РАДИЙ Ф И Ш ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ. Тарихий-биографик роман. Иккинчи нашр. Fatjtyp Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент-2005

Ukuran: px
Mulai penontonan dengan halaman:

Download "РАДИЙ Ф И Ш ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ. Тарихий-биографик роман. Иккинчи нашр. Fatjtyp Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент-2005"

Transkripsi

1 РАДИЙ Ф И Ш ЖАЛОЛИДДИН РУМИЙ Тарихий-биографик роман Иккинчи нашр Fatjtyp Гулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи Тошкент-2005

2 83. 3 (0) 4 Ф 74 Русчадан Узбекистон халк; шоири ЖАМОЛ КАМОЛ таржимаси Масъул мухаррир: филология фанлари номзоди Абдумурод ТИЛАВОВ Фиш, Радий. ф 74 Жалолиддин Румий: Тарихий-биографик роман. 2- нашр /Раций Фиш; Масъул му^аррир: Абдумурод Тилавов; Русчадан Жамол Камол таржимаси. Т.: Иафур F y ;io M номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, б. Бу китоб улкан шеърий мерос крлдирган буюк сиймо Ж алолиддин Румий \акддадир. М ана неча асрлардан бери ш оирнинг казал ва рубоий, к,асида ва м асн ави й лари ж а \о н китобхонлари кулидан тушмай келади. Ж алолиддин Румийни Саъдий Ш ерозий, Х оф издан тортиб то Абдура^мон Ж омий, А лишер Н авоий ва Бобурлар \ам узларига устоз санаганлар. Унинг асарларини чанцоклик билан мутолаа кдлганлар. ф ж М 352 (04) Б Б К 83.3 (0 ) Жамол Камол, Рафур Рулом номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи, (Тарж).

3 Биринчи боб НАЖОТ з

4 Менинг уузуримга ишларингизни куйиб, ниятпарингиз билан келинг. Ибн Тоймиййа ТОМДАГИ БОЛА К^шшинг кзирмиз куёши ботиб борар, унга кдрама-к^рши ёкдан - Балх шазрининг атроф-теваракларига таралиб, шафак^а чулганган дашту саэфоларни туццириб, шамол эсар эди. Товонига кддар узун тун кийиб, кенг елкаларига кулларини сукдб, тирсакларини тутамлаб олган Жалолиддин шу пайт лойшувок, уйнинг ясси томида турар, куз узмай пастга, чумоли уясидек Еужтон уйнаётган одамлар ок^шига кдрар эди. Донишмандларга бовар этиладиган булса, улар икки минг йилдирки шу ерда уймалашиб ётишибди. Боск^шчилар неча бор бу жойни ер билан теп-текис кдииб ташлашди, лекин хдмон уша-уша турфа, ола-курок тилли, шовкдн-суронли, такродор уя х,амон ривирлагани-кивирлаган. Амир кургони Хиндувон бир-бирига айкдшиб, чорсу билан кесишган кумсувок, томлар, з^аммомлар, мадрасаю хонак,оларнинг кдторлашган гумбазлари оша юксалиб турар, аммо масжиди жоменинг миноралари ундан *ам узаниб, нак, суйи хдвога буй чузган эди. Балхобнинг бутана сувига тулган каналлар куюк, япрок,ли, туташ боглар оралаб жимиллаб ок^р, ер ости кувурларига кириб, куздан гойиб булар, яна кдпъа деворидан нарида пайдо булиб, арикдарда шидцирар, теварак-атрофдаги к^пплокдарнинг кдогаш тущнмут далаларига оби^аёт элтарди. KJou бозор-гузар узаниб, то к^лъа деворига туташ еригача, кафтдек к^риниб турибди. Дуконлар бекила бошлаган, Му^тасиб шотирларини эргаштириб, савдо-тижоратни пайгамбар русумидек жорий этишларини кузатиб, растама-раста айланиб юрибди. Аслахрсозлар к^расвдаги олов милгараб-милгираб с^нди, мисгарлик, заргарлик, бешиксозлик, аравасозлик расталарвдаги кулокдарни батанг кдгтувчи таражко-турукдар тинди, пичок чархловчи даспщининг илондек вишиллаган овози учди. Олис, бум-буш к^ча буйлаб бир гуру* турк сарбозлари от уйнатиб боришарди, улар цвдарнинг етти дарвозасида к,оровуллик навбатини бошх^ларга топягиришган эди.

5 Томдаги бола жунжикиб, шамолга оркд утирди. Шздарнинг кулранг хом гаштидан курилган шаркай Навба^ор дарвозаси гумбазлари ботаётган куёш яллугида, нак, ёнаётгандек, ловуллаб куринарди: бугун отаси масжиди жомеда башорат кдииб айтган даэрпатли зарбага биринчи булиб ана шу дарвоза дучор булади. Бутун кейинги \афта ичи, то ота кургони пулланиб, ойисининг махрига тушган боклар, узумзорлар сотилар экан, уйларидан одам аримади. Ичкари ^овлида отасининг кекса энагаси Насиба-хотун ун чикрзмай, куз ёшларини юта-юта - отаси куз ёши тукишни ман этган - иш юритар, гиламлару буйралар, курпа-ёстикдару жойнамозлар йитшитирилиб, бирин-бирин тугун дешинар, мис баркашлар, жомлар, кузалар, лаган ва манкдллар саранжом-саришта этиларди. Отасининг шогирд ва муридлари эса савдогарлар билан савдолашиб, карвонбошилар билан битишишга интиларди. Ана шу ташвиш, югур-югур ичида пайгамбар авлоди саидлар урайдиган кук салланинг печи денгиз ортидан келган каройиб кушнинг кэнотидек тинимсиз ^илпираб турарди. Отасининг халфаси - Саид Бурхрниддин чузинчок, юзи, узун, к;отма гавдаси билан чиндан э^ам йирщич бир кушни эслатар, у крй бир ишга уннамасин, мукдддас китобларни кзнроат кдлишми, тиловат этишми, устозининг панднасихдтларини тинглашми ёки унинг болаларига сабок, беришми, хуллас, здаммасини чин жазму жазава билан адо этарди. Китобларни отасининг узи саралаяпти: жилд-жилд ^адислар пайгамбарнинг ^аёти ва панду ^икматлари \акдца ривоятлар, з^укукр ислом-шариат билимдонларининг ишлари, Мутаннабий, Саноий, Аттор каби шоирларнинг девонлари, Раззолий, Ал- Хоразмий каби алломаларнинг шикаста хатги насталик, ила битилган асарлари. Бу ер, яъни Хуросоннинг онабош ша^ри Балхда, Хиротда, Хоразму Самаркдндца, Нишопуру Табризда, Дамашкда, Нажафу Басрада, хуллас, маърифатли ислом оламининг барча гушаларида хатготлар томонидан кучирилган китоблар. Чарм ёки ёгоч, сахтиён ёки заррин мук,оваларга жо этилган, Балх воизлари ва уламоларининг неча-неча насл-насаби томонидан йигилган, авлоддан авлодга мерос булиб утган мусаннафот1 унинг кррача, кенг кафтлари орасидан мунтазам окдрди. Саид Бурхрниддин танланган китобларни икки куллаб, таъзим-тавозе ила олар, кейин ховузли ^овлига ташиб, эх>тиёт билан намат устига тизарди. Саккиз кщзрали ^овуз буйидаги мажнунтол тагида китоблар аввал намат, кейин хомчарм билан ура- 1 Бу ерда «асарлар» маъносида.

6 лар, энди уларга на кечиб угилажак t o f дарёлари тугщинию, на босиб Угилажак жазирама сахролар ёлк^ни асар эта оларди. Хар бири нак, пахта тойидек келадиган, аммо ундан уч карра огаррок, китоб бойламлари Ун туяга етиб ортарди, лекин ота х,амон китоб саралагани-саралаган... Жалолиддин акаси билан Саидга эргашиб, кугубхона эшигига келиб курдики, отаси лавз^га куйилган бир китоб олдида тиз чукиб Утгарибди. Уни Курьоннинг кутлуб саздифаларини варакдагандек, о^иста варак^айди, бармокдари билан силабсийпайди, вужуди енгил чайкдлиб, лаблари унсиз шивирлайди, ншщ и деворга кдцалган. Саид Бур^ониддин устозини сузсиз англар эди. Зеро, айтилажак сузлар аллакдчон айтиб булинган, кейин ижоза, яъни шогирд устозига аён булган хдмма нарсани идрок айлади, эцди Хак. сузини мустакдп талкдн этишга ^акдадир, деган мухрли шааддатнома неча йилдирким унинг хужрасида ётибди. У узок;- дан туриб, тимк,ора сиёх; билан битилган хатги насталикдинг живир-живир маржонию айрим бир сузларнинг олий маъносига хурмат ишора этувчи кдрмиз нукгаларига кдраб китобни таниди. Бу «Шайхи Валитарош» деб ном ц о з о н г а н 2 Ахмад ибн Умар Абул Жониб Нажмиддин Кубро кдпамига мансуб тафсири Куръон эди. Бир замонлар х;озир лавх олдида тиз чукиб утирган бу девк,- омат, улугвор кдрия Хоразмга бориб, Шайх Нажмиддин Кубро остонасига бош урган, унга мурид тушиб, узи кейин Саидга берган ша^одатномадек музфли ижоза олишга мушарраф булган эди. Хозир у пири муршиддин юзларча фарсах берида, унинг сузи олдида тиз чукиб тураркан, шайхга гойибона видо айтар, гуё ундан узри-маъзур сурар эди, зеро, у она шахрини тарк этишга шайланар, Шайх Нажмиддин Кубро эса х,еч кдчон бундок, кдпмаган булурди. Устози, кекса Бздоудцин Валадга кдраб, Саиднинг юраги ачишиб кетди. Лекин Олловдан булак \еч кимсанинг олдида тиз чукмайдиган отасининг тиз ч^киб туриши Жалолиддинга таъсир этмади. Шу кунларда у олис сафар гаштини сурар, узя хали курмаган улкаю мамлакатлар, шахру салтанатлар томошаси завкдни тотиб, шодиёна бир х,аяжон куйнида яшарди. Ун икки яшар бола хали хижрон нималигини билмасди. Факдт ^озир, кддрдон уйи ота макони томида сунгги бор туриб, шафак, алангасига чулбанган шахарга бокдркан, томога- 2 Шайхи Валитарош Валийларга сайк,ал берувчи шайх. 6

7 га бир нима келиб тикдлгандек булди. Яна кулокдари остида отасининг масжиди жоме гумбази остида гулдираган газабли овози эшитилди: Эй Вахш к;озиси, эй Фахриддин Розийга эргашиб, йулидан адашган осийлар! Эй хоразмшох Мухаммад! Маълумингиз булгайким, фоний дунё жахолати кузингизни кур кдлмиш! Худбинлик сизни бепарволик ва беписавдяик домига солмиш! Беписандлик мущэрарким к;ора кирдикорларга алгур. Мана, жахолат - кдёкдан, акдпарнинг сафолати крёкдан, пучак руёлар, ифлос хою хаваслар, куфри-иштибохлар кдёкдан! Сизга идрок бегона, инчунин, Уз салтанатида к;ойим худбинлик хэвоси онкддар баланд. Аммо дейилмишким: «Худбинлик хукмрон салтанат салтанати лайъиндир!» Намозжумада отаси шундок; деб нидо солди. Халойик, шахарнинг уламойи кироми сузини куркув ичра, ердан бош кутармай, тинглади. Шариат исмидан суз айтиб, шариат исмидан Хукм юритган, шох хурматини крзонган к,озиюл куззот, мукдррибус султон Розийни бедиёнат дейиш! Бу хам етмагандай, мусулмон дунёсининг энг кудратли хукмдорларидан бири - Хоразмшохни хам кзгспиб, маломат тотита тортиш! Йук бунакдси хар кимнинг хам кулидан келавермасди. ХОРАЗМШОХ, УЛАМОЛАР ВА СУФИЙЛАР Воиз Бахоуддин Вал ад «худбинлик рухи» деб нимага шама этаётгани хаммага аён эди. Бетийюцтк ва худписандликда хоразмшох Мухаммад ном к,озонган эди. Узини жумла муминларнинг ггуигги-панохи ва нажоткори деб атаган бу подшо Балх шахрига шу кдцар куп бож-хирож солган эдики, бундан олдинги олик-солгаумр унинг олдида сарик; чакр булиб колган эди. Бунинг устига, у тухтовсиз уруш-юриш кднар, салтанат кетидан салтанат забт этар, бирок Уз мамлакати ичвдаги хар турли тафрикдю исёнлар, кдрок^илигу талон-тарожларга бархам беролмасди. Балх дунё йуллар устида жойлашган эди. Чин-Мочиндан - Дам анода, Маккойи Мукаррамага, Мисрга, Хиндистон ва Тибетдан русларнинг совук; улкаларига, Бухорою Самаркднддан - Византиянинг кофири лайъин императори, эпчил фаранглар диёрига элтувчи йуллар шу ердан утарди. Жангу жадаллар, йуллардаги талончиликлар, шох саройидаги куфрони неъмат Балх маъмурлигининг икки дарахти хунар ва тижорат илдизига болта урарди. Купдандир хунармандлар жамоаси - ахийларнинг яширин мажлисларида, савдогарларнинг карвонсаройларида хукмдор шаънига таьна-дашномлар айтиларди.

8 Дин пешволари хам норози эдилар. Хар куни растаю гузарлар, масжиду работларни садакд сураб айланган минглаб кдландарларнинг кашкуллари камдан-кам танга жирингини туярди. Мадрасаларда илми илохиёт ва акриди шариатдан даре берувчи. уламоларнинг хам ризки кесилган, хайри худойилар камайиб долган эди. Бой-бадавлат шахарликларнинг саховати эвазига кун кечирувчи хонакрх ахли-шайху дарвешларнинг хам ахволи танг эди. Дарвок,е, уламолар учун биргина йул шох хизматига бел боелаш, сердаромад крзилик мансабини эгаллаш, сарой уламосига айланиб, хукмдорларнинг хар турли ишларига фатволар бериш йули мавжуд эди. Бирок, хамма хам уз жонини шайтонга сотишга, Вахш козиси каби акча эвасига мусулмонлар устидан Хукм чиказишга ёки якинда вафот этган Фахриддин Розийга Ухшаб, подшонинг анвойи кирдикорларини фатво билан устивор этишга рози булавермас эди. Уламолар салтанатлари куз очиб юмгунча тупрок, буладиган фоний хукмдорларга эмас, балки вохид ва абадий Аллохга хизмат килишлари лозим, зеро, Аллох хакикрт зикрини уламолар сузи ила изхор этади. Буни Бахоуддин Вал ад уз тажрибасидан билади, зотан, унга гойибдан ишорат булган эди. Мохи мухаррам-рамазонда кундузги руза машаккатлари, тунги бедорлик нихоясида уни уйку элитгандай булди. Ана шунда у туш курди. Тушида гуё Мухаммад алайхиссалом уни, Бахоуддин Валадни минбаъд Султонул Уламо деб аташни амру маъруф айламшцди. Бахоуддин Вал ад ажиб бир титрок ичра, кузларидан дувдув ёш куйиб, уйюнди. Уша кундан эътиборан фатволари остига «Султонул Уламо» деб имзо чекадиган булди. Бутун умрининг махсули булмиш «Маориф» китобига хам шундок деб имзо куйди. Бунга на Вахш крзиси, на к;ози Зайниддин Фарозий рози булишди. Гарчи уз такводорлиги билан машхур булган кекса Марвозий унга хам гойибдан ишорат булганини, тушида мунаввар бир сиймо куриниб, Бахоуддин Валадни ушандок унвони олий ила аташга амр этганини айтса-да ракиблар батар хасадга миниб, мазкур унвонни Бахоуддиннинг фатволари ва китоби сахифасидан учиришни талаб кдлишарди. Эмишки, у албатта уламойи киром, аммо Хуросонда ушандок уламолар озми? Боз устига унинг акл назари ягир кирчаншнинг кузидек косир эмиш: хакикдтнинг рухига эмас, харфига ёпишиб олганмиш, эски акидаларни илму урфон ютукларига суяниб, куз куриб, кулок эшитмаган замонларга мослаб, талкин килувчи алломаларни хакорат этармиш..

9 «Ройибдан бир йула икки ишорат булсаю, булар бовар этишмаса! Бу не куфр, бу не к,аб<дат! Юнон фалсафаси касрига учраган бу янги тарщатчилар факдт илохий ю^гидорга ошкор булгувчи хак^кдтни a*yi-тафаккур кумагида асосламок^и буладилар. Оллох мавжудиятини мантик, йули билан далиллашга уринишдан хам ортикрок, иштибох булурму! Хаммаси - мугомбирлик ила aigi-фалсафа сотиб, хоразмшох Мухаммад кирдикорларини ок.ламок, учун. Негаки, унинг харом нонини ейишган-да!..» Бахоуддин Валад уз хакдигига комил ишонч ила шундок; деб уйлар эди. Эхгимолки, етти аср кейин яшаган китобхон не сабабдан шунчалик тортиш-талаш булганига кулиб, кдцимий Балх шахридан чикдан уламо Бахоуддин Валадни бор-йуга авом бир мутаассиб деб уйлар. Ха, албатта, у Уз эътикрдида мутаассиб эди ва етти юз йилдан сунг оддий бир мактаб талабаси хам чупчак хисобловчи тасаввурларни хакдкдт деб билар эди. Бунга сабаб, уша замон тафаккурига мансуб хамма нарса ил ми нужум ва кимё, ил ми хандаса ва ХУКУК» илми тарих ва сарфу нахв, Ибн Синонинг «Аль-К,онун»и, Афлотун гоялари, таркидунёчи суфийларнинг фалсафий назариялари унга аён эканлигидаю ва унинг, куплаб замондош олимлар сингари, акду идрок яшашнинг энг мухим муаммоларини хал этишдан ожиздир, деган акдцасида эмасмикин? Зеро, Уша давр тафаккури мазкур муаммоларни хал этишга ожиз эди. Унга ракдб булган уламолар эса бир оз бошкдчарок, фикр юритишарди. Улар арастучаларнинг таъсири остида мантикий далилларни ишга солшияр шу йугимда кртиб к,олган акдцаларни янги тарихий шяуоитларга мослашар, эхгимолки, алалок^батда тафаккурни уша акдцалар занжиридан озод этиш йулида янги бир кдцам куйишарди. Ха, факдт алалок^батда. Аммо улар кулга киритган уша зигардек, чекланган озодлик дастлабки пайтларда зулмнинг янада кдрор топишига, акддалардан бушаган истибдоднинг авж олиб кетишига хизмат кдларди. Омманинг озод булиш йули тафаккурнинг озод булиш йули билан мусовий эмас. Ф.Энгельснинг таъбирича, халк, оммаси купинча узининг энг мухим хаётий талабларига увадаси чик,- кдн илохий либослар кийгизади. Эркин фикр махсулидан куп холларда биринчи галда эзувчилар бахраманд булишади. Ё лриз юксалиш орзуси, ёлриз мутаассиблик эмас, шахарликлар имдоди, оддий фукдро билан боегсанган рухонийлар мададини жонли хис кдииб туриш Бахоуддин Валаднинг уз хдкдигига эътимодини оширар, ишончига ишонч кушар эди.

