ долларына сатылды. Төрт жыл бұрынғы әлемдік рекордтан ерекшелігі сол мұқабаны бельгиялық суретшінің өзі салған. «Тинтин комиксінің мұқабасы 1,6 миллион АҚШ долларына сатылып, әлемдік рекордты жаңартты», деп хабарлайды Tengrinews.kz. «Тинтин Америкада» альбомын шығарған алғашқы басылым өнімі Бельгияның репортері жайындағы комикс 2008 жылғы әлемдік рекордты жаңартқан. Ол уақытта ерекше болып есептелген мұқаба 764 мың АҚШ долларына сатылыпты. Басылым мамандарының айтуынша, оны сатып алған жеке коллекция жиюшы екен. Әзімбай ҒАЛИ, тарих ғылымының докторы, профессор, саясаттанушы Естігенді елең еткізер бұл жолғы сатылған мұқабаны бейнелеген бельгиялық суретші Эрже. Естеріңізге сала кетейік, «Тинтин мен оның иті» жайындағы оқиғалар 1929 жылы жарыққа шықты. 60 жылдың ішінде бүкіл әлемге аты шығып, әйгілі болды. «Алаш айнасы» газетiне жазылу индексi: Редакцияның мекенжайы: Бегалин көшесі «АЛАШ АЙНАСЫ» Бегалин көшесі, 148/ 1а о о о о о о Бегалин көшесі о о Коккинаки көшесі Байтасов көшесі winebutik.net Алматы қаласы, Бегалин көшесі, 148/1 А Телефон: 8(727) , Факс: 8(727) Луганский көшесі Республика сарайы Ауа райы о о о +7+9 о о о Сәтбаев көшесі Достық даңғылы о о о о о о о о Абай даңғылы Құрманғазы көшесі Қабанбай батыр көшесі о о о о о о О О о о о о О О Жк Дс Сс Ср Бс Жк Дс Сс Ср Бс Жк Дс Сс Ср Бс Жк Дс Сс Ср Бс Маусым Маусымның 5-і Алаштың атаулы күні 76 жыл бұрын ( ) ақын, журналист, аудармашы, Солтүстік Қазақстан облысы Есіл ауданының Құрметті азаматы Ісләм Зікібаев дүниеге келді. 74 жыл бұрын (1938) Әулиеата қаласына ұлы ақын Жамбыл Жабаевтың есімі берілді. Жамбыл Қазақстандағы көне қалалардың бірі. Ол әр жылдары Талас, Тараз, Әулиеата, Мирзоян деп аталған болатын жылы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен қалаға оның көне атауы Тараз қайта берілді. 32 жыл бұрын (1980) Ақтөбе қаласында Әлия Молдағұловаға мұражай ашылды. 20 жыл бұрын (1992) Талдықорған облысы (қазіргі Алматы облысы) Қапал ауданының Қарашоқы мекенінде ақын Сара Тастанбекқызына ескерткіш ашылды. 13 жыл бұрын (1999) Оңтүстік Қазақстан облысының Бәйдібек ауданында Бәйдібек баба мен Домалақ ана, қасиетті Бес ана кесенесінің ашылу рәсімі өтті. Дүниежүзілік қоршаған ортаны қорғау күні. Туған күн иелері Сапарғали Ләмбекұлы (1936) ақын, жазушы; Мырзакәрім Алшынбаев (1955) медицина ғылымының докторы, профессор; Дүйсебек Қазанғапов (1956) ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің Павлодар облысы бойынша Медициналық қызметке ақы төлеу комитеті департаментінің директоры, медицина ғылымының кандидаты, денсаулық сақтау ісінің үздігі; Қазыбек Ержанов (1942) химия ғылымының докторы, профессор; Берік Арын (1969) ҚР Парламенті Сенаты аппарат жетекшісінің орынбасары; Юрий Мельниченко (1972) Олимпиада чемпионы, ҚР спорттық күрес қауымдастығының вице-президенті; Шолпан Қалиева (1980) дзюдодан халықаралық дәрежедегі спорт шебері, Қазақстанның бірнеше дүркін чемпионы. info@alashainasy.kz Мерейлі күндеріңіз мерекеге ұласып, мәртебелеріңіз арта берсін! «Алаш айнасы» Белгілі есімнің белгісіз сыры ШОЛПАН қазақтың төл есімі. Бұл сөз «жарық, нұрлы, көрікті және сәулелі» дегенді білдіреді. Қазақ бұл есімді ұрпағының «Шолпан шоқжұлдызындай жарық, әсем әрі көрікті болып өссін» деген ниетпен қояды. Ел ішінде жиі кездесетін есімнің бірі. 05,14 15,15 20,28 ТОҚТЫ Сiздi бүгін маңызды кездесулер күтедi. Егер әрiптестерiңiз бен достарыңыз бiрлесiп жұмыс істеуге ұсыныс жасаса, асық пай ойланып, өз келiсiмiңiздi берген жөн. Жаңа таныстық өмiрге деген көзқарасыңызды жақсы жағына өзгертiп, алға қойған мақсаттарыңызды жүзеге асыруға жол ашады. ТОРПАҚ Бұл күнi орын алған оқиғалар сіздің қаржылық жағдайыңыздың жақ саруына мүмкiндiк туғызады. Кездескен қиын шылықтарды оп-оңай жеңіп шығасыз. Басқа адамдардың арасындағы мәселелерге араласпаған жөн. Достар мен қыдырам деп, қаржы лық жағдайыңызды қиын датып алмаңыз. ЕГIЗДЕР Бүгін бiрқатар қиындықтарға тап болып, қаржы мәселесімен аздап бас қатыруға тура келеді. Сондықтан кез келген нәрсеге қазірден бастап назар аударған абзал. Жағдайыңыздың күрт өзгеріп, нашарлауынан денсаулығыңыз сыр беруі мүмкін. ШАЯН Осы күнi iссапарға немесе саяхатқа шы ғуыңыз мүмкін. Жұмыста немесе отбасында кездескен қиындықтарға бола денсаулығыңызды құртпаңыз. «Дүние қолдың кiрi» демекшi, денiңiз сау, басыңыз аман болса, бәрi орнына келедi. Туыс қандарыңыз тығырықтан шығуға көмектесiп, қол ұшын бередi. АРЫСТАН Сiз қиын жағдайға душар болып қалсаңыз, одан шығудың жолын табасыз. Себебi, сiзді ең жақын адамыңыз кез келген сәтте қолдап, қорғап отыруға дайын. Бiрақ та махаббат пен шыдамдылық отбасындағы ең керек нәрсе екенiн ұмытпағайсыз. Сол үшін қандай жағдай болса да сабырлы болған жөн. БИКЕШ Қандай оқиға орын алса да, бүгiн сiздiң жағдайыңыз өте тамаша болады. Жаңа адамдармен танысып, уақытыңызды тиімді өткізесіз. Дегенмен әрбір іс-әрекетіңізге есеп берiп, тосыннан қойылған сұрақтарға да ойланып барып жауап берген жөн. ТАРАЗЫ Осы күнi күш-қуатыңыз артады, бұл әсiре се сауда-саттықпен айналысып жүрген адам дар да ерекше сезiледi. Өзіңізге қажетті құжаттарды реттеп қойыңыз. Танысу, бiлiсу немесе өте маңызды кездесулер орын алады. Сөзге абай болыңыз. Артық әңгiме, оқыс әрекет дау туғызуы әбден мүмкiн. САРЫШАЯН Бiреуге алданып қалудан сақ болыңыз. Бұрын нан танитын болсаңыз да, өзiңiз сенбейтін адамдардан аулақ болған жөн. «Сенбе досқа, тұрса да қанша мақ тап» деген ұлы Абай дың сөзін есте ұстаңыз. Денсау лыққа көңiл бөлiп, таза ауада көбiрек серуендеген абзал. МЕРГЕН Бүгін сүйіктіңіздің әзiр леген тосын сыйына разы боласыз. Сымбаттылығыңыз бен сүйкімділігіңіздің арқасында айна лаңыздағы жандардың кө зіне түсіп, әдемі әсерге бөленесіз. Өзіңіз бен сүйіктіңізге ортақ жақсы жаңалық болары сөзсіз. ТАУЕШКI Жеке жұмыс тары ңызбен айналысуға қо лайлы күн. Әрiптес терiңiзбен кикiл жiң әңгiмеге душар болып қалам деп уайымдамаңыз. Әлде бiреулермен асығыс-үсiгiс келiсiмге отыр маған жөн. Жақын ада мыңызбен араздасып қалуыңыз мүмкін, бiрақ оған назар аудармаңыз, бәрi орнына келедi. СУҚҰЙҒЫШ Бүгiн жеке өмiрiңiзге қатысты бiраз қиыншылықтарға тап боласыз. Бөгде адамдардың өзiңiздi сөгуiне жол бер меңiз. Бiраз қаржы лық шығын болуы да мүмкін. Спирттік ішімдікке көп әуестенбеген дұрыс. Орын сыз тәуекелге бармай, одан гөрі өз мамандығыңызды ары қарай шыңдай түскен жөн. БАЛЫҚТАР Іссапарға немесе саяхатқа шығуға өте қолайлы кез. Егер саяхатқа жолдама берiп жатса, келiсiмiңiздi бiрден берген дұрыс. Сiздi қызықты оқиға мен маңызды жетiс тiктер күтiп тұр. Соның арқа сында алдыңызға қойған мақсаттарды мүлтіксіз орындайтыныңызға еш шүбә келтiрмеген жөн. «Алаш айнасы» газетiне жазылу индексi: Редакцияның мекенжайы: Алматы қаласы,050051, Бегалин көшесі, 148/1 А Алматы қаласы «Дәуiр» РПБК ЖШС Қалдаяқов көшесi, 17-үй. Тел.: 8 (727) , Тапсырыс 1545 Газет 2008 жылдың 17 қарашасында ҚР Мәдениет және ақпарат министрлiгiнде тiркелiп, бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы 9650-Г куәлiгi берiлген. Редакция авторлар мақаласы мен жарнама мазмұнына жауап бермейдi. Авторлар қолжазбасы өңделмейдi және керi қайтарылмайды. Көлемi екi компьютерлiк беттен (14 кегль) асатын материалдар қабылданбайды. «Алаш айнасында» жарияланған материалдар мен суреттердi көшiрiп немесе өңдеп басу үшiн редакцияның жазбаша рұқсаты алынып, газетке сiлтеме жасалуы мiндеттi. Айдын ҚАБА жауапты хатшы Бас редактор Серiк ЖАНБОЛАТ Талғат КIРШIБАЕВ жауапты хатшының орынбасары Мұратқали ДҮЙСЕНБАЕВ Бас редактордың бiрiншi орынбасары Таралымы дана Астана қаласы «Астана-Полиграфия», Брусиловский көшесi, 87-үй. Тел.: 8 (7172) Тапсырыс 1001 Нұрлыбай ИТЕКБАЕВ тех.редактор Дархан БЕЙСЕНБЕКҰЛЫ Бас редактордың орынбасары Республикалық қоғамдық-саяси ақпараттық газет Газет сейсенбi, сәрсенбi, бейсенбi, жұма, сенбi күндерi шығады. Бағасы келiсiмдi Күләш НАҚЫПОВА аға корректор, тел.: Кезекшi редактор Алмат ИСӘДІЛ Құрылтайшысы және меншiк иесi «ТОЛҒАУ» ЖШС Директор Александр Филимонович АН Тарату қызметi (бөлшектеп сату және жазылу) тел.: 8 (727) Жарнама бөлімі тел.: 8 (727) (727) alikulova.a@orangepoint.kz Аймақтағы тiлшiлер: Атырау Бақытгүл БАБАШ, тел.: Қарағанды Серiк САҒЫНТАЙ, тел.: Жамбыл Гүлжан КӨШЕРОВА, тел.: Қызылжар Ербақыт АМАНТАЙ, тел.: Қызылорда Әділжан ҮМБЕТ, тел.: Өскемен Азамат ҚАСЫМ, тел.: Шымкент Шадияр МОЛДАБЕК, тел.: Орал Тоқтар КЕНЖЕҒАЛИЕВ, тел.: Астана бюросы: Мекенжайы: Сейфуллин көшесi, 31, офис 414«б» Тел.: 8 (7172) aa_astana@mail.ru Айбын ШАҒАЛАҚОВ Астана бюросының жетекшiсi Салтан СӘКЕН тiлшi Қанат ТОҚАБАЕВ тілші Арман АСҚАРОВ тілші Бөлiм редакторлары: Құбаш МЕҢДIҒАЛИЕВ саяси бюро, тел.: Берiк ӘШIМОВ нарық, тел.: Қалдар КӨМЕКБАЕВ қоғам, тел.: Алмат ИСӘДIЛ өркениет, тел.: Нұрғазы САСАЕВ дода (спорт), тел.: Болатбек МҰХТАРОВ жаңалықтар, тел.: Дәурен ҚҰДАЙБЕРГЕН меншiктi тiлшiлер қосыны, тел.: Қабылдау бөлмесі: 8(727) , факс: 8(727)