10 Бу борада такаббурлик билан узини «Худонинг ердаги сояси» деб атаб, шу сузларни подшолик мухрига уйдириб ёздирган хоразмшох Мухаммад шайхларнинг бир таъзирини бериб куймок^и б^лди. Шайхлар фукдро Уртасидаги Уз таъсир нуфузларидан фойдаланиб, унинг бебошвок; хокимиятини чеклашга интилишарди. Хоразмшохнинг кдхр-газаби машхур суфий ва шоир Шайх Маждидцин Бардодийнинг бошига ёрилди. Бахоуддин ва Бардодий Уртасидаги равобат тутшиган ofaинидан хам зиёда эди. Улар устози ягона - Шайх Нажмиддин Кубро хонак,осига бир пайтда кдцам босиб, унга ик^идо этишган эди. Шайх уларнинг иродасини букиб, узига буйсундирди, гуё уларнинг кунгил дафтаридан хаёт солган, тушуниксиз битикларни учириб-сидириб ташлади. Сунг Самарканд цорозвдек мусаффо тортган юракларга уз ёзувларини солди. Хак йулвдан хеч нарса айнитмасин учун иродаларини фидойилик синовлари ва жасоратлар оловида кдйта тоблади. Улар аввал хеч курилмаган киска бир муддатда боищаларга пешвозлик кдлиш ХУКУКИ ижоза олишга мушарраф булишди. Бирок, уларнинг табиатларида тафовут бор эди. Шунга кура, шайх уларни бопща-бошкд йулдан бошлади. Бахруддиннинг кизикконлиги кдтгиккуллик билан омухта этилгач, муьтадиллашди. Бу хислатлар кенг билимлар билан кушилишгач, у ёлтаз суфий воиз эмас, шариат билимдони, халол-харом масалаларида дадил бахс юритувчи алломаи замон булиб танидди. Багдодий эса уз юрагига кумшшб, оташин жазаванинг интихосига етиб, аникрога, интихосиз жазавага тушиб, суфийликда шоирлик йулини танлади. Ривоятларга кура, Хуросонда илк суфий асли-насли араб, Мухаммад хоразмшохдан турт юз йил оддин Балхда хоким булган шарофатли шох Иброхим ибн Адхам экан. Эмишки, шох бир куни шикорга чициб, кулон изидан тушибди. Камондан ук узиб, улжаси устига от сурибди. Шунда кулон одамдек тилга кириб: «Эй шох, нахртки сен химоясиз жониворларни кэдэтн кдлиш учун яралгансан?» дебди. Шох хижолат чекибди. Саройга кайгиб, тунни тоат-ибодатда утказибди. Эргалаб кэраса, сарой томида бир бадавий чупон юрганмиш. Шох сокчиларни чорлабди. Чупонни тугаб келтиришибди. Шох Иброхим ундан: «Менинг саройим томвда не килиб юрибсан?» деб сурабди. Бадавий: «Туямни ЙУкотиб куйдим, шуни излаб юрибмен», деб жавоб берибди. Кечаги синоатни эсга олган шох разабини босиб, яна сурабди: «Сахрода йуколган туяни сарой томида излаш хамокдт эмас му?» Шунда чупон: «Тахгда ултириб, тангри излаш ундан хдм хамокатрок^, деб жавоб берибди. Мутаассир булган шох жанда кийиб, иккинчи куниёк, са kutubxonasi

11 ройни яширинча тарк этибди. Кдландар булиб, такво-тарикат йулини тутиб, кунлар ни тоат-ибодат билан утказибди. У хар куни чулда тикан чопиб, уни бозорга элтиб сотар, шу йусинда тирикчилик кдпаркан. Шу-шу, шох Иброхим шайхул аъзам Иброхим Балхийга айланиб, кейинчалик тасаввуф деб ном олган тарикдгга асос солган экан. Биз аник билмаймиз: Балхда чиндан хам Иброхим ибн Адхам деган шох Утганмикин. Хатто шундок; бир одам дунёда яшаб, умргузаронлик кдигани хам жилла маълум эмас. Илм-фанга маълум булгани шуки, исломда пайдо булган таркидунёчилик харакати шахар мехнаткашларининг мавжуд турмуш тарзидан норозилиги, шахе хаётини рухонийлар, табакдлар ва давлат фойцасига ем килувчи феодал-бикик тузумнинг зулми исгибдодидан норозилиги заминида ривож тодди. Бу норозилик бутун мусулмонларни OFa-ини деб эълон этган ислом фармойишлари билан ва яна худди шу дин номидан иш курадиган, манфаатпараст рухонийлар фатвосига суянувчи хукмдорлар зуравонлиги Уртасидаги зидциятлар туфайли чукурлашиб борарди. Бу нарса Иброхим Балхий хакидаги ривоятдан хам куриниб туради: жониворларнинг одамга ухшаб гапириши, тансиз-жисмсиз руёлар сухбати инсон рухининг саргашта акс-садоларидир. Уз атрофидаги вокеликни адолат конунлари асосида узгартиришга кодир кучларни кура билмаган мусулмон тарикдтчилари араблар «суф» деб атаган, дагал матодан жубба кийиб, дашту сахроларга бош олиб кетишар ёки хужраларда чилла утириб, инсон табиати ва тангри мохияти устида фикр юритишарди. Кдландар-суфийлар, уларни кийимларига караб шундок, деб аггашарди, Куръондаги халол ва харом тушунчаларидан келиб чикиб, махсус ахлокий таълимот яраттцди улар. Хукмдорларга мансуб хар нечук моддий неьматлар, шак-шубхасиз, хдром саналар, негаки, у зуровонлик воситасида кулга киритиларди. Такводор бир зот Хатгоки подшога коровул булиб хизмат килувчи кушнисининг томига чикиб, дон чукигани учун уз товукини хам хдром санаган. Ашаддий такводорлар узгалар мехнати сингани учун хайр-садак^дан хэм х&зар этишган. Факат чулдаги тикан билан буловдаги сув бундан мустасно. Негаки, улар хеч кимсага мансуб эмас, токи йигиб ёки ташиб келтирилмас экан, бирор киймат хам касб этмайци. Бунда зуравонлик ва хаксизлик аралашмайди. «Узни билган худони хам билур» деган хадисни эркин талкин этган суфийлар ички, маънавий хаётни уюштириш, шу йул билан «саодат» га етишишнинг бутун бошли тартиботини ишлаб чикишди. Улар ишк-мухдббатни улувювчи шеърият хам яратишдики, у аерлар оша жахон адабиётига уз таъсирини утказиб келмокда.

12 Султонул Уламо даврига келиб, суфийлар харакати куп асрлик йулни босиб утган, мунтазам бир кучга айланган эди. Суфийлар рухонийлар нинг риёкорлигини фош этар, шахснинг маънавий хаётини давлат расм-русумининг икир-чикир кридаларига буйсундиришга кдрши чикишар, худо билан муносабатни хар кимсанинг шахсий иши деб эълон этишарди. Норозиликнинг диний-мистик кобиги тасаввуфнинг мусулмон феодализми мухитида яшаб к,олишига ёрдам берди, аммо вакг Утш и билан шу нарса унинг айнаб, хукмрон синфлар манфаати йулида инсон рухини буговлаш воситасига айланишига хам сабаб булди. Илк тарикдтчилар хукмдорлардан бир бурда нон \ам олишмасди. Лекин хукмдорларга кенгаш маслахат беришни Узларига фарз деб билишарди. Ушаларга ухшаб, Мухаммад хоразмшохга маслахат беришга уннаши шайх Маждиддин Бардодий умрини басар этди. Хоразмшохга карама-кдрши тура оладиган ягона куч унинг сараланган турк купшни эди. Кучманчи турк бегининг кизи, хоразмшохнинг онаси, акдли ва кдгьиятли Туркон-хотун махсус бир гурухга бошчилик килар, уша гурухтурк хдрбий зодагонлари фойдаси учун хоразмшох хокимиятни чеклашга ингиларди. Уели урушюришда эканида Хоразмда хукмфармо булиб цоладиган Турконхотун Маждивдиннинг авлиёлигини эшитиб, уни саройга таклиф Килади. Маждиддин шеърларидаги ак?1 ва эхгирос уни хдйратга солади, малика шоирни узига муршиди муккщо сайлаб, унинг хонакрсидаги йиринларда иштирок эта бошлайди. Шу-шу Маждиддин хам саройда гох-гох куриниб колади. Туркон-хотун ила парвардигор билан бирикиш йуллари хусусида сухбатлар куради. Бунинг учун бошкалар га зулм кдлмаслик, хак олдида хижолатга солгувчи ишлардан илик узмок, «Неки килмагил, парвардигор хозиру нозир» деган хикматни хотирда тутмок лозимлигини кайта-кайта таъкидлайди. Хулласки, маликани такводорлик йулига бошлаб, шу йусинда унинг урлига \ам жилла таъсир утказишга ум ид боглайди. Сарой жосусларга макон эди. Улар художуйлик кдбилида кечган шундок сухбатлардан бири хусусида шохга хабар етказиб, шайхнинг шеърларидаги мухаббат тангрига эмас, эвара-чеварали маликага багишланган деб бухтон килишади. Хоразмшох Мухаммад шайхни катл этишга буюради. Маждиддин Бардодийнинг калласини кесиб, жасадини Жайхунга отишади. Рухонийларга шу йусинда сабок берган шох энди пайтамбар ноиби, жумла муминларнинг сардори салими халифа хокимиятига дахл этишга кдрор кдлади. У ёлгиз Хуросоннинг Балх, Мавр, Ни kutubxonasi

13 шопур ва боища шахарларвдамас, балки халифалик пойтахти Багдоди шарифнинг барча масжвдларида хам уз номига xyi6a укигишни талаб кдииб, элчилар юборади. Бу халифа Носир хоразмшох фойдасига уз хокимиятвдан воз кечсин дегани эди. Холбуки, хоразмшох боища мусулмон хукмдорлари каби халифанинг вассали саналарди. Бавдодца хадиги талабни кщъий рад этишади. Шунда Мухаммад уз мулкининг машхур уламоларини йигиб, бутун умрини дини ислом йулида жангу-жадалда угказаётган подшо унга монелик кдлаётган фитначи халифани шариат номидан зеру забар этишга хакдадир, деган фатво беришларини талаб килади. Уламолар Бащодий вдсматини эслаб, тишни-тишга куйиб булса хам, шувдок; бир фатво беришга мажбур буладилар. Энди шох халифата КДрищ юриш бопшамок, мумкин деб хисоблайди йилнинг кдиш Олдинги Осиёда багоят совук келди. Бавдод устига юборилган хоразмшох купшни Курдистон токларида кор буронларда колди. Юпун кийинган минглаб аскарлар муз котиб халок булди, кдхратондан омон колганларни жангари курдлар кдличдан утказшцди. Шох томонидан жанг майдонига жунатилган бутун бошли кушиндан бор-йуги кирк-эллих нафари кдйтиб келди, холос. Шох обрусига катгик путур етди, лекин у бари бир эсини унгламади. Келгуси йил ёзида хоразмшох мулкининг шаркий чегарасида жойлашган Утрор шахрига Чингизхондан садцо карвони келди. Карвонга турт савдогар бошлик, жами турт юз эллик киши, бари мусулмонлар эди. Беш юзга якдн тунга мушк, кундуз ва олмахон муйналари, садаф ва нефрит тошлари, шунингдек, якдвда Чингизхон забт этган Хитойдан улжа олинган олтин, кумуш ва ипак моллар ортилган эди. Чингизхон номидан хоразмшохга сулху тижорат таклифи билан келган элчилар кетидан куп утмай савдогарлар карвонининг келиши икки давлат Уртасида яхши кушничилик муносабатларини бошлаб бериши мумкин эди. Лекин улурворлик хою хавасига тушган Мухаммад савдогарларни жосуслар сифатида кулга олишга амр этди. Кечаси турт юз эллик киши кдличдан утказилиб, уларнинг мол-бисоти Утрор хокими томондцан шохга жунатилди, шох эса уларни Бухоро ва Самарканд савдогарларига ошириб, пулини узи олди. Бутун бошли карвондан атиги бир киши ёлгаз бир туякашгина кочиб кутилди. Дахшатли хабарни Чингизхонга Уша етказди. Му?уллар хукмдори, жахлига хоким хаммага хоким, деган ахддага амал кдлиб, хоразмшохга яна элчилар юборди. Кдлган кирдикори учун унта таьна-дашном айтиб, киргин-фбохэт сабабчиси Утрор хокимини тутиб беришни талаб килди.

14 Лекин шох элчибошини улимга буюриб, к,олган иккитасини сокрлини кесиб, \айдаб юборди. Устма-уст уч карра куфр шайхнинг улдирилиши, шо\- нинг халифа устига кушин тортилиши ва нихоят, мусулмон савдогарларини кагли ом этилиши мамлакатдаги барча табак;алар - рухонийлар, сипохийлар, савдогар ва хунармандларнинг токэтини ток, кдлди. Шайх Маждиддин кдтли-ю халифага кэрши мажбурий фатво аламидан хали чик>1аган уламо ва шайхлар к,оим булажак мукаррар илохий жазо хакдда каромат кдгса бошладилар. Хоразмшох хаммаёкри уз жосусларига тулдириб ташлаган, хуфиялар, вок,еанавислар, чопарлар хар кддамда унинг хизматига хозиру нозир эди. Лекин вок;еалардан вок^ф булишда машойихлар ундан кдлишмас, хатгоки баъзан устун туришарди: илму ирфон ва тирикчилик куйида тентираб, дунё кезган мингларча кдландарларга хонак,олар эшиги хамиша очик, эди. Алохида дахаларга уюшган хунарманд усталар, савдогарлар курган-билганларини аввало уз пири муршидларига етказишни фарзи айн деб билишарди. Утрордаги жиноят, элчининг кдтл этилиши о^ибати битга уруш эканлиги аён эди. Чингизхонинг темир иродаси ила мисли курилмаган куч-кудрат булиб уюшган, Хитойни сарнигун этган, бехзд-бехисоб кучманчи галалар билан буладиган урушда хоразмшох ва унинг давлати \алокатга юз тутиши мукаррар эди. БАШОРАТ Уша 1219 йилнинг к^ш окдиоми шамолда жунжикиб, кддрдон уйи томидан шафак, алангасига ботган Навбахор дарвозаси томон тикилиб турган бола, эхгимолки, бу гаплардан бехабар эди. Аммо унинг кулокдари остида отаси, воиз ва уламо Бахоуддин Валаднинг масжиди жоме гумбазларида кудрати илохийнинг нидосидек гумбурлаб акс-садо берган овози янграрди: Мен кетамен. Лекин маълумингиз булгайким, менинг ортимдан мурулларнинг еру кукни мур-малахдек босган бехадбехисоб кушини дохил булур. Хадиси муборакда Худойим: «Мен уларни уз к,ахру газабимдан яратдим демиш... Ташри таолонинг кдхру газабидан яралмиш кушин мулки Хуросонни забт этур, минглаб офату фалокатлар ёрдириб, Балх ахлига ажал шарбатини ичкизур. Шох мулкидин хайдалиб, умрини гурбатда, танхолик ва забунликда басар айлар... Ун икки яшар Жалолиддиннинг орик; гавдасини кдлтирок, босди. «Мен уларни уз кдхру газабимдан яратдим!.. Ажал шарбатини ичкизур!»

15 У отасининг сузи билан фарёд солиб йиглаган аёллар ноласини яна эшитгандай, Султонул Уламонинг дахшатли башоратидан хунграб, оппок; сок,олларига юм-юм куз ёши ок,изган чолларни, йикдлиб хущцан айрилган дарвешларни яна бир бор кургандай булди. Гарчанд унинг ёш акли тугалганидан ошно, дунёдек устивор, тощцек мустах,кам шу пахса деворлар, масжидлар, расталар, KypFORiiap энагаси Насиба-хотун, болаликда бирга уйнаган урто клари, уз тирикчилиги билан овора булиб, х,озир уйкуга шайланаётган минглаб, ун минглаб таниш ва нотаниш одамларнинг бир уюм суяк ва тупрокка айланишини тан олишни истамаса-да, бир дакдк,а булсаям отаси айтган сузларнинг чинлигига шуб\а кдлмасди. Шунда отаси унинг кузига шу чокдача хеч куринмаган бир киёфада, худди пайгамбарга ухшаб, улуг ва кудратли, жасур ва дахшатли булиб куринди. Лекин отасига булган мехр ва ихлос билан бирга унинг куксида алланарса илонга ухшаб иширлаб, бош кутаргандек булди. Ушанда у \озиргидек таниб булмасни таниш, куриб булмасни куриш икгидорига эга булсайди, эхгимолки, уни алам илони, деб атаган буларди. Бирок, бола илонга йул бермади, уни нари хдйдади. Ушанда, у юракда инсонларга мухаббат булмас экан, хар кднча буюк илму дониш бефойда, ^атгоки жирканч эканини кдёкдан хам биларди, дейсиз. Дарвоке, бундай пайтда илму дониш накдцар ynyf булса, шу кдцар дахшатли булади. Одамлар \амма даврда бирдек гайб пардаси оша истшфолни куришни, хозирга кдраб, келажакка куз ташлашни орзу килишади. Дунёни накдцар кам билишса, уларни зехдини ёритувчи обруэгьтиборли сиймоларга шу кдцар куп эьтикод куйишади. Бахоуддин Валаднинг башорати с ал кам бир йил деганда юзага чикдркан, буни илохий бир кароматга йуйган одамлар хдйрати нечоглик буюк булганини тасаввур этиш мумкин. Лекин Султонул Уламо, куплаб замондош алломаларга ухшаб, узини авлиё деб билмасди. У уз даврининг одами эди ва уша давр мезони билан фикр юритарди. Уша давр акдцаларига кура эса жиноят изидан жазо келиши мукаррар эди... маърифатли Хамда вокеалардан яхши хабардор булган Бахоуддин Валадцек бир киши учун ал-кдсосул минал-хак кай тарафдан етишини айтиб бериши кийин эмас эди йилнинг жумодул охири, Султонул Уламо масжиди жоменинг минбарида туриб, сунгги бор ваъз айтаётгануша дакикдларда ун мингларча мугал суворийлари бахтикдро Утрорни ураб келишарди. Улар куй терисидан тикилиб, шиширилган

16 мешлар, бука терисидан тикилган енгил совутларда дарёдан сузиб утиб, Чингизхоннинг Уели Жужи бошчилигида Сайхуннинг куйи окимига караб от солишди. Чингизхоннинг узи эса асосий кучлари билан кахратон кум сахросини кесиб утиб, ftfiiйулакай шахарларни талаб-топталаб, Бухорога томон юрди. Дахшатли боскин хдкидаги хабарлардан куркувга тушган одамлар йулларда туда-туда булиб, мусулмон дунёсининг гарбий тарафига караб кетишарди. Султонул Уламо хали инсон рухининг улмаслиги туррисидаги диний акидалардан йирок, факат Уз саркардасининг буйрурию бутпарастликнинг маълум расм-русмларига буйсунувчи Чингизхон галалари забт этилган мусулмон шахарларини нечук горат килишларини аник билмаса-да, лекин мугуллар боскинидан сунг Хитойга бориб келган савдогарлар хикоясидан буни тасаввур эта оларди. Бу хикояларнинг бир учи Султонул Уламо урилларининг хам кулогага чатилган эди. MyFWuiap одатда шахарни эгаллаб, ахолини калъадан ташкарига, дал ага чикишга амр этишарди. Кейин шахарни талашар, карпшлик курсатилган булса, уни ер билан теп-текис килиб ташлашарди. Хунармандлар, ёш хотунларни ажратиб, кул килиб хайдашар, колганларни катор турризиб, киррали орир чукморлар билан бошларига уриб, Улдиришарди. Мусулмон садцогарларининг хикоясича, Чингиз бало-казодай елиб утган Уша Хитой мамлакати худди дапгги-биёбонга ухшаб колган эди. Тупрокжасадлардан суйилиб - купчиб кетган, мурдаларнинг куланса хиди димокни ёрарци, Пекин дарвозалари ёнида to f - t o f суяклар кдлашиб ётарди. Айтишларича, мугиллар шахдони босганда, олтмиш минг хитой кизи душман }фшга тушмаслик учун Узини калъа деворидан пастга отган экан. Нахотки,Балх хотин-кизларини э^м шундок бир космат кутади? Нечун, кайси гунохлари учун? Нахотки, улар башарасини бир бор хэм курмаган шох ва унинг уламолари жинояти эвазига шу кдцар даздшпли жаэога мусгахик булишса? Агар хар кимга нияти-ю килмипшга яраша бериладиган булса, унда мехрибон ва хрлол-покиза опаси якинда узатилиб, хозир огироёк булиб колган Фотима-хотуннинг гунохи нима? ШУрлик кетолмай, энди шу ерда колади. Ёки отасига мурид бршшп кушнисининг кизи, юзи ойдек дум-думалок Ун яшар Гавхарнинг айби нима экан? Бу саволларга жавоб тополмаган ун икки яшар Жалолиддин умрида илк дафьа кэдр-газаб туйди. Лекин кимга карши? Шохга, такдирга кэршими ёки бегунох жонларнинг халокатидан башорат этган отасига каршими? У куркувга тушиб, юзини киблага, Макка томонга утирди, тиз чукиб кафтларини бетига босиб, тавба-тазарру айтиб, уч ракат намоз укиди. Устози Саид Бурхонидцин юракда Аллох kutubxonasi

17 нинг лутфи-карамига шубха уйгонаркан, шундок; кдлиш керак деб Ургатган эди. Бирок, енгил тортмади. Кунглини кемирган ^дахшатли хаёллар уни тарк этмади. Уша хаёллар ичра яна Гавхарнинг дум-думалок, юзи пайдо булди. Шунда у эслади: кизнинг отаси, шайх Султонул Уламони деб Самаркднддан Балхга кучиб келган савдогар Шарафиддин Лоло якдода, пиримнинг этакларини куйиб юбормагаймен, пиримга эргашиб, дунёнинг нариги чеккасига хам боришга хозирмен деб айтган эди. Демак Гавхар хдм улар билан бирга кетади. Шу хаёл уни бироз овувди, ушалиб, тупрокда айлангудек булса, кейин дунёга хеч кдчон келмайдиган бебахо гавз^арни уз куллари билан кущариб кушаётгандек туюлди. У оёк^а турди. У Гавх,арни бор-йуги бир-икки бор куриб, бир икки суз к,отган эди, холос. Нега шу дахшатли хаёл дакикдларида унинг назаридан кизнинг ойдек юзи, юракка тикка бокувчи думдумалок, кузлари шу кдцар тиник; намоён булди? Бу кузлар унинг хотирасига кдчон урнашди экан? Шуни эсладию шолгомдек к?т-кдзариб кетди. САКРАШ Бу вок,еа бундан икки йил олдин Уша хайрли жума куни руй берган эди. Ха, у чиндан хдм хайрли эди. Чунки Саид Бурхонидцин акаси билан унга тинмай ёд олдирадиган сарфу нахв, тафсири Куръон ва узга машакдатлардан озод эди. Жалолиддин дарсларни кдйналмай, осон Узлапггирар, лекин барибир бирорта шеърий девонни варакдаб, болохона айвонида узи яюса-ёлтаз ишни афзал курарди. ша куни кечга якин уларнинг томи га, одатдагидек, тенгдош журалари, отасига мурид тушган кушнисининг утллари, махалла болалари чикдщци. Ака-ука келганларни мезбонларга хос сиполик билан кдршилаб, курпачаларга ущазишди. Жалолиддин эса бузчининг угли. Синон билан шатранж уйнамок, учун айвонга утди, бошкалар кучадан угган-кдйтганларни мазах-майна кдлиш, ошик,-нард уйнаш, талашиб, куч синашмокда машгул булдилар. Жалолиддин жураси билан шатранж доналарини тахтага териб, энди уйнамок^ш экан, кучада ногора таракдаб крлди. Болалар гуж. булиб том бошига келищди. Бир саф ола-курок, сарбозлар турна-кдтор булиб, шахарнинг гарбий дарвозаси томон кетиб боришарди. Олдинда чавкар отларда турк суворийлар, уларнинг ортидан чопон этакларини белларига бар уриб, камарларига пичок, осган, дагал-купол най-

18 залар кутарган пиёда жангчилар ёшлар, кдрилар, кдпчоклар, тожиклар, хиравийлар, хоразмийлар. Зотли жийрон айгир минган, баланд салласининг печи унт кулогагача осилиб тушган сок,оли шамолда хилпираб, кимматбахо туни ёкдсини сийпалаб бораётган юзбоши уларга сардор эди. Болалар пщар сарбозларининг хоразмшох бошлаган касофат урушга боришини оталаридан эшитишган, лекин хар кдлай, найзаларнинг офтобда товланиши, юзбоши такдан ятагон кдлич сопининг яркдраши, отларнинг гижинглаши уларни беихтиёр махлиё кдлиб куйди. HoFOpa садоси кдлъа деворларидан нарига Утиб тинди. Сарбозларга йул бушатиб, бурчак-бурчакка кдпишган халойик, яна одатдаги рала-говур билан иш ташвишига тушди. Шунда фаьдххукукдпуносшшг укли Маъсуд хоразмшохнинг шайхул аъзам Сухравардий билан учрашуви хдкдда хикоя кила бошлади. Сухравардий Бардод халифасидан элчи булиб келган экан, унинг шох билан учрашувидан уруш чикдбди. Шох аввалида шайхни эшикда роса кущирибди, кейин кабул кили бди. Кдбул килибдию лекин утиришга таклиф этмабди. Бу ёлгиз элчилик унвонига эмас, балки шайхлик шаънига хам беписандлик ва х^корат экан. Шайх Сухравардий пайгамбар хддисини зикр этишга изн сурабди. Хоразмшох изн бериб, одатга кура тиз чукиб эшитибди. Хадисда пайгамбар мусулмонларга Аббос хонадонига зиён етказмагайсиз, деб васият этган. Халифа Носир уша аббосийлардан эди. Хоразмшох оёкка кдлкибди, лекин газабини ичига ютибди. «Мен туркдирмен, дебди у, арабча сузларни жилла тушунмаймен. Лекин бу хдциснинг маъносини англадим. Аббос авлодига зиён етказиш уйимда хам, хаёлимда хам йук. Аммо, менга аник, маълум булишича, халифаи руйи замин ушаларнинг купини зиндонларда сакламокдаки, улар уша ерда тутилиб, купайиб ётишибди. Инчунин, ушбу хадисни сени бу ёкка жунатган зотнинг Узига Укиб берганингда куп фойдали иш булур эди». Жавоб чакки булмабди, зеро халифа Носир хоразмшох Мухаммадцан колишмасди, у хам йул, восита танлаб утирмас,тож-тахт даъвогарларини зиндонда тутишни афзал курарди. Болакайлар муйсафид уламоларга ухшаб, бахс-мунозарага тушиб кетшцци. Халифаи руйи замин бутун жамоатнинг фойдасини деб бир мумини-мусулмонни, боз устига Аббос хонадонидан чиккан кимсани банди зиндон этиши жоизми, ахир Уша хонадонни пайгамбарнинг узи ярлакдб, хайробод этмиш-ку. Бахс-мунокдша чузилиб кетди, хамма далил кдииб, катталардан эшитганини айтарди, узининг айтгудек сузи йук эди.

19 Жалолиддин бахсга аралашмади, у мустакдлликни се вар, лекин уни худа-бехудага куз-куз килишни ёкгирмасди. - Куп гап эшакка юк! деб тортишувга чек куйди бузчининг укли Синон. - Эй факд\бачча, кел, беллашамиз, мард булсанг, анави томга сакра... У самаркдндлик савдогар Шарафудцин Лоло уйининг томига шпора этди ва енги ичидан бухорча кашта тикилган румолча олиб, силкиди: Манавини гаровга куяман! Болалар том лабига келиб, пастга кдрашди: уртада куюк, буталар усиб ётар, икки уйнинг орасидаги масофа, чамаси, беш газдан кам эмасди. Факщнинг угли билан бузчининг угли хувди савдогарларга ухшаб кул ташлашди. Синон томнинг бериги бетигача тисарилиб борди-да, этагини белига кдстириб, дупписини кулига олди, сунг отилиб, кушдек учиб, нариги томга сакради. Кейин яна шу йул билан ортга кайтди. Маъсуд эмас, боища болалар хдм ботирланиб, бирин-кетин сакращци. Шунда хамма Жалолидаинга каради сакрамай хаммадан оркдца колган ёлгиз уша эди. Султонул Уламонинг угли хаммадан оркдца колсинми? Ту- лганидан нимжон, хаёлчан ва таъсирчан булган Жалолиддин югур-югурни, бакириб-чакириб уйнашни хуш курмасди. Лекин ойиси Мумина-хотун хал ал бермаганда, балки уша касофат беш газ масофага сакраган булармиди. Аксига олиб, худци шу пайт ойиси болаларини чакириш учун томга чиккан эди. У икки уй орасидаги ораликда томон елдек учиб бораётган боласини курдию куэларини чирт юмиб олди. - Жалол! Дахшатли кичкирикка хамма кайрилиб кдради. Жалолиддин том бошида тухтамокчи булиб уринди, лекин узини тутолмай, кулларини аланг-саланг силкиб, пастга кул ади... Одатда севгувчи аёллар ва оналар уз Утллари ва махбубларининг фоний жисми-жони учун куйиниб, уларни номаълум ёкка сакрашга куйишмайди, ушалар рухининг угтайиб, камол топишига монелик килишади. Акл-идрок нури билан ёритилмаган бундок мехр-мухаббат оламни кучмокда шайланган уша норасида рухларга кул-кднот булиш Урнига, уларнинг килтирик буйинларига тош-занжир булиб осилади, худбинлик ва пасгкашлик чохига судрайди, окибат-натижада эса улар олам ва одам бирлигининг буюк асроридан бебахра колишади... Ойисининг жон холатда кичкирига Жалолиддиннинг кулокларини тешиб юборгуцек будци. Унга томон Укдек о тл и б келаётган яшил япрокли буталарга юзбошининг шамолда хилпираб бораётган соколи, отларнинг терлаган чови, крлъа дарвозаси

20 томон бораетган сарбозларнинг найза ва дубулгалари кушилиб, аралаш-куралаш булиб кетди... Томдагилар угирилганда, Жалолиддин гойиб булган эди. На нариги, на бериги томда куринмасди. Улар дод-фарёд кутариб, том бошига югуриб боришганда, икки уй орасидаги буталар кдлт этмай турарди. У кузини очиб, илк курган нарсаси к,оп-к,ора ва дум-думалок, кузлари билан унга ^айратланиб тикилиб турган к^залок,- нинг фариппадек юзи булди. Уша, бугун сунгги бор отаси уйининг томида тураркан, куз унгида намоён булган самаркдндлик савдогар Лолонинг крзи кичкина Гав^ар-бонунинг чехраси. Унинг ранги буздек окэдиб кетган, юзи тирналган эди. Урнидан тураётиб, Жалолидд ин аввал унга томон югуришиб келаётган болаларни, кейин ойиси билан энагаси Насиба-хотунни курди. Жураларининг кузларида кулгу-мазах курганда ^ам, бахдрнав чидарди. Лекин уша кузларда йикдиганга шафк^т, ожизга ачиниш маъноларини ^ам илкади. Кдлбвда отасининг гурури кузвалди. У оёкда турди. Ва беихгиёр, отасининг иборалари билан уша сунгги дакдкдца куз унгидан учиб утган руёларни тасвирламовда бошлади: Мени яшил либос кийган навкарлар осмонга олиб учиришди. Арши-аъло атрофида айлантиришди. Сизнинг дод-фарёдингизни эшитиб, таган ерга кундиришди. У гапирган сайин, болаларнинг кузларидаги ачиниш ва мазах э(урмат-эз гиром билан алмашинди: щ, бунакрсига ёлгаз Султонул Уламо утлигина муяссар булгай! Лекин етти яшар Гав^арнинг кузларида *амон хдйрат акс этарди. Уша кузларга тикилиб туриб, у шундок, деди: Томдан томга мушуклар *ам, олмахонлар ^ам сакрай олур. Лекин рухдар диёрига факдт э^гиросга тулганлар сайру саёз^ат айлар. Ха шундок^ Хозир ун икки ёшида ота уйи билан хайрлашаркан, уша сузларини эслаб уялиб кетди. Аникроги уша сузларни эмас, уларнинг к^й тур ва о^анг билан айтилгани, Ушандок; сузларни айтишга ундаган Fypypmm эслаб уялди. Лекин, нафсиламрни айтганда, Ушанда у алдамаган эди. Уша хатарли сакраши унинг юксак рущй чуккилар сари чексиз сайру саёз^атида увок аммо биринчи кддами эди. КАРВОН Жалол! Жалол! деб ча^ирди пастдан ойиси. Шу замон унга акс-садо бергандек, Балх шаэфининг жамики минораларидан муминларни намозга чорлаб, муаззинлар азон айтиб юборишди.

21 - Аллоз^у акбар! Аллоз^у акбар! Куёш бощи. Жалолиддин истар-истамас зинапояга оёк, куйди. Куллари билан деворни пайпаслаб, корошулик чуккан х,овлига тушди. Уйда шамчирок, ёкдшди. Унинг шуъласи липиллаб, шипшийдом булиб колган деворларни ёритди. Отаси акаси билан жойнамозда тиз чукиб ултирибди. Султонул Уламо уз она шазфида сунгги бор багоят берилиб, хуфтон намозини уквди. Шу кеча ун икки яшар Жалолиддин з;ам у ёнбошидан - бу ёнбошига агдарилиб, акасининг бир меъёрда пишиллаб ухлашига кулок солиб, алламаз^алгача куз юммади. Кейин здовлига чикди. Ховуз буйвдаги чинор тагига бориб турди. Шамол тинган. Кум-кук шоз^идек ёйилган самода юлдузлар Fyx-Fyx ёнади. Отхонада отлар тш щ ириб, туёкпарини дукиллатади. Кдйдадир шу атрофца югурик туялар уйкусираб, «уф» тортади. Эртага уларни нотаниш йуллардан узок-узокдарга ана шу туялар олиб кетади. У кукка бокди. Сунгсиз юлдузлар уммонида унсиз милтираб, алас-элас кузга чалинган нукга уз юлдузини тодди. Якинца отасининг бир муриди кумагида уни таниб олган эди. Ушанда термулиб, абадиятдек чексиз туюлган умр йулида бир з^афта, бир йил, ун йилдан сунг мени нималар кугаркин, деб уйларга толди. Уларни тонг корошусвда оёкда туркизшцци. Ховлида туяларга юк ортишарди: хдр туяга икки бойлам, з^ар бойламда саккиз пуд, бари китоблар эди. Туяларнинг букириши, отларнинг кишнаши юкчиларнинг бакирик-чакирикпари билан кушилиб кетган эди. Саад Бурзфниддин гок вазмин туриб, карвонбоши билан бир нималар ^акдца гапиришар, гох укдек отилганча юкчилар ёнига бориб, уларга тиришиб-тирмашиб кумаклашарди. Саид уларни биринчи рабштача кузатиб бормок^и, сунг узи бурилиб, она шазфи Термизга кдйтмок^ш эди. Ана шу югур-югур, рала-говур ичвда сокин-совуккон турган ёлгаз отаси эди. У катга дасгор Ураб, одми калами тун кийган эди, то нопармон ёпинчикди огни кувдаланг килишмагунча, шу алпоздажим кртиб тура берди. Саид узанги тутаркан, у умр буйи от миниб юрган одамларга ухшаб, эпчиллик билан узини эгарга одци. Олтмшцдан ошган булишига к^рамай, коматини адл тугиб, боягича савлат, совукконлик билан хрвлвдан чикди. Куча тирбанд эди. Юк ортилган туялар турна цдтор булиб - тизилиб турар, бирининг бурундигидан утказилган чилвир боищасининг коринбогига богланган эди. На юганларда зийнату такрнчоклар, на Уркачларда ипак гиламлар, на туялар бошида безак учун такдладиган укпар попилдирикдар. Юк бойламлар

22 фа^ат буз, кандир, чарм билан уралган. Куриниб турибдики, карвон со^иби узи билан фоний дунё мол-давлатини эмас, кунгил бисотидек абадий, зил-замбил хакикатларни олиб кетмокда. Факат айрим туялар устида оддий сурпдан тйкилган соявонли кажавалар урнатилган. Аёллар, болалар ва ногиронлар бегоналар назаридан эмин булиб, ана шу туяларда кетишади. Жалолиддин \ар канча оёк тирамасин, ойиси унамади, уни ана шу соявонлардан бирига уткизди. u Отасини муридлари ураб олди. Унг томонда Саид Бур\ониддин билан шайх Хужагий, чап томонда шайх Нажож Х,ажожий билан факдх, А^мад ва самаркандлик Шарафуддин Лоло. Карвон оксокол сарбон кул кутариб, юзига фотща тортди. Аввал эшак минган карвончилар, кейин от минган отаси ва унинг муридлари йулга тушищди. Карвонбоши биринчи туянинг бурундигига бойлаган арконни силтади ва унинг бир учини узи утирган эгарга кистирди. Ана, карвоннинг энг охирида келаётган тева буйнидаги кунгирок \ам жиринглаб, акс-садо берди. Ана шу садо остида хдли куп йиллар кечади, Балх шазфидан чиккан шу увоккина бола бир кун келиб башарият ифтихор этадиган шоир ва донишманд Жалолиддин Румий булиб танилади. Лекин у \еч качон карвон кунгирогининг шу мунтазам жарангини унутмайди, зеро, бу садо унга замон умрининг чексизлиги-ю инсон умрининг нокислигини хамиша эслатиб туради.

23 Иккинчи боб И Н ТЩ О ВА ИБТИДО

24 Кимки комил, булмагай юфлат анга, Fatfmamu илму хирад подош этар. Кимки жо%ш, булмагай %икмат анга, Илми %ам бир кун жа^олат фош этар. Жалолиддин Румий ОЕДПОМГИ СУХБАТ Яна кун эди. Боища бир улкада, у кдцрдон уйи томида туриб, Балх шазфига сунгги бор термулган уша к уш а н юзлаб фарса^ йирок, унлаб йиллар берида булган бир кун. Унлаб йиллар нимаси? Умр Утди. Ва у ёлгаз бир мисрага жо була колди: «Fyp эдим. Пишдим. Кррайдим». Хозир Жалолиддин атрофвда ярим дойра олиб, чордона куриб, унинг панду насихэтларини тинглаб утирган дустлари, шогирдлари орасида уша ун икки яшар болага таниш булганлардан биттаси хам йук;. У аллакдчон тупрок^а айланган Уша чехралар нурини то хануз кдпбида асрайди, аммо не фойда? Ана, навбатдаги кун хам дарча ортида аста суниб боради. Деворлардаги сабзаранг кошинлар кукиш тортиб колди. Мусичалар гумбазнинг баланд шифтида гу-кулашиб, тунги куналга излашади. У таниш-кдирдон чехраларни бир-бир назардан утказди. Мехр тула нигохини Хусомитдин Чалабийга тикди. Мана, кдрийб ун йилдирки у Хусомитдинда, худци кузгуда кургандек, узининг тиник аксини куради. Салласию оппок соколини эмас, кирра бурни-ю бодом тусдаги кузларини эмас, йук^ булар бари тасодифлар, балки уз асл мохиятини туйру ва тафаккурининг \ар бир харакатини куради. Хусомтдин хэм кариб колди. Келганида навкирон эди. Акта салим, босиклик, вазминлик, жонкашлик-фидойилик - хуллас, хамма нарса унда муносиб-мутаносиб эди. Унда уз ку71 кучи билан кун кечирувчи хунарманд киёфаси мужассам эди. Хунарманд ахийлар туфайли бу шахарда бир пайтлар BaFдодда шоир Халлож терисини шилишгандек, унинг терисини шилишмаётган экан, Хусомитдин Чалабий туфайли у узининг

25 сунгги китоби - Маснавийни к,огозга туширмокда. Агар умри кифоя этса, у бир мисрага жо булгудек хаётини эмас, балки илму маърифатини, х^кикдт сари босиб утган узундан-узок, йулини, хуллас, тушунган-англаган, етган-мушарраф булган, узидан шу ёр>т оламга мерос булиб колгудек неки бор эса, Хаммасини дикоя килиб бермокчи эди. Шу китоб устида бирга ишлашган йиллар давомида Хусомитдин бир марта б^лса хам толикданига шпора этиб, нолимади, аксинча, бир пайтлар устозининг ofhp кунларида ахийлар шайхи отасидан колган мерос билан Уз топган-тутганини кдндай сарфлаган булса, узини хам шундай сарфлай берди. Мана, куп йиллардан буён Жалсшвдцин бир вакпшнг Узида четдан бокиб, зцгкм юритиб, шу дакикаларда боища турлитуман нарсалар хакдца хам уйлай олади. Бугун панд-насихат айтаётиб, Хисомитдиннинг уз истагини айтиш учун кандай купай пайт танлаганини эслаб, бир кулиб к^йди. Чунки кулай пайт дегани булутга ухшайди, куз очиб юмгунча утади-кетади. Окопом иккиси танхо колишаркан, Хусомитдин кузларини ердан узмай секин деган эди: «Разалларингиз унлаб девонларга жо булмиш. Уларнинг нури асрори Магрибу Машрикни мунаввар этмиш. Эмди дусти-мухлисларингизга атаб, Саноий ва Атгорга Ухшаб бир китоб битсангиз, токи муридларингиз васлингизга хамиша мушарраф булгайлар». Унинг уздда купдан етилиб, аммо узидан хали пищ он тутиб юрган фикрни Хусомитдин айтар эди! Дусти билан бир жон, бир тан булиб кетган кишигина буни айта оларди! Уша окшом Жалолиддин салласининг печидан турт букланган бир к о р о з олди, бу унинг у з кули билан битилган дастлабки Ун саккиз мисра шеър эди: Тингла, найдин, нун ^икоягп айлагай, Айршииушрдин шикоят айлагай... Уни Хусомитдинга узатди: «Хул, Чалабий, мен айтай, сен ёзакол!» Ундан бери кечган йиллар улар рухий бирлигининг зохирий намойиши булди. Уша кундан эътиборан Хусомитдин мис кэламдонга солинган савагач кдлам билан довотдан айрилмади, белбогада жазвар, енгида бир бойлам когоз хамиша шай эди. Шушу устоз-шогирд юрганда хам, турганда хам бирга булишди. Устозини илхом каерда асир этмасин кладами, хаммомдами, дустлар даврасидами, мажлиси самодами,бозордами, масжидпами Хусомщцин тугилган мисраларни уша захоти сузмасуз, сатрма-сатр когозга туширарди.

26 Э\гимолки, яна Жалолиддиннинг (энди уни х,амма «мавлоно» деб атарди) уз шогирди ва халифасига шу кдцар мехрли бокишига сабаб Хусомитдин унинг сунгги севгиси, умид юлдузи эканлиги хамдир. Одатда, олис ва машаккатли йул босган йуловчи тун куйнида уша юлдузга бокиб, сунгги манзилга караб юради. Уни х,озирги хдлатга келтирган, аникрога, \озирлигича бор этиб турган хамма нарса Хусомитдинда жамулжам эди. Зеро, Жалолиддин ишонардиким, инсоннинг камоли - унинг уз асл мохиятига етишишидир. Х,ам ойиси Мумина-хотуннинг сути, хам отаси Султонул Уламонинг матонати, хам устози Саид Бурхониддиннинг жазму жазаваси, хам дарвешлар шохи Шаме Табризийнинг куёшдек мунаввар шуьласи, хам заргар Салохидциннинг ой ёвдусидек дарду аламларга малхам булгувчи талъати, хам икки угил тугиб, халигилар кдтори аллакдчон тупрокка кирган уша балхлик кизалок Гавхар-хотуннинг, мехр-окдбатию ихлоси бариси бирикиб, унинг наздида энди Хусомитдин Чалабийда тажассум топган эди. У одатда, диктат-эътибор тимсоли булиб хаммадан олдинда ултирар, устозининг хар бир фикри, калимасини кдламга тортарди... дарвоке, бир пайтлар Жалолиддиннинг узи хам устозларига жон кулотни тутмаганмиди. «Эй Хусомитдин, сен буйнингга аркрн солиб, маснавиётни судрайсен. Сенинг шарофатинг туфайли китоб жилд-жилд булиб, олдинга жиладир... Лекин кузи бойланган отдек, назари нокис нодонларга натижа булса, бас, сен куринмайсен. Зеро, гуллар, буёкдардан кузи кдмашганлар куннинг шуьласини пайкдшмайди. Холбуки, кундузнинг шуъласи булмаса, на гул куринадию, на буёк,. Сен аввали ибтидо, сен нур ил хакикдтсен, Хусомитдин!» У куксида мехр мавж уриб, бутун борлигани банд этаётганини хис килди. Кунглида неки зохир эрса, хозирок хаммасини шогирдлари олдида уларга ибрат, махбубига мукофот йусинида изхор этгиси келди. Лекин узини тийди: тилак шаробга ухшаб, кднча куп турса, шунча кувват йигур. Сен хамма нарсани унутишинг мумкин, гумбаз остида Жалолиддиннинг маюс овози бир текис окдрди, факат бир нарсани унутмасанг, бас: дунёга не учун келдинг: узингни арзон-гаров сотмагайсен, илло сенинг бахойинг баланд... У назарини чап томонга угириб, ундан куз узмай, махлиё булиб турган Аълоидцин Сирянусга тикди. Бир кун эрталаб Жалолиддин дустлари билан кабристонга отланди, отаси Султонул Уламо кабрини зиёрат килмокчи эди. От бозоридан утиб, шахар дарвозасидан чикишаркан, тупланиб турган оломонга дуч келишди. Бир неча йигит оломондан айри kutubxonasi

27 либ, уларга пешвоз югурди: «Худо хаки, Мавлоно, мадад беринг!» «Нима гап?» «Юнон болани катл этишяпти!» «Гунохи не экан?» Сирянус кул эди. Хужайини вафот этгач, унинг васияти билан озод булди. Кучада оч колди. Танг колган кезларида яна узини кулликка солгиси келмай, утрилик килишни афзал курди. Дукондан нон угирлаётганда кул га тушди. Крчишга уриниб, мушти билан уриб, дукондорни улдириб куйди Жалолиддин хотираларни хайдамокчидек, соколини сийпади. Лекин уша кунги лавхалар куз унгидан каторлашиб ута берди... Ёрдам хакддаги илтижоларни эшитган Жалолиддин катьий кддамлар ила катл майдони сари юрди. Оломон иккига булиниб, шоирга йул бушатди. Куллари оркасига боиганган сарик кунгарок сочли успирин сокчилар куршовида куй териси устида тиз чукиб турар, жаллод унинг бошида хозир эди. Жалолиддин тунини ечиб, йигитчанинг устига ташлади. Ва бир суз демай, изига, ша\арга кайтди. Сен балки эътироз этарсен: мен олий амаллар ила бандмен... Жалолиддиннинг овози хамон янграшда давом этарди. Илми хукук, илми хайъат, илми тиббиёт урганмокдамен... лекин булар бари ёлгиз узинг учун, холос. Мокиятинг учун эмас. Илло, талон-тарож этишмасин, шарманда килишмасиц, улдиришмасин деб илми хукук урганасен. Юлдузларга бокиб, мол-мулк ба^осини белгилай, зарур хайрли кунни тайин этишга кодир булай, деб илми хайьатга кул ургансен. Тиббиётдан муродинг - танингни парваришпаш. Аммо сен тащо тандан иборат эмассен-ку' Танинг от, сен суворийсен. Акдпи суворий отни охурсиз куймагай, лекин узи уша охурга тушиб ётмагай. От емиши суворийга озик булмас. Сен отни уз йулингга эмас, от сени уз йулига солмиш... Жаллод ва сокчилар шошиб колишди: султон ва унинг ноиби Муиниддин Парвона \ам иззат-э\гиром этадиган донишманд шайхнинг тунини ма^кум устидан олиш, ёки булмасам, бандита купшб, уни хам чопиб ташлаш лозим эди. Лекин бунга ким журъат эта оларди? Бунинг учун султондан хам, худодан Хам тал тортмаслик керак эди... Сен бутун бир дунёга арзигуликсен. Эвохки, уз бахойингдан узинг бехабарсен! Султонга хабар килишганда, у кулни куйиб юборишни амр этди: «Битга юнон дегани нима буггги! Мавлоно бизнинг гунохларимизни сураб олмокка Аллохи карим олдида мутаваккил!» Йигитча дунёга кайта келгандай булди. Нажоткори мусулмон булгани учун унинг динига кириб, унга мурид тущди. Мусулмон kutubxonasi

28 часига Аьлоиддин деб аталган Сирянус соддадил к и т п и л а р г а хос сидку садокдт билан Жалолиддинга с и р и н д и. Ана шу иши учун Хам бошидан ажралишига сал колди. Шоирни куролмаган, унинг сарой олдидаги иззат эътиборига хасад кдпувчи уламолар, жилла булмаса, унинг жирига тегиш учун пайт пойлашарди. Ушалар к,ози Сирожидцинга чакик кдлшцди: аё, янги муриди Жалолиддинни Тангрига тенглапггириб, уни эгам деб атамиш... Яна Сирянусни банди кдлшцци. Яна крзихонага судращци. У уз тогщирлиги туфайли куталиб кщци, лекин буни уша хатарли кундан бери устидан куймаган нопармон туннинг шарофагига йуйди... Тун хозир хдм унинг эгнида: ранги айнаб, увадаси чиккан... неча бир ерига усталик билан ямок; хдм солибди, деб уйлади узича Жалолиддин... ЙУк, на эгнидаги тун, на устидаги куйлак, на бармогидаги узук, на кулвдаги тасбех Хусомитдинга булган мехр-мухаббатига нишона булолмагай - замон уларни тузитиб, тупрокка айлантирар. Унга муносиби севимли шоири Агтор хакддаги хотираларию устози Саид Бурхониддинга булган миннатдорчилиги ила унинг сузини хдм уз ичига олувчи юрак армугонидир. Жалолиддин бир нафас жим колди. Сунг аввалгидек майин, аммо маъюс эмас, э^гиросли бир овоз билан устози Саид ва илми ромни Урганмокчи булган шахзода хакдда хикоя кдла кетди. Бу севимли шогирди Хусомитдинга бугунги c o B F a - сцэди. - Биров Саид Бурхониддинга: «Уз купорим билан эшитдим, фалончи сени максади», дебди. Шунда Бурхонидцин унга: «Унинг узи ким эмишки, мени мактамиш? Мени кдёкдан билур? Сузимга караб билса, янглишур, зеро суз ва товуш, о р и з ва лаб - факат аломатлардир. Магар ишимга караб билса, иш дегани хам иккиламчи ва фоний. Бордию менинг мохиятимга етган, мохиятимни англаган булса, икрорменки, мени мак^агай ва Уша макгови менинг сузимга ёхуд ишимга эмас, узимга тааллуклидир» деган экан. Бурхонидцин мохият ва унинг аломатлари уртасидаги тафовут деганда «имани назарда тутмиш? Бунинг тасаввури учун ушбу ривоятга хам кулок; тутинг. Бир шох булган экан. Бисотида ёлтаз бир Уши бор экан. Лекин шахзода шу кдцар нодон эканки, унга наинки шохлик, салтанат, хщтоки, оддий бир ишни хдм топшириш махол экан. Шах, Уншмни не хунарга ургатсам, деб узок бош цотирибди. Уйлай-уйлай, охири фолбинликни маъкул курибди. Устоз фолбинлар бу мушкул вазифани чор-ночор зиммаларига олишибди... Орадан йиллар Утиб, улар шахзодани саройга бошлаб келишибди, шох олдида тиз чукиб: «Олампанох, У е л и н г и з фолбинликнинг хамма сирру асроридан вокиф булди, бизга неки аён

29 булса унга маълум. Боища ургатгудек нарсамиз к,олмади», дейишибди. Шо* узугини кафтига яшириб: «Айтчи, кулимдаги не?» деб ушини синов кдлибди. Шахзода кумга чизиб ром очибди. Них,оят: «КУлингиздаги узи юмалок*, уртаси тешик», деб жавоб берибди. Шсд мамнун булиб: «Баракалла сен аломатларини айтдинг, энди отини х,ам айт», деб к^стабди. Шахзода Уйга ботибди. Охири «Тегирмон тоши, - деб жавоб кдлибди. Шох, фарёд чекибди: «Билим кучи билан барча аломатларини - айтдинг! Лекин киши кафтига тегирмон тоши сишаслигига фаросатинг етмади!» Бу ривоятни Жалолиддин тукдмаганди. Уни Фаридиддин Атторнинг «Мантикуг-тайр» китобида укдган эди. Аттор уни эса тиббиёт ва доришуносликка дойр сабок, олиб юрган кезлари устози Мажидиддин Бавдодийдан эшитган эди, Уша Султонул Уламо билан бирга Укдган, кейин бадбахт хоразмшох томонидан боши кесилган шайх Мажидиддиндан. Одатда хикоя эшитганда, унинг не мак,садда айтилаётганини унутиб, бу ёга нима буларкин, деб кутилади. Аммо Жалолиддин учун санъат хдмиша восита эди. - Шунга Ухшаб, - деб дарега якун ясади у, бизнинг шу кундаги олимларимиз уз илмларида щ н и Кирк, ёришга к,одирдирлар. Узларига молик булмаган нарсаларнинг икир-чикирларигача аларга аён. Аммо, \ай^отки, узларига хдммадан му^им, HKjiH ва маълум булган нарсани - уз модиятларини билмаслар. Факдо ва уламолар дунёда неки бор, ^алолу-з^ромга, покунопокка ажратишган, аммо узлари нечук покми, нопокми, бехабардирлар, узларининг нима эканликларини ^ам билмаслар... Шогирдлар таркдлищди. Хаммадан кейин крроздаги сиёздеи кум билан куритиб, устози инъом этган бугунги сабокдан кдлбини тулдирган кувончини чайкдтищдан чучигандай, жимгина таъзим адо этиб, Хусомитдин чикди. Совук, тушди. Дарчадан кимнингдир сояси «лип» этиб кузга чалиниб, яна гойиб булди. Хойшщой угли Валад булса керак, факдт у отасининг хаёлини булмаслик учун бу ё*ща киришга журъат этмаяпти. У х,амон совувдотган кулларини пахталиктуни енглари ичига сукдб ултирар, бармокдари орасидан тухтовсиз сирралиб утаётган тасбе* доналари гиштин заминга урилиб, майин шилдирарди. Унинг фикри хаёли оламдаги боища барча кдриялар каби, дунёни шу холича бор ва бокдй этган, аммо узи аллакдчон оламни тарк этиб кетган кимсага кдратилган эди. Ушанда у, ун икки яшар бола отасининг увадаси чшщан, эски тунли, пахмок» усик; сок,олли, кузлари ^еч нарса курмай,

30 телбаларча олазарак бокдан уша кдрия билан су^батидан нима х^м тушунарди. Султонул уламонинг маррур угли Курьонни ёд этган, хдцис ва шариат к;онунларини чукур узлаштирган, араб тили сарфу нздфию шеър тузшшшини билар, улут шоирларнинг асарларини мутолаа этар, аммо узи тугрисида нима англар, нима *ам биларди? У билардики, отаси уни эргаштириб, кршига борган киши буюк шоир Фаридидцин Аттор эди. Жалолиддин унинг шеьрларини ёд айтар, лекин уша шеърлар замиридаги рухдй поён, чексиз теранликларни у кдёкдан билсин? У кдёкдан билсинки, шундок, маърифатли шахдр исмидан ^атго Багдод з^ам ифтихор этадиган шундок; донишмандни не сабабдан кувгин кддиб, овораи дашти-биёбон этмиш? Чол эса уни хуцци кафтдащцек куриб турарди. Узи чоп булган Жалолиддин энди буни яхши биларди... АСРОРНОМА... Улар куп утмай, бошлари узра юлдузларнинг со кин чайк,- алиши, туяларнинг бир текис, вазмин лапанглаши, туякашларнинг узундан-узок, бутик, ноласи, дарё ва дараларни кечиб утишлар, изририн шамол учирган кум доналарининг куйлак ёкдсидан кириб, тиш остида гичирлашига куникиб крлишди. Сазфо йулларида атрофи пахса деворлар билан Уралган, дагал к^ёфали, жаллод башарали навкарлар курик^аган работларга кунишлар, карвонсаройларда тунаб, милтираган шам ёругвда хас-хашак устида тушалган, бургалар ружтон уйнаган шолчаю паматларга ётиб, отхонада отларнинг пиищириб, ер тепинишларига кулок; тутиб, тин олишларига *ам урганиб к,олишди. Йулларида учраган шахдрлардаги гавжум, рала-говур учрашувлар хдм одат тусига кирди. Султонул Уламонинг хабарини эшитган шайхлар, уламолар, воиэлар, дарвешлар йирилишиб, оломон булиб унга пешвоз чикдшарди. Манзиллар, манзаралар, турли-туман кзиёфалар, чезфалар уларнинг куз унгида бир лазра намоён булар, лекин йул аталмиш дарёйи азим уларни дар^ол оркдга окдзиб кетарди. Шу руйи заминда карвон булиб икки ой эмас, умр буйи кетиб боришаётгандек туюларди. Бир куни кечга якдн туташ бор-роглар, ялангоч шудгорлар оша, шузфати мусулмон дунёсида Балвдан крлишмайдиган яна бир шахэр кдльаси кузга чалинганда, болалиги ва усмирлиги кечган кдцрдон уйи х;ам, Балх шазфи ^ам гуё олис бир туш булиб колган эди. Хуросон пайтахги Нишопур, якинда шаррос сея куйиб уггани сабабли, уларни кучалар тула шилта лой билан кдрши олди. Таъзим-тавозе ва югур-югур билан Балх уламоси ва унинг одамларини шахдриинг Собуний мадрасасига бошлащди. Хизматкор kutubxonasi

31 лар юкларни тушириб, отларнинг терлаган човуни жун чочик,- лар билан артишиб, катталар эшиги кенг ичкари ховлига кдраган хужраларга жойлашишаркан, адил ва хомуш отаси Мадраса мугаваллийси билан сухбатлашди, мутаваллий шу кдцар кдри эдики, кафтдек сок,оли фил суягидек сап-сарик, эди. Болакайлар нари-бери ювиниб, машхур Куръон тафсирини куришга ошикдилар. У бундан икки юз йил мукддцам дунёнинг хамма бурчидан Нишопурга чакдоилган унлаб олимлар томонидан битилган энг улуг тафсир эди. Тарихчи Аль-Утбийнинг айтишича, Уша замон подшоси бу ишнинг адоси учун нихоятда катга пул, йигирма минг динор сарфлаган экан. Кутубхонада китоблар куп, аммо улар солномаларда айтилганидек, ердан шифтгача кдлашган эмасди, кейин улар орасида Тафсири аьзам хам куринмасди. Дастёр-софта болаларга бундан етмиш йил мукдпдам кучманчи утизлар шахарни талашганда, тафсир нобуд булган, деб тушунтирди. Мадраса хужраларининг кдлин деворлари намчил ва сипсиллик замонлар хам букин-буган толиби илмларнинг сайкдли туфайли ойнадек сирганчик; булиб к;олган эди. Факдт ундабунда ажин каби дарз тушган чизикдар бундан Ун йилча олдин бу ерда юз берган дахшатли зилзилани эслатиб турарди. Улар Нишопурга хавас ва хаяжон билан кириб борищци. Йене афсонаю ривоятлар, не-не буюкларнинг хдёт саргузашти Нишопур билан боглик, эди. Бу шахдр асрлар оша жанговар шухратлари, дахшатли фотих ва хукмдорларининг к,онли урушюришлари билан эмас, балки рухий жасоратлари ила донг таратган эди. Бир пайтлар зохидларнинг риёкорликларига кдрши «маломатийлар» номи билан кутарилган харакат шу ерда бошланган эди. Мусулмон дунёси хукмдорлари Уз мавк,еларини мустахкамлаш учун такродорлик ила ном к,озонган зотларни саройларга таклиф этишар, уларни инъом-эхсонларга кумишарди. Йиллар Утиб, такродорлик самовий шарофатлар Урнига дунёвий неьматлар келтирадиган хунарга айланди. Шунда «маломатийлар» уз таьлимотларини олга сурищди. Бу таьлимотга кура, гуноху куфрииштибохдан халос булиш хар кимнинг шахсий иши булиб, унга бошхаларнинг аралашуви жоиз эмас эди. Аксинча, сизни кднчалар осий гунохкор деб билишса, тахкиру хакрратларга кумишса, хдзар кдпишса, шунча яхши, демак сиз хак, йулида турибсиз, илло, пайгамбару авлиёларни хам хамиша тахкиру ХДкррат этишган. «Маломатийлар» зохиран бошкдлардан ажралиб турмасликлари лозим эди. Улар хиркд хдм, жавда хам ёпинишмас, сипохийлардек кийинишар, зеро, сипохийлар табакдсига мансубликнинг

32 узиёк, халол нон топиш имконини чеклаб к^ярди. Агар «маломатий» хайри-садакд сурамок^ш булса, узгалардан рах^-шафкэт уйготмаслик, узи танлаган ихтиёрий гадоликни хунарга айлантирмаслик учун, агайлаб дагал, ^тгоки хдкррати бир йусивда сураши шарт эди. Кейинчалик «маломатийлар» таьлимош Хуросон суфийлари томонидан янада ривожлангирилди. Бундан икки юз йил олдин, истибдод билан линий хурофот Уртасидаги узвийликни яхши англатган Султон Махмуд Ёазнавий замонасида шахарга хоким-раис кдпиб ашадаий хурофотпараст Абу Бакр Карромий деган кимса тайинланди. Карромий ва унинг шериклари ак^-идрокка суянувчи диний-ахлокдй тарикдгларга тиш-тирнокдари билан кдрши туришарди. Улар султоннинг энг якдн кишиларига айланиб олиб, «йудцан озганлар»ни оммавий жазога тортишар, уларнинг мол-мулкларини мусодара этиб, узларига олишар, осийликда айбланганлардан ришват-пора ундиришар, хуллас, дин йулидаги жахну жадалларини шахсий бойлик, давлат ортгириш манбаига айлантириб олишганди. Лекин нишопурликларнинг ялпи кдхри-газаби туфайли Карромий Хокимгопдан четлатилди, такродорлик ва уламолик давлат хизматидаги мансаб-мартаба, дунёвий неъматларга интилиш билан к,овушмайди, деган акдца расман эътироф этилди. Нишопурнинг куп сонли хонакрларидан машхур суфий шайх Абу Саид Майхоний халойик, учун мажлислар тузиб, ишцмухаббатни мадх этар, Куръонни талкдн кдлиш, пайгамбар Хикматларини ташвик, этиш урнига халкрна, ошик,она кушик,- лар куйлаб, тингловчиларга завк,-шавк, башшларди. У бой-бадавлат савдогарларнинг бехисоб иньом-эхсонлари эвазига созтаронали, Уйин-кулгили базм-зиёфатлар тузар, шубхасиз бу нарса мутаассиб диндорлар наздида шаккоклик саналарди. Лекин улар халойикдинг мехр-мухаббатидан чучиб, унга дахл этишолмасди. У жанда киймас, унинг акдцасига кура «хох зарбоф, хох жулдур кийимларда Аллохга имон келтириш мумкин», ниятнинг холислиги расм-русумларга риоя этищцан устун эди. Абу Саид yjiyf хаким ва мутафаккир, уша давр билимларининг к,омусул аьзами булмиш «Китоб-аш-Шифо» ва куп томлик «Ал- Крнун» асарларининг муаллифи, хурофот ва мутаассибликнинг ашаддий душмани Абу Али ибн Сино билан учрашган эди. Шайх ва олим бир-бирларига тан беришган эди. Ибн Сино уз шогирдларига: «Мен англаганни Абу Саид хис айлар», деса, Абу Саид: «Мен хис айлаганни Ибн Сино идрок айлар» деган экан. Хуллас, хар икки аллома моддий олам ва инсон маънавий дунёсини билишда акдий-мантикрй ва хиссий -тимсолий йулларининг баравар, тенг хукукдагини биринчи булиб эътироф этишган эди.

33 Нишопур хунармандларидан чик,иб, кейин шу шахдрда мадфун булган сиймолардан бири, энг мукам мал куёш календари ижодкори, мунажжим ва риёзиюн Умар Хайём эди. У дахшатли истибдод замонида рухий эркинликни улутловчи рубоийлар тук^б, шон-шухрат крзонди. Нщоят, Хуросон пойгахти Нишппурпя О упто н у гтjx якик,атёр деб ном крзонган шайх ва шоир Фаридиддин Аттор яшар эди. Улар Нишопурнинг тийгончик, к^чаларидан лойга ботиб боришаркан, хонак,о, масжиду мадрасаларга катгалардек диктат билан тикилиб, гузарлардаги шовк?ш-суронга, дарвешларнинг кичкирик^арига кулок, тутиб, Саид Бурхониддин айтиб берган уша шон-шухратли сиймолар ва ажиб афсоналарни такрор-такрор эсга олишарди. Шахар мушуклар билан тула эди. Улар майдонларда галагала булиб юришар, деворлар остида ястаниб, офтобда исинишар, ичак-човок, сотувчи бавдол дукони олдида ярим дойра олиб, юм-юмалок, кузларини тикиб, унинг хар бир харакатини таък^б этишарди. Акаси тусатдан Жалолиддининг енгидан тортди. Жалолиддин угирилиб, кррдек оппох, лекин орик, суяклари тургиб чикдан мушукка кузи тушди. Мушук узвдек оппок, мушукчани тишвда тшилаб, лойда эхгиёткорлик билан кдцам босиб борарди. Жалолиддин бирдан уша мушукчани кулига олгиси келди ва беихтиёр мушукка ташланди, лекин мушук бир сакраб, шундок, ёнбошдаги бокнинг деворидан нарига утиб кетди. Жалолиддин турган ерида к,отиб хрлди. ЙУк, У кдлмишидан хижолат чекмади: пахса девор оша осилиб тушган олча новдасида оч-яшил аланга тилидек товланиб турган, илк куртакларни куриб к,олди. Ва жанубий Хуросоннинг дала ва боклари томон келаётган бахорнинг муаттар нафасини симириб, бирдан шу олам билан, шу бегона, галагавур шахардаги ХДР битга одам билан, анави мушук билан, оёга остидаги кдориш тупрок, билан, эцдигина барг ёзаётган куртак билан, тунининг этакларини силкигаётган шамол билан, узи утиб келган не-не шахарлару чексиз-чегарасиз шу борлик, замин билан бирлик туйгусини туйди, гуё унинг уз тани хдм чексизчегарасиз, гуё бутун олам унинг давомидек эди. Кейин аллама- Халгача шу туйгу юрагида куйилиб, оппок; нур таровчи гавхдрга айланмагунча, бир суз хдм демай, уз-узича мает булиб, кучаларда акасининг изидан тентираб юра берди. Шунда у Гавхарни эслади. Кдони бир неча хафтадан бери курмаган эди. У ошик^б-тошикдб Собуний мадрасаси томон йул олди. Гарчи Султонул Уламо, хоразмшох Мухаммад тирик экан, Хоразм тупрогада бир нафас хам крлмайман, деб онт ичган

34 эса-да, бир неча кун Нишопурда туришга кдрор кидци: отлар ва одамларга бир оз дам бериш, Дашти Кабирдек каттакон са\- рони босиб утишга шайланиш лозим эди. Энг му^ими, она юртни абадий тарк этишдан олдин «Мантикуг-тайр»нинг муаллифи Фаридиддин Аггор билан куришмасдан кетолмас эди, Аттор ундан ун беш ёш катга булса *ам, лекин суфийликнинг муборак либоси ^иркдни унинг тутинган ораси ва Хоразмда макгабдоши булмиш, муртад шох Мухаммад томонидан улдирилган уша шайх Мажидиддин Багдодий кулидан олган эди. Лекин у афсус ва надомат ила эшитдики, шоирни хдм «йулдан озган»ликда айблаб, улимга хукм этишган, кейин з^укмни юмшатиб, мол-мулкини мусодара этиб, узини ша^ардан бадарга килишган экан. Айтишларича, у шахдрдан унча хдм узок булмаган бир жойда узлатда яшаркан. Султонул Уламо одатга кура, Фаридиддин Аггор уни куриш учун Собуний мадрасасига ташриф буюрмаганига энди тушунди, шоирни унинг масканига бориб куриш ниятида эканлигини айтди. Мадрасанинг кекса мударриси йулбошловчи килиб берган килтирик, жонсарак дарвеш эшагини йуртгириб, ша^ардан тапщарига бошлади. Шахдрга туташ боклар, узумзорларни оралаб, бир кдшлоккд киришди, бу ерда чинорлар хдли кип-ялангоч, кин р-кийшик новдаларда бултурги яккам-дуккам япрокдар кузга ташланарди. Чамаси уч соатларча йул босиб, куёшда ковжираган шипшийдам токкд якинлашшцди. Отаси отдан тушиб, ваз мин кддамлар билан тепалик уствда кррайиб турган торга кдраб юрди. Дарвеш, зодшатми ёки э:цгиёт юзасидан, здар нечук отлар ёнида к,олди, Жалолиддин акаси билан ёнма-ён юриб, отасига эргашди. Fop олдидаги кенг майдончада здеч ким куринмас, лекин здар КЭлай уларнинг келишларидан Аттор хабардор эди. Отаси бир чеккада тукиб куйилган кум уюмига якинлашганда - тор эгаси шу ерда гулхан ёкса керак устида кррайиб кетган эски тун, бошига узун калпок, кийган, озиб-тузиб кетган чол тез-тез кддам босиб, уларга пешвоз чикди. Унинг юришида ташвиш эмас, шиддат кузга ташланарди, гуё у фавкулодда муздим бир иш билан банд булиб турганда, тусатдан, азиз мехмон келди, деб хабар килишган. У кдндок, шашт ила юриб келган булса, гуё куринмас бир тусиккд дуч келгандай шундок, шашт ила такка тухтади ва аста букилиб, саломга бош эгди. Уч карра таъзим адо этгач, учиб колган гулханнинг икки томонида, бирбирига карама-карши куйилган тошларга утиришди: бошида мотам рангли, нопармон салла Ураган баланд буйли, кдхрли киёфали уламо ва наматдан дарвешона учли такд кийган, к,омати букик, ковжирок шоир. Улар лом-мим демай, бир-бирларига узок тикилиб туришди.

35 Улар нималар \акдца уйлашди экан? Тангри таоло хдкидами? Бир-бирлари хдкидами? Кдтл этилган шайх Багдодий хдкдцами? Кечган умр ва космата азалнинг кдлтис уйинлари хдкидами? Йук,, шунчаки бир-бирларига тикилиб туришар бирбирларининг моздиятларига кириб, ягона бир кайфиятга тушиш учун. Бунда суз нима \ам кила оларди? Жимлик узоккэ чузидци. Хар капай Жалолиддинга шундай туюлди, у одоб юзасидан кулини куксига крвуштириб акаси билан ёнма-ён, отасининг ортида турарди. Шоирнинг ёши нечада - етмишдами ёки роппа-роса юздами, билиб булмасди. Кдриялар ёши - уларнинг ёшлардан яширин тутган асрори. Дарвоке, кдршингда Мисрдан - Хиндистонга кадар бутун мусулмон дунёсини кезиб чиккан, бу дунё нинг энг тоза гав^арларини багрига жо этган «Мантикут-тайр»дек асар ёзиб, инсоннинг камолот йулини чизиб берган, унлаб шеърий китоблари ила дунёга донг таратган, лекин здеч качон давлатдор ва сарватдорлар мадкида кдламини булгамаган бир сиймо тураркан, ёшнинг не ахдмияти бор. Намотки, шуларнинг хдммасини мана шусоколи усик-тузик, увада тун кийган, кок. суяк кдрия адо этган булса? Отасидан Колган атторлик дуконини тебратиб, тук ва осойипгга х,аёт кечирса, нима кднарди? Бошкалар шундок килмасмиди? Уни йулга бошлаган нима? Хали икки дунё фоний дунё билан уз дунёси айрилишида турган, улардан бирини бошдан оёк босиб утган чолга здайратланиб бокувчи Ун икки яшар бола бу гапларни тагига етармиди. Холбуки, Атгор Узининг «Мантикут-тайр» достонида бу савол га бир ривоят ила жавоб берган эди: бир шоир, Худога ёлборинглар, Мазуцар куни мени жаданнамга отсин, лекин танимни шу кддар ба^айбат этсинким, токи жахдннамда бошкдларга урин крлмасин, деган экан... Жалолиддин «Мантикут-тайр»ни устози билан бирга мутолаа этган эди. У Укиганлари устида уйлар, айримларга ухшаб, мулохдза этмаслик учун мутолаа эгмасди. Лекин уйлаш бошкдю англаш - бошкд. Турклар: «Донога ишорат, нодонга калтак», - деб бежиз айтишмайди. Узгаларга оташин мезф-мухаббат - Аггор ва хдкикдтнинг узга фидойиларини йулга бошлаган нарса мана шу эди. Ун икки яшар Жалолиддин буни акдан англамаса-да, кдлбан здес этарди. Буни у кузини ердан узиб, Ахторнинг ярим телба назарига дуч келган дакикддаёк здс этди. Шу дам шоир Султонул Уламонинг унсиз саволига жавоб берган каби, жимликни биринчи булиб буэди:

36 Райб оламидин агар цаволаб учдим, Бу дайри фано ичра етишдим, тушдим. Х,еч кимсага эш булмади бу сирри нихрн, Бесайд ва бесамар жахрндин кечдим... Шоирнинг кузлари тусатдан бир нукгага тикилганча к;отиб колди, лабларининг чети осилиб тушди. Жалолиддин унинг кариб, о р зи н и гурдек очиб турган ана шу юр олдидаги копкора тупрокдек куйиб-кавжираб кетганини пайкэди... Кунглим кузи ила сени куп йиллар изладим, шайх Фаридиддин, деди шу орада отаси, Аллохнинг мархдмати ила дийдорингни куришга мушарраф будцим... Кейин улар нималар хдкдда гапиршцди Жалолиддин эшитмади. Унинг рахми келиб, юраги ачишиб кетди. Учли такя кийган мана шу жиккак чолга эмас, балки якинда ундан жудо булажак дунёга ичи ачишди. Бола Атгорнинг кузларидан шуни аник англадики, у хаёт билан хамма хисоб-китобини килиб булган, факрт бир нарсани улимни кутади. У узок кутмади. Бир йилдан сунг, 1221 йилнинг 10 апрелида мукул галалари Нишопурга ёпирилди. Нишопурликларнинг шафкдт сураб килган илтижолари кескин рад этилди, шахдр учун булган жангларда бир мутул саркардаси \алок булган эди. Турт юз хунарманддан ташкари хамма кдпичдан Утказилди, шахар ер билан теп-текис этилиб, урни шудгорлаб ташланди. Крлган-кутганлар хам омон топмасин учун харобазорда бир даста му?ул аскарлари коровул этиб колдирилди. Мугуллардан бири асир олинганлар орасида мусулмонлар авлиё деб биладиган бир чол хам борлигини эшитган эди, у шоирни асир олган аскарга минг дирхам таклиф этди. - Мени арзонга сотма, деб тухгади шоир кугалмаган шунча бойликни эшитиб, эсанкираб колган мугулни, сен мени таган хам кимматрок сотишинг мумкин. Навкар оёк тираб олди, харидор кул силтаб, от бошини бурганича кетиб колди. Аггор уз жонини кутказиши мумкин эди. Лекин унга энди Хаётнинг кизига колмагацди. Кдри, заиф чолни бир д и р х д м г а \ам олишмади. Бир куни мугуллардан бири омади кетган уртога устидан кулиб: «Кдри маймунинг учун бир коп сомон бераман», - деб кичкирди. Шоир купдан купан дам келган эди. «Тезрок сота кол, деди у сузга аралашиб, мен бундан ортигига арзимаймен!» Разабланган мугул киличини кинидан сутурди. Шоир купдан уйлаб юрган орзусига етди, у фоний дунёни тарк этди.

37 Мана, орадан ярим аср утибдики, Жалолиддин здар гал шуни эслаганда, юраги шу ёрут оламга ачишиб кетади. Худци ушанда Фаридиддин Аттор кдршисида туриб, унинг паришон назарига дуч келиб, ачишгандек. Шоир урнидан кузгалиб, дустининг ортидан хамон типпатик турган болаларга куз солиб, торга томон юрган ва у ердан бир китоб олиб чивдан эди. Ха демай уларнинг кдлбида дунё кдлби Ут олур, - деганди у болаларга ишора этиб, унинг учкунлари Хакикдт ташналари юрагида аланга ёкур... Кигобни отасига узатаркан, ажабки, Фаридиддин Аггор тикка Жалолиддинга бокдан эди. Шунда Жалолиддин кдлбидаги ачиниш туйгуси майин бир мунг ила алмашинган эди. Хозир кдри Жалолиддин биладики, бунинг ажабланарли ери йук Буюк дилшунос, юзларга бокиб, юракларни укувчи Аттор учун боланинг уша дамдаги туйгуларини илгаш, унинг бошданокдунё билан муносабатларини чигаллаштирган чексиз ргщмдиллигини пайкаш жилла кийин эмасди. Узгалар мусибати, Атторга ухшаб унинг хдм мусибати эди. Шахррга кэндоккайтишди, Жалолиддин эслай олмайди. Эсига Колгани: нишопурликларнинг югур-югури ховликмалик, хурматлари - хушомадгуйлик, ташвиш чекишлари кур^ок^ик булиб туюлган эди. Отасининг от жиловини хизматкорга туткдзиб, шайх Хужагийга айтган сузларини эшитаркан, у эркин нафас олган эди: - Эртага тонг билан йулга тушамиз!.. БИРИНЧИ ШАМ У оёк, шарпасига угрилиб бокмади - Мадраса аллакдчон короюуликка чумган, угирилиб караган билан кддам эгасини таниб булмасди. Аммо у биларди: бундох; мулойимат, одоб ва э\гиёт ила кдцам босиб келаётган тунгич угли, Вал ад эди. Шам утини тусган кул сояси бадайбат куршапалакдек талпиниб, деворларда сирганарди. Сокол куланкаси, хдр кдцам босганда, шифтга найзадек санчилиб, яна гурзидек пастга тушарди... Биз ер юзида соялармиз, холос. Ха соялармиз, лип этамизу гойиб буламиз. Факат багримизда ёниб, бопщаларга узатиладиган аланга, хозир Угли жимгина эгилиб, унинг кдошисига куядиган, кдйдадир шудеворлар ортида боища бир шамдан ёндирилган ана шу шам алангаси янглиг бокий колади. Бизни ёндирган аланга канчалар ёр>т булса, у шунча узок; ёнади ва биз, дарахт новдаларига ёйилган шарбатдек, олам буйлаб таралган Хакикдгга шунчалар якинлашамиз...

38 Китобхон, сиз билан биз узимиз билиб олган хаёт крнунияларини хакдкдт, деб атаймиз. Жалолиддин уни худо деб атарди. У уз даврининг фарзанди эди. Аммо донишманднинг бошига куниб олган кушча ундан кура узокрокди кураркан, сабаб унинг назари уткир, узи окдл эканида эмас, сабабки, у бир оз баландца утирибди. Инсоннинг ягона ва куцратли, хамма жойда хозиру-нозир Худо хакддаги тасаввури унинг тафаккури тараккиётида мажусийликка нисбатан олга томон куйилган улкан кдцам эди, зеро, бу ташбехца оламнинг бирлиги хакдцаги тушунча, одамзотнинг сунгсиз кудрат, хамма нарсадан вокдфлик ва бирлик хакддаги орзуси, бир оз юйибона булса-да, тажассум топган эди. Бизнингча тарих хатоликлар йштощиси эмас, уринишлар силсиласвдир. Монистик динларнинг пайдо булиши Уз даври учун физиологик ва рухий ходисалар, тан ва онг, объект ва субъект Уртасидаги мураккаб зиддиятларни хал этишга крратилган бир интилиш эди. Мусулмонлар ушанда Кичик Осиёни Рум деб аташарди, умрининг куп цисмини Румда яшагани учун Румий тахаллусини олган Жалолиддин уз асрининг фарзанди, бинобарин, у Уз фикрларини илохий пардаларга урагувчи эди. Лекин инсон табиати асрорига дадил ва теран кира олган Жалолвддин (биз эвди биламизки, онг борликринг объектов крнуниятлари инъикосидир) шунга ишонч хосил кдщщким, дунё зидцияглар бирлигвдаги «зидциятлар жангвдир», дунё кдчонлардир бир йула бокий булиб яратилмаган, балки хар лахза яралиб туради». ^Жалолиддин диалектика системасини яратди, бу ишни унинг салафлари, жумладан, Юнонистон, Рим, Арабистон, Хиндистон ва )6ггой мутафаккирлари бошлаб берган эдилар. Гегелнинг эътироф ича, Жалолиддин Румий унга диалектик метод яратиш га ёрдам берди ва бу метод крйта ишланиб давримизнинг энг илгор дунёкдраши таркибий кдсмини ташкил эгтщу Бирок, Жалолиддин Гегелдан фаркда уларок,, уз даврининг фарзанди сифатида, фикрларини мавхум мантикий категорияларда эмас, балки оташин шоирона тимсоллар воситасида Т аллин эгарди. Шаркдан мутуллар боскдни, Рарбдан салибчилар юришининг ёввойиликлари руй бериб турган, диний урушлар ва фанатизм хукм сурган уз замонасида у инсонларни сулху салох, тинчлик-тотувликка чакдрди: унинг наздида барча монотеистик динларнинг мохияти бир хил эди. Куллик, истибдод ва зуравонлик хукм сурган бир даврда у одамларнинг бойлиги, ирки, дини, насл-насаби, мансаб-мартабасидан кдтьий назар, тенглик, биродарлик гоясини олга сурди. Унинг наздида одамлар факдт Инсони Комилга нечоглик якднликлари билан фарк,

39 кдлишар ва хар бир киши уша Мукаммал Инсонга уз мехнати ва к,обилиятига кура якднлаша оларди... Ха^икрт ташналарига атаб узининг бир газалида у, жумладан, шундок, деган эди: Аё сиз, жон чекиб урр лахра изларсш илоу^ийни, Ани излашга %ожат йук, илоций сиз, ило%ий сиз! У уз шеъриятида «худо» ташбихини реал мохиятини мана шундок, очган эди. Хаёт ва улим, онг ва борлик, башар ва башарият, замон ва макон бу муаммолар тар их давомида турлича куйилиб келади... Инсоният яшар экан, улар янги-янги сувратларда крйта-кдйта куйилаверади ва уларни хал этишга интилиш, илгаригидек, Хар гал хакзщатга як^нлаишшдан иборат булади. Келинг, китобхон, яна етти аср орцага, 1268 йилнинг куз туни зулматига чуккан Кичик Осиёнинг Кунё шахрига, Жалолиддин Румий танхо шам ёрурида хаёлга чумиб ултирган уша мадрасага кдйтайлик, унга к^тпилишиб, унинг умр йулини куздан кечирайлик. Эскирган иборалар ва гайриодатий ифода усулларидан тал тортмай, улар замирида яширинган буюк бир тарихий ингалишнинг маьносини ча^иб куришга харакат кдпайлик. Эхтимолки, асрлар кдтламидан ута олган уша зотни ёндирган оташнинг тирик алангасини хис этармиз. «Суз либос. Маъно унда яширин асрор», дегувчи эди Жалолиддин Румий. Вал ад шамни ерга куйиб, унга вдциксираган, саволчан назар билан бокди. Отасининг кузларидан ташаккур Укиб, боягидек юмшок эхгиёткор кдцамлар ила, дилидагини тилига келтирмай, чиедб кетди. Уша айтилмаган саюл бутун тафаккур окдмига илашиб, ашкщэндай муаммо бир нарсани эсга солаверди. Шунга бас келишга тиришиб, Жалолиддин нега Фаридиддин Аттор унга, ёш болага узининг «Асрорнома» юггобини тортик, этгани сабабларидин яна бирини, эхтимолки, энг мухи ми ни бирдан англади: бу - умид, юпантирувчи ва хомтамаъ этувчи, узинг эшитмок^и булган сузларни кулопттта шивирлаб, бокдйликдан фонийликка томон етаклаб борувчи умид эди. Оталар этолмаганни фарзандлар этар, улар биздан кура яхширок,, биздан кура комилрок, булар, деган умвд эди... Хуш, кдёкдан булсин, магар биз боримиздан кура яхширок,, комилрок; була олдикми? Йук; то тирик экансан, узингдан кура дурустрок, ва муносиб бир нарса к,олдириш учун, умиднинг шивирлашларига учмай, ишлашинг, тинмай захмат чекишинг керак. Эхтимолки, ушанда фарзандлар биз этолмаганни этишар, биз етолмаганга етишар. Эхтимолки... Аттор узини аямай, захмат чекди. Лекин у орзикиб кутган

40 яккаю ягона утл унинг олтмиш ёшвда тутлиб, ундан олдин, ун саккиз ёшида вафот этди. Орадан ярим аср уггач, Жалолиддин кари шоирнинг гурдек корайган гор орзида туриб, унга ташлаган нигоздда ана шу кай куни укиди. У уз болаларини, уша ой юзли Гавдер-хотун тутаб берган Угалларини эслади. Тушичини отасининг шарафига Валад деб атади. Тунларни кулида аллалаб утказди булмаса, эркатой ухламасди. Бир кдрашда Парвардигор Валаддан ^еч нарса аямаган эди: акдпи, илмли, одоб-назокатли. Ота-угал якдил эдилар: отасининг фикри хдм унга тушунарли эди. Аммо у отадан узиб олра кета олармикин? Жалолиддин тараддувда кодди. Валад унинг суюкли Уели эди: адолат юкини утинчи тарозисвдамас, заргар тарозисида тортиш жоиз эди. Эхтимолки, унга суюкли булгани учун дем кийиндир: мана, дедемай киркка киради, соколи мошгуруч, у демон отасига эргашади, отасининг извдан юради. Ха Валад отасини тушунарди. Ота меросини унчалик тушуниб-тушунтирадиган дем, унчалик асраб-аяйдиган дем булмаса керак. Лекин, бари бир, Валаднинг демма билганлари узлаштирилган, меросга олинган булиб, Узи иэлаб топган нарсалар эмас. Меросга олинганнинг бахоси бошдеча булади. Ахир у умр буйи олтин йирмади, мамлакат исгило этмади, ёхуд 6oF-poF устирмадики, ушаларни асраб-авайлаш шу кддар жоиз булса?! Бу дунёда бошка нарсалар каби суз умрига дем бакр йук,. Улар дем ишлатилавериб сийдеси чикади, тешик куза сув тутолмаганидек, маънони тугалмавди. Хакидет эса демиша тирик, дер ладеа дейта турилади, унинг лоадел бирор довучини тутиб колиш учун дер гал янги идиш керак булади. Багридаги юки уша-уша, эски декидет булишига дерамай, янги сузлар эски сузларга зид келиб кщиши мумкин. Аммо сен чиндан дем ташна экансан, кузанинг шакли шамойили билан не ишинг бор? Отаси меросига ворис ва коровул булиш жозибасини енгиш учун Валадда куч ва жасорат етармикин? Аслини олгацца декидегни асраб-авайлаш - уни топиш, кулга киритиш, деган суз, акс ^олда, бехдсоб маздеблар ёнига унинг исми билан аталувчи янги бир маздеб келиб кушилади, вассалом... Хол буки, уносил этган ишонч-эьтикод шулким, инсонларнинг маздеблар табакалар динларга ажралиши улур кабодетдир, одамзод дедещат янглир вощд-ягонадир. Жалолиддин бир сесканиб тушди. Шу пайт унинг кузига Валад собит устивор туролмайдиган, жудаям сусткаш ва кунгилчан булиб куринди. У кулча юзли, ёнокдари демиша кип- Кизил, буни детго соколи дем яширолмасди. Хали мархум Саид Бурхониддин тирик экан, муридлардан бири сураган эди: «Нега

41 Мавлононинг юзлари оппогу Валаднинг юзи кдп-кдзил?» Саид шу ондаёк, жавоб берган эди: «Жалолиддин хамиша ошик, ошик,- ларнинг кузлари ёник,, ранглари синик, булур. Валад эса ёшлигиданок, суюкли, махбубдир». Буни эшитган Жалолиддин бир кулиб куйган эди. Мархум устоз хак, эди. Хакдкдт ошдаи ва хжикат маъшукд мана, улар орасидаги тафовут... Угли неки кдлмасин шеър битадими, ваъз айтадими, бари турри ва окдлона эди. Факдт бир оз чиройлирок^ чучмалрок,. Шеърлари хам отасининг шеърларига Ухшаш. Гилам нинг унги тескарисига ухшаганидек - буёкдар жилваси боищача, тугунлар куриниб туради. Йук,, Жалолиддин бунда Узи истаган такдирда хам адашмайди. Валадда кдндайдир заифоналик, юмшокдак, уз-узини эхгиёт кдлишга майл бор эди. Ундаги нур хам, ой шуьласидек, узга бир нурдан яралган. Ендириб куйдирмайди, силаб-сийпаб, юпангиради, холос. Гарчи хамма ваху отасига ухшашга хдракат кдлса хам, унда ойиси Гавхар-хотун яшайди. Эхтимолки, шунинг учун хам отаси бошкд угалларидан уни купрок, севади. Факдт у шеър ёзиб, бекорга овора булади. Нима кераги бор? Ундан кура, йулини изласа, бирор нимада шак-шубхдга борса, исён-тутён кутарса, яхши эмасми!.. Хуш узинг-чи, Жалолиддин, узинг то отанг Султонул Уламо тирик экан, шак-шубхага бориб, исён-тутён кутарибмидинг? Йук,, нукул унга эргашардинг, рост гохида шубхал ангансен... Маккада отаси билан зиёратчилар окдмига кушилиб, муборак Хонаи Каьба атрофида айланишди. Нимовоэда айтилган дуою тиловатлар шовкдни шовуллаётган денгизни эслатар, кдчк?1- рикдар осмонга сапчиган учиримларга ухшарди. Одамлар хеч тортинмай, куз ёшларини юзларига суйкаб йиклашарди, кимдир хушдан кетиб йикдлар-орзикиб кутилган, ларзакор дамлар, уз-узингни унутиб, дунёнинг турт тарафидан келган мингларча халойик, ила кушилиб-к,оришиб кетадиган дакдкалар. Бу муьжи задан сунг хамма нарса узгармога шарт. Узини инсонларнинг биродарлик бахрида битта к,атра деб хис айлаганлар яна золимлик, бахиллик ва манманликка нечук ружу кдлур? Лекин шу куниёк, у дарвешларнинг такродорлик устида тортишиб, ёкд йиртишганини уз кузи билан курди. Муштлар, учи найзадек уткир хассалар хавога укталди, сокрллардан куз ёши эмас, крнлар томчилади, кузлар мехр-мухдббат нури билан эмас, казаб ва нафрат олови билан ёнди, тиллардан зикру сано урнига дашном-хакоратлар учди... Маккадан Мадинага боришаркан, уларнинг карвонини кдмматбахо арабий отини уйнатиб, к,оп-к,ора юзли бир суворий кувиб утди, устида ярк?фок,тун, бошида хожи дастор. У билан

42 ёнма-ён бошларига ушандок, дастор Ураб, яланг оёкдарига сандал ковуш кийиб олган, бармокдари яра-чакдцан крнталаш булиб кетган мулозимлар югуриб-елиб боришарди. Бадавлат ^ожи араб сиймосида ун икки яшар Жалолвддин юлибона бир Fypyp курди. Шундок, кибру ^авони у боища ^ожилар сиймосида ^ам укдди. Шунда унинг хаёлидан, улар мусулмончилик фарзини адо этиш ёки гунозугардан кутулиш учун х^жга келишмаган, деган фикр утди. Улар \ожи номини олиб, шу ном ила уз юртларида яна к,ора кирдикорларини бемалол давом этгириш учун келишган. Йук,, муъжиза руй бермади. Жалолиддин юракдан туйган, унинг назарида боища зиёратчилар х,ам баробар xjic этган сурур одамларда, уларнинг х^ёти ва хатги-хрракатларида узгариш ясамади. Унда з^ажга бориб ^ам осийлигингча к,олишинг ёки мадалладан чикдоасдан туриб хдм такродор булишинг мумкин, деган фикр уйгонди. Аммо бу фикр ни у шу ондаёк; нари х,айдаб, узузини изза кдвди. Отасининг «Одамлар - мисоли кузгу, уларнинг гуно^ида сенинг гунох^аринг акс этур», - деган сузлари ёдигатушди. Хдкдоний сузлар эса ун йиллардан кейин келди: Аё завворалар1, сизлар цаёнда? Келинг, сиз излагай маэфуб бу ёнда! Ани сиз ахтариб, %ар ла%за му шток, У сизга энг щ ин %амсая, урток,. Шамолдек чулда сарсон кезмагайсен, Х,арам хам хаж ила куддус узингсен... Исён-тутён кдлиш цаёкда?! Отаси тирик экан, у го\о шуб*- ага борар, аммо деч крчон шак келтирмагацци. Эркак киши факдт ота вафотидан сунг хдкдкдй эркак булади, деганлари рост шекилли. Отаси билан унинг орасидаги тафовут к^рийб эллик йил эди. Отаси вафот этганида Жалолиддин атиги йигирма уч ёшда эди. Катга Уели Валад эса ун тукдаз ёш кичик. Киркда етай деб к;одци. У аччик, устида «исён килиш» иборасини тилга олиши биланок, кимнингдир кдефаси хира пашшадек айланиб, унинг куз унгида пайдс булаверди. Хайдамок^и эди, йук,, кетмади, кдршисида туриб олди! Кдршисида бувдок, туриб олган, ^атто исмини хаёлида хрм такрорлашни истамаган уша унинг иккинчи угли эди. Ха, у исён кдлди. Аммо топиш учунмас, айрилиб цолмаслик учун. Ота йули тор келгани учунмас, гайриодагий ва хатарли булиб туюл- ' Завворалар - зиёратчилар.

43 гани учун. У отасини ёлгиз узи учун тутиб колмокчи эди. Худди чукаётган одам уз нажоткорига ёпишиб олиб^ уни пастга торгганидек, у дем отасини пастга торткддайди... Иук, сен исён этмадинг, ак/i ва номусни тарк этдинг, сенда десад ва худбинлик кони хуруж-балаён килди. Сен кимга кул кутардинг?! Х,ак, гапни айтишган: «Бир одамни тирилтирган деммани тирилгирганга тент. Бир одамни улдирган деммани улдирганга баробар!». У узида уйрониб-кузролиб келаётган, карийб унут булаёзган туйбуга дейратланиб кулок, тутди. Афтидан, бу - кахри-разаб эди. У кд)фи-казаб адосига етган, деб уйларди, негаки бир пайтлар кэзф^уйготувчи нарсалар энди ачиниш ва надомат уйготарди. «Уз рущнг дунёсини англаш ва эгаллаш бир замонлар И скандар Зулкдрнайн ер юзини эгаллаганга нисбатан мушкулрок,. Лекин хдммадан мушкули кейин келур, хдмма нарсани англарсену аммо дунё телбаликларига бокиб, уни бир зарра булса-да, узгартириш илкингдан келмагай! Мушкулдан хдм мушкул савдо бу!» Жалолиддин Узининг эски ракиби кахри-газабини таниб, уни даркол жиловлаб олди. Юзида эти кдлт этмади. Тасбщ доналари бармокдари орасидан демон бир меъёрда шиддираб ощвди. У кдхри-разабнинг кайдан келганини кам билади, у кам отамерос эди. Вазмин табиатли, собит устивор Султонул Уламо казфи-газабга камдан-кам эрк берар, бирок эрк берди ми, бас, унинг шидцати момакалдирок янглир дахшатли буларди. Отаси Балх масжиди жомесида сунгги бор ваъз айтаётиб, Жалолиддинни шундок дейратга солган эди. Ундаку жидций сабаб бор эди, аммо Барцод олдидаги довонда-чи... ДОРУССАЛОМ Фил оёгадек хурмо танасига суяниб, улар ака-ука юпкд тарик ноша ураб, пишлок ейишарди. Йул чарчогидан баданлар зиркираб огрир, чексиз дашти Кабир ва Курдистоннинг t o f давонлари оркада колган эди. Энг сунгги, кечалаб довон ошиш деммани хатто Нишопурдан бери туяда келаётган отасининг кам тинкасини куршди. Лекин у ошикар, юкларни бушатишга рухсат этмасди. Туякашлар туяларни дарахтларнинг соясига олиш билан машрул, бошкалар овдет тадориги учун карвонсаройга киршцци. Болалар салкинда мазза килиб нон кайнаб, бир вакглар Бобил подшолари юрган кадимий йулга, эшак устида туриб, хдддан зиёд арзонгаров пишлок, кулча ва хурмо таклиф этувчи савдогарларга, бута чщиб турган козонларга кизиксиниб карашади. Эрта тонг эди. Аммо йул гавжум, халофат пойтахтининг якртнлиги куриниб турарди. Бир чопар кунгир балужистон гуясини

44 йуртгириб, елдек учиб утди, айтишларича, бундок, югурик туяларда эрталабдан окдюмгача роппа-роса уттиз фарсах йул босиш мумкин эмиш. Баланд ёкдли узун куйлак устидан окиш авра тун кийиб олган эркаклар, гулдор либослар кийиб, бошларида сават кутарган чурилар, кенг ва катга дарвозали кургонлар - бари бегона ва галати туюларди. Акаси савдогарларнинг крткирикларига кулок, солиб турдида, Жалолиддинни туртди: - Бу ерда чайковчилар хам арабчалаб гапиришади, сарфу нахвни1 щжжалашгаям хожат йук,!.. Жалолиддин пик; этиб кулди-ю, лекин кдйрилиб кдрамади. Йулда карвон куринди. Унда нимадир Жалолиддинга таниш куринар, аммо нима аник билмасди. Факдт карвон якинлашгач, у сакраб Урнидан турди-да, карвонбошига к^раб югурди. Жалолиддин адашмаган, булар хамшахарлари, балхлик савдогарлар эди. Карвончилар Султонул Уламонинг шу ерга кунгани, унинг муридлари орасида савдогарлар ок,сок,оли Шарафуддин Лоло хдм борлигини эшитиб, х^йрон колишди ватухташгакдоор кдгашщи. Улар уйдан бирор янгилик айтишолмади, зеро, Балхдан анча илгари чикиб, айланма йул босиб келишган эди уларнинг нозик моллари сахро яллугага бардош беролмаоди. Хамшахарларини жилла хурсанд килиш учун савдогарлар бойламлардан бирини очищди. Унда ёлгаз она пщарларида тайёрланадиган крвун коки балхаи тугилган эди. Жалолиддин цркичиларнинг махоратига хамиша койил коларди, улар пичокни узлуксиз юритиб, ковун магзини охиригача олишарди. У акивдек товланган кокини туйиб-туйиб хидлади, димогага она шахрининг муатгар хиди урилди. Бу унга юртининг сунгги саломи эди. Аммо хамшахзрлари билан учрашув Султонул Уламони юмшатмади, гуё Балх билан уни ортик, хеч нарса бокламас эди. Овкдтдан сунг икки туякаш унинг хузурига келищди. - Бугун хеч к^ёкда жилмаймиз. Туялар толикди. - Дам олишнинг вакги эмас! Отаси уларга бир нималар ни узок тушунтирди, аммо улар шу икки сузга ёпишиб олишди: «Туялар толикди!» Шунда отасининг енги тусатдан хавога кутарилди ва йирик япалок кафти шарак,лаб туякашнинг кдншарига тушди. Султонул Уламонинг кули залворли эди, бир урищца икки туякашни хам ерга аганащи. Хамма данг-манг булиб колди. 1 Араб тили грамматикаси ва синтаксиси. 44

45 Туяларни торт, харомилар! Туялар чиндан хам чарчаган эди, лекин хаммадан хам туякашларнинг шу ерда к,олиб, элатлари билан туйиб-туйиб сухбатлашгиси бор эди. Отаси ёлгонга токдт кднолмасди. Лекин шу зипфдек ёлгонни деб кул кутариш жоизмиди? У оцпщиб к^аёк^а борарди? Жалолиддин энди тушунади: туякашларнинг Уша кичик \ийласи отасининг сабр косасини тулдирган сунгги томчи булган, унинг кднбида купдан йигилиб ётган газаб-аламларга йул очган эди. Бардодца яна боища бир нарса: Султонул Уламонинг шу кдцар оипщиб-тошиккани сабаби маълум булди. Лекин ушанда унинг кдхру разаби, хаммадан хам сукиниши болаларнинг утакасини ёрган эди. Халифа пойтахгвдан икки соаггча масофа берида уларни тухтатшцци. Замон нотинч, хдмма йулларга крровуллар куйилган эди. Карвонни ащчи араблар Ураб олищци. Кдёкдан келяпсиз, кдёкда борасиз? Кейинги тухгамдан буён юзини курсатмай келаётган отаси саропардани кескин очиб, арабчалаб кдтьий жавоб берди: Тангридан келурмиз, Тангрига борурмиз. Аллох салтанатидан булак салтанат йук, Ройибдин чик^бмиз, тойибга етгаймиз! Сокчилар чучинкрраб колиищи. Араблар пайгамбар лисонида айтилган суз олдида сажда кдпишади. Бу ралати йуловчи айтган сузларнинг маъниси хдм, оханги х^м курк^нч эди. Карвонни к^йишга хам, к^масликка хдм хайрон булиб к,олишди. Кейин Бардоднинг шайхул машойихи Сухравардийга чопар жунатиб, Узлари карвон билан шахарга йул олишди. Чопар Доруссаломга (Ушанда халофат маркази Бавдодни шундок, деб аташарди) бир карвон келаётгани, бутун аломатларга кура, у Хуросондан чикдани, карвонда уламолар ва дарвешлар келишаётганини, уларнинг ралати суэларини етказганда, шайх Сухравардий дархол чамалади: Хойнахой, бу Балх уламоси Бахоуддин Валад булса керак, зеро, бу замонда ундан булак хеч кимса бундок,тил бирла арзи хол этмас... Бардоднинг донгдор уламоларидан бири, бир пайтлар хоразмшох Мухаммадга элчи булиб борган Уша Сухравардий Уз даврининг барча ташнуш шайх ва суфийларини яхши биларди. Бахоуддин Валад билан шох саройи уламолари уртасидаги мунокдшадан хдм хабардор эди. Бутун машхур шайх ва воиз хоразмшох тупрорини тарк этган экан, сабаби к^ндок, булишидан кдтъий назар, бу аббосийлар хонадони учун яхши дастак эди, илло барча мумин - мусулмонлар уша бехосият хоразмшох таъкдб этган

46 дину иймон пешвосини халифаи руйи замин кднчалар хурматэзриром айлашини бир куриб куйишсин. Халифа пойтахтининг к^ргони кузга чалиниши билан Уша ёкдан ок, хачир минган Сухравардий бошч или гида бир гуру* карвонга пешвоз чикиб келаверди. Сухравардий бир неча одим берида, хачирдан тушиб, Султонул уламо ултирган саропардага якднлашди. Ме^моннинг ижозати билан Бардоднинг шайхул аъзами унинг этагини улиб, кузига сурди. Бизнинг курронга кдцам ранжида этгайсиз, деб лутф-илтифют айлади. Султонул уламо бу таклифни назокат ила, аммо кдтьий рад этди. Уламолар га мадрасаларга куниш муносиб, боз унинг устига, биз Доруссаломда купрок туришни нечоглик истамайлик, белимизга муборак х,ожилик белбогани борлаганмиз, худонинг инояти ила дардол Маккайи мукаррамага томон йул олгаймиз, деб изох; берди. Улар шахарга Дажланинг тезокрр, бутана сувлари узра курилган Назфвон куприги оркдли кириб боришди. Отаси аввалгича ичимдагини топ, деб узига бурканиб олган эди. Факат кузлари ёнар, уша кузларда разабнинг ок- кдзршы алангаси оша маррурликнинг кора учкунлари чакнарди. A h h k p o fh, Жалолиддинга хозир орадан куп йиллар утгач, шундок туюлди, ушанда булса отаси *акдца буйла иборалар ила буйла фикр юритиши мах,ол эди. Ушанда у аланга кумирдан гурилиб, узидан сунг яна кул-кумир колдирганидек, казаб х;ам магрурликдан тугилиб, яна маррурлик пайдо кдшшини кдёкдан билсин. Жалолиддин узида разаб алангасини учиришга урганган экан, бунга у уша отамерос маррурлигини жиловлаш оркдпи эришди. Лекин у сира хдм ювош ва мумин-к,обил булиб колган эмас. Акс *олда рухдятшшг, хдрам-оралари уни «осий» деб аташармиди? Начора, эзрирос бичилган кулларга хдмиша дараллик булиб туюлади. Ха, у Жалолиддин х^р нечук Бахоуддин Валадцан узиб кетди, бунга у кузини мутаассиблик тутуни билан тусувчи уша отамерос FypypH устидан крзонган галабаси туфайли *ам муяссар булди. Улар Бардод кучалари буйлаб аста кетиб боришарди. К,ош к,орайган. Унда-мунда панжарали даричалар ортида чироклар милтирайди. Лекин осмон кдсрлар, кушку айвонлар, минораю курронлар узра ям-яшил булиб юксалган Уша каройиб Багдод осмони здоюн ёп-ёрур шуьлалар ила товланиб турар, у гуё окшом рираширасига чукиб бораётган шазедзнинг бутун латофатларини Узига кучириб олгандек эди. Аббосийлар хонадонининг содик, хизматкори шайх Су*равардий дин пешвосига муносиб иззат-эхтиром ила Султонул Уламони мадрасагача кузатиб борди, уни энг яхши зоокрага

47 бошлаб кириб, мех>юннинг чанг-губор ила крпланган баланд кунжли этигини уз кули билан тортиб, ечди. Отаси буларнинг *аммасини, шундок, булиши лозимдек, сузсиз кдбул кдвди. Бирок, бомдод намозидан сунг халифа Абдулаббос Ахмадиддин Носирлидинилло* баковули бошлик, куллар, хизматкорлар кдторлашиб, сарой дастурхонидан патнислар, юмолок, мис к,опк,окдар билан бекитилган идишларда анвойи ноз-неъматлар, сават-сават мевалар, мажнунтол новдасидан ишланган найларда яман шакари ва ни*оят бир лаган миср олтин динорини кутариб киришганда, Султонул Уламонинг магрурлиги яна кузиб кетди. Хамма нарсамиз бор, *еч нарсага му*гожлигимиз йук,. C o f- саломат ва бадавлат кишиларнинг хайри-э*сон кдбул кдлиши - гуно*. У халифа совгасини шу йусинда рад этиб, ноз-неъматларни хайрихонага, олтин динорларни дарвешларга булиб беришни буюрди. Бундан чикдики, ме*мон халифа совгасини харом деб билади, уни кдбул кдииб, гуно*га ботишни истамайди. Буни тушунган шайх Сухравардий ранжиб, кетиб цолди. У адашмаган эди. Муридларнинг х,айрон булиб бокишларига жавобан Султонул Уламо изо* беришни лозим курди, зеро, халифа ёлгаз давлат со*иби эмас, дин пешвоси *ам саналарди. Агар тортигани кдбул кдпсам, умматларни уйламай, айшишратга ботган бу халифа худонинг кдхри-газабидин омон крлур! Султонул Уламо узини озмас-купмас, худонинг ердаги ноиби деб биларди. Унинг уталлари Багдод саройидаги зийнату хдшамат, халифалик номига номуносиб айшу ишратлар х,акдца эшитишган эди. Халифа ва унинг аъёнлари пайгамбарнинг «Уч Уйинда фаришталар *озир булур от чопиш, Ук, узиб мусобакд уйнаш ва эркакнинг аёл билан муносабат этишида», деган сузларига суинишарди. Аммо, биринчвдан, ушбу хикматдаги маънавий бошланиш, яъни иснод, мутаассиб уламолар наздида етарли эмас эди, иккинчидан, у пойтахэда оммавий туе олган хуроз, бедана жанглари, кучк,ор уриштиришлар, сурункали базми жамшидларни окдашга асос булолмасди. Уша базми жамжидларда майхурлик кдпишар, салом-алик Урнига бир-бирларига гул отишар, мусикрй тинглаб, го* ошкор, гох ни*он Утирувчи канизакларнинг кушикдарини эшигишарци. Айташларича, шариат пешвоси булмиш к,озилар Уртасида мусалласни сокрдда сузиб ичиш одат эди. Ушанда Жалолиддин халифа Абдул Носир кдпмишларини накдцар жирканиб эшитганини хдмон эслайди.. Кейинчалик узи, уша художуй утал мажлисларда най ва рубоб чалиб, уз казалла kutubxonasi

48 рини куйлашни, хаттоки рак,сга тушишни, ултиришда хотунларнинг хам иштирок этиб, уни гулга кумишларини бир одат тусига киритди. Буни отаси эшитса нима дерди?! РУБОБ Ох, мусикий, ох, суюкли рубоб! Эхтимолки, унинг дунёда энг асл иштиёки - шу охашторолик эд и. Балки унинг шеър тукиши хам шу туфайлидир. Шеърий охднглар суз сирдиролмаган маъноларни хам сивдиришта к,одир. Дунёда хеч нарса муси- Кий ва раке янглир инсон рухининг яширин кувватларини ошкор этолмас, мусикий ва рак,счалик уни майда-чуйда турмуш гашвишларидан халос этиб, Уз рухий олами сари бошлай олмас эди. «Илмий бахсу мунозаралар инсонларни купинча бир-биридан жуцо айлар, - дерди Жалолиддин Уз шогирдларига, - аммо раке ва мусикий уларни якдил этар». Ишь; тили рубоб тилидек сир эмиш Турку юнону арабга бир эмиш... Ажабки, узи суфий-воиз булган Султонул Уламо мусикийга тиш-тирнога билан кэрши эди. Ахир унгача юз йил мукдпдам мухгарам шайх Абу Саид Нишопурий ва бопщалар «самоъ» лотинчасига айтганда, «аудациа беатафика» тузиб, унда Курьон сураларини эмас, нищий тароналарни х^м куйлашмаганмиди. Тасаввуф илмининг амалиётчи ва назариётчилари «тарикдт», яъни ахлокий такомилга етишиш, «вахдат» билан крвушиш йуллари хакида махсус таълимот яратиб, «йуловчи» азим ранжу риёзатлар эвазига муяссар буладиган бир кдтор рухий холатларни тайин этдилар ва уларни «маком» деб атадилар. Баркдрор рухий холатлар билан бирга «йуловчи»га гохо тусатдан кузралган шамолдек киска муддатли кайфиятларнинг ёпирилиши хдм ул п назаридан четда колмади. Мазкур кайфиятларни улар «хол» деб аталади, юнонлар «экстаз», биз эса бугун «илхом» деб атаган булуудик. «Мак,омлар»дан фаркди уларок, «хол» узок; ва тинимсиз мехрат ва риёзат эвазига келувчи бир мукофот эсада, унга ёлгаз ирода кучи, интилиш билан эришиб булмасди. Илхом уз фикри-зикрини ёлгиз бир нукгага кдратганларга муяссар булиши маълум эди, аммо уни хамма вакт хдм мухайё этиб булмасди. Инсон рухининг нозик билимдонлари булмиш таникли шайхлар мусикий кишини уша «кайфияти хол»га якинлаштирувчи ягона восита эканлигини яхши билишарди. Мусикий, суюкли рубоб Жалолиддинга факдт акди билан kutubxonasi

49 мае, балки бутун жисми билан оламга, одамларга бирикиб, Узини сохиб кудрат, Тантр ига тент инсони комил деб хис этишга ёрдам берди. Дунёни булаклаб, башарни парчалаб, мохиятни ходисадан айирмок^ш булганларнинг унинг кулидаги ана шу куролга кднчалар кутуриб хужум кдиишгани бежиз эмас. Рубобга мухаббати туфайли у не-не бухтонларга учрамади, не-не хатарларга дуч келмади. Охиргиси бундан беш йил олдин булган эди. У Хусомитдин билан китоб устида тунни бедор утказди, эртасига уйда утиргиси келмай, юраги сикдлиб кетаверди. Уйнинг шифги босиб тушаётгандек туюлар, ошхонада «так-тук,» ва кадам шарпалари, ивир-шивир гаплар, хуллас, девор ортида овкэтга чик,масмикин, чакрриб крлмасмикин, деб унга хамиша куз тутиб кечадиган кундалик турмуш тарзи уни толик?ирарди. У оркд эшикдан секин чикиб, шахар четидаги узумзорга томон йул одни. Осмон мусаффо, завода «рир» этган шамол йук, куннинг дим ва иссик, булиши куриниб турарди. Кдггьа деворига ёндашиб кетган йулда гох-п>х учраган йуповчиларнинг саломларига алик олиб бораркан, бирдан шу якдн орада, Султон арки дарвозасига якдн хандак, олдида хилват жой борлиги эсига тушди. Кекса чинор тагида, уч томони дукчуп буталари билан Уралиб, крвокарилар рунгиллаб учиб юрган овловда ултириб, Саноий девонини очди. Сок,чиларнинг кдчкдрикдари, отларнинг дукури, араваларнинг гачирлаши зарра халал бермас, бу уни четлаб, уз мароми билан бир меъёрда окдциган хаёт эди. У мутолаага берилди. Янги сахифани агдариб, паришонхотирлик билан бошини кутарди. Беш кдцамча нарида кулларини куксига крвуштириб, жиккак турк-факдо турарди. Бир тутам сийрак сок.олчаси куркувдан кдлтирар, аммо кдйик, кузларида ялтокдик аралаш айёрлик акс этарди. «Топиб келганини кдранг! Хойнахой, якднлашишгаям, овоз чикрзишгаям ботинолмай, бу ерда анчадан бери турган булса керак». Унинг кузига кузи тушиши билан факдх бошини куйи солди, сунг, гуё ер ёрилиб, уни ютадигавдай, куркд-писа якднлашди. Енги учидан бир варак; кргоз олиб, узатди. Кунёнинг энг чаласавод истеэдодсиз уламоларидан бири булмиш бу чол хамиша омади юришган, амалдор хамкасбларига югурдаклик кдлар, шу йусинда кдриган чогамда бирор чекка мадрасага мутаваллий ёки бирор шахар крзисига ёрдамчи булсам, зора деб умид этарди. Балки шу кдцар тиришиб-тирмашмаганида орзусига ноил булармиди. Хамиша такдир кузи билан беписанд бокувчи уламолар *ар гал нохуш бир юмуш чикдб к,ол аркан, унга юклашарди. Бугунги тоиширикдинг \ам

50 нечоклик нохушлигини унинг хадиксираб турганидан билса буларди. Жалолиддин пайкдди яна ran, хойнахой, мусикий устида булса керак, уламолар шахар к;озикалони Сирожидцинга янгидан чакдк, кдлишгани кулотга чалинган эди. «О дину маърифат пешвоси, илму хикмат хазинаси, шариат таянчи, пайгамбар ноиби, жаноби к,озикалон хазратлари! - деб фигои чекишганди уламолар. - Нега шундок; куфр ишларга йул куйилур, нега бизнинг еримизда мусикдю тарона масжидларда муминларнинг Аллох шаънига айтадиган хамду саноларини босиб, кукларга юксалур?! Умид улдурким, буйла мараз одатта чек куйилгай, балки у таг-томири ила даф этил гай!» Жалолиддин найча кдииб уралган макгубни оларкан, бирор ранжиш аломати зохир этмади. Чолдан суради: - Козиданми? - Оре-оре, цозиюл куззотдин, жаноби Сирожиддин хазратларидин! бидирлаб жавоб берди факдх, У яна аллакдчон аввалги жойига бориб олган эди. Жалолиддин макгубни очди. Унда нозик хуснихат ила хукук, ва мангик^ фалсафа ва фасохрг, илми нужум ва кимё, тафсири Курьон ва тиббиётга дойр саволлар битилган эди. Булар бари муаммо масалалар булиб, аксарий хдл этилмаган, Жалолиддин билардики, уларга уша уламоларнинг хам тиши утавермасди. Илм нонга ухшайди. Ун ботмон нонни кугариш унгай, аммо ейиш кдйин. Бу хаммоллар илм нонини тановул этишни кдёкдан билишсин?! Кози Сирожиддин эса айёр! У куп халойик, жам булиб, мусикдй ва тарона билан кечадиган мажлисларни такдкдаб фатво беришни жон деб истайди. Аммо, не кдлсинки, бу ерда Кунёда халойик, мусрщий ва ашъорни севади! Султоннинг кудратли ноиби Муиниддин Парвона халк, эътиборини к,озонмок, булиб, Жалолвдцин учун мажлиси самоь тузар, бундай йиганларда олий амалдорлар, хатгоки султон ойимлар хам иштирок этишарди. Бу калласи пук уламолар уз чакдкдари билан бурун сукдоай туришса буларди. Лекин, бас, чакдк, кдлишдими, тафтиш лозим. Ха, чакдк, кдлган, чакдкдан халок булур. - К^йни хам, эчкини хам уз оёщцан осишади, дейди Сирожиддин уламоларга. Бовужудки, бу зот кудрати илохийдан бахрамандцир, у билан тортишмок, бехуда. У ёлгаз зохирий билимларда эмас, ботиний илмларда хам беназир! Кози Сирожиддин, хар щит, хурандаларни хаммоллардан ажрата биларди. У Жалолид диннинг шеърларини неча бор эшитган, инчунин билардики, Мавлоно расмий мансаб-мартабаларга кэйрилиб бок^аётган экан, сабаб - илмсизлик эмас, илму ирфон унинг хотирасида к,атланиб ётибди, сабабки, у маърифат базмида ултириб, тиш ушатувчи к,ора нон ейишни истамайди.

51 ...Бир кун бир тилчи олим кемага куйди кладам, Сарфу нсщв билурмисен, дарт? - деб сурди шу дам. Йук,, йуц, билиш %аё%да, билмам уаттоки бир суз, Олим дер: Ярим умринг зое утибди, афсус. Дарт ранжи-аламин ютиб, жим колур, ана Денгизда шамол уйнаб, кутарилур пуртана. Сузишни билармисиз уазратим? сурар dapfa, И щ -йщ, сувдан курцамен, сувда сузиш цаёкда. Шунда дарт тилига келур муцаррар шу суз: Унда бутун умрингиз зое утибди, афсус... Жалолиддин саволларга куз югуртди: уламолар крзининг сузига ишонмай, уни синов кдлишмок^и. K.OF03 ва кдлам! буюрди у факдхга, гуё жавоб кдндок, булишини хозирок, курсатиб куямиз, дегандек. Хар бир саволга шошилмай жавоб битди-да, сунг тажрибали табиб турли-туман дориворлардан битта «дармон» ясагандек, уларни бир жойга жамлади, зеро, хилма-хил ходисалар замирида ягона бир мохият ётишини у яхши биларди. Жавобни битказиб, хозир бир чеккада жимгина бош эгиб турган анави чол ховликдб «дармон»ни етказар экан, уни ютган имтщон олувчиларнинг башаралари кдндок, кдйшайиб кетишини бир зум тасаввур этди. Кейин к,орознинг оркд бетига тобора рохдтланиб, тацщи мулойимат ахмокрна, аммо эвохкн, мукаррар бу уйиннинг к,оидалари шуни талаб кдларди ва ички захарханда ила куйидагиларни битди: «Шу руйи заминнинг уламойи киромлари! Маълумингиз булгайким, Курьоннинг учинчи сурасидаги ун туртинчи оятида зикр этилмиш «Симу зар уюмлари, дулдул отлар» ва хоказоларга хирсу хавасни камина хонакрю Мадраса ила тарк этиб, уларни акобир ва бузрукзодалар хизматига хдвола этганмен. Бирор мансабни даъво кдлмагаймен, бирор нимарсага куз тикмагаймен, илоё, улурларнинг давлатлари зиёда, рохатлари пойдор булаверсин. Биз алардин кул узиб, узлатга чекиндик. Шон-шухратдин воз кечиб, хонанишин булдик. Агар истасалар шу номашруъ ва харом саналмиш рубобни хам кулимиздан куйиб, аларга тущаймиз. Биз уни назардан четда хор-абгор холда учратиб, илкимизга олдик, илло, факдру хэдирларга шафкдт-мурувват ойинида булиш - хакдаату диёнат эгаларига пайрамбаримиз васиятидур».

52 Чучварани хом санабсиз, азизлар! Шу чокдача рубобни тортаб ололмаган экансиз, бундан кейин хам ололмайсиз. Бу дори кднчалар тахир булмасин, уни ютишингизга турри келади... Бир неча кундан кейин хамиша узгаларнинг ак^ига суяниб, уз га уламоларга такдид кдпиб яшовчи факдх чол Аълоидцин Сирянусни заргарлик дуконида учратиб, чидаб туролмади, «амри маъруф» кдцци: - Шундок,, урлим, шундок,- Камина шу кдцар куп мутолаа этмишманки, юкласанг, бир эшакка юк булур. Аммо бирор жойда рубобни шаръий деб укдмадим! Жалолиддиннинг жуббапуш сиёхпушлар устидан ралабасини муридлари ичида хдммадан куп Сирянус тантана кдцар эди. У устозига ухшаб фикрини олимона такаллуф пардасига ураши жоиз эмас эди, шунинг учун гапнинг пуст калласини айтиб цуя кщди: - Отахон, магар сиз эшакка ухшаб укдгансиз, инчунин, Хеч нарса тушунмагансиз!...тинглангиз панду-паёнимни менинг, О гох этгувчи каломимни менинг. Кур-курона кимки такущц айлагай, Узни рам бирла уятга шайлагай. Бир тунаб Утмокда азми хонак,о БУдди бир кун бир йуловчи бенаво. Эшагин элтиб окилга, бойлади, Ем-хашак, сув берди, андак сийлади... Хонакдца Ултурур эрди кдтор, Бир гурух суфий гадолар оч-нахор. Англай олгингму, аё сен, тук; киши, Не уйинлар курсатур очлик иши? Ул гурух сакраб хамона турдилар, Бир кдрор айлаб, о тл га юрдилар. «Ул расули холику халлок^ эгам,» Чорасиз к;олсанг, улакса е, деган! Сотдилар эшакни, шай айлаб шу чок, - Нон, таом бирла неча бир шамчирок,.

53 «Ох,, бутун бир айш этармиз!» деб чунон, Ул гурух содди кейин шовк^н-сурон. «Рам-машакдат булди, форш ётмадик, Роса турт кун булди, бир туз тотмадик! Тобакай бундок; жасорат? Тобакай Бизни мах,куми маломат англагай? Биз магар одам эмасми? Бизда х,ам Бир ажаб айшу тараб булгай бу дам!» Боракалло, ул базмга етдилар, Сохиби эшшакни таклиф этдилар. Сурдилар дил ихтиёрини анинг, Исмию юрти - диёрини анинг. Кургузиб лутфи-карам, мезфи-ниёз, Ул-азиз мехмон, булар мехмоннавоз. Сийпалар турва-таёган кдй бири, Сийлалар эрди оёгин кдй бири. Кай бириси упди ил кин шу нафас, Ул эса окди эриб, суз к;отди, бас: «Базм этармиз, базмимиз андок, булур, Гар бутун айш этмасак, кдндок; булур!» Еб-ичиб булгач, муродга етдилар, Сунг кунгилларни яна хуш этдилар. Турдилар рак,си-самога саф-кдтор, Шифтга урлаб учди шунда чанг-рубор. Рак,с тушиб, го* узни хар ён урдилар, Шифт ила деворга сок;ол сурдилар. Бок; аларга, ким алар суфий эмиш, Ким аларни суфийи софий демиш! * * * Ох, к«ачон мен бир \икоят айлагум, Бир хикоят бир ривоят айлагум? 53

54 Куфри-гафлат мухрини бузгайму мен, Чин хакдоат мадхини тузгайму мен? Бок,, кулик уйнайди тулкдн устида, Бетиним тугщин яшайди остида. Хар ривоятга хакдкдг х о булур, Гохи пищон эрса, го* пайдо булур. Сизни бавд этмиш ривоят охири, Не билан битгай хикоят охири. Куча-куйда болакайларни магар, Кдндалотчи буйла авраб, жазб этар. Тингла, мен суйлай, не булди ок^бат, Кдйда дон, кдйда сомон кургил факдт. * * * Битгаси андак баландрок, Ултириб, Бир тарона бошлади, кдрсак уриб. Уртанарди, охига йук, эрди шак, Хониши: «Эшак йук.одди! Вой эшак!» Шунда суфийлар бари бошлаб чапак, БУдди жур: «Эшак йухрдди! Вой эшак!» Йулчи хам жур будди шунга бегумон, Солди у: «Эшак йух,олди!» деб сурон. Тонггача куп айши-рохат сурдилар, Сунгра «Хайр!» деб ХЭР томон таркдлдилар. Колди йулчи бенаво сал оркдрок,, Хорган эрди, й у л босиб р о я т узок,. Йулга тушмок^и булиб сунг турди ул, Турдию о р и л томонга юрди ул. Лек эшак йук, «Ха, хизматкор, бали, Уни элтмишдир магар сув бергали».

55 Келди хизматкор, ва лекин, бу не *ол? Ховликдб: «Эшак кдни?» деб сурди чол. «Вой, ажаб... Бу не бало щгсингдадир? Эй жаноб, у балки соцояингдадир!» Шунда мехмон *ам тугакди: «К$й нари Сен уша айёрлигингни, пуч бари! Мен эшакни сенга топширдим? Сенга! Берганимни к^йтариб бергил менга! Уз сузида ул расули хдк, эгам, «Олганингни кдйтариб бергил!» - деган Келмасанг инсофга, билгил бегумон, К,озига судраб этарман шул замон!» Шунда дер шурлик мулозим, ул хдкдо: Эшагингни дустларинг сотди ахир! Мен уларнинг олдида ожиз эдим, Ха, улар куп, мен эса ёлгаз эдим. Ким мушукка бовар этгай гушти-ёг? Кимки бовар этса а^воли чаток,! Ха, уларга эшагингиз булди, шай, Юзта оч куппакка бир мушукчадай!» Суфий айтди: «Майли шундок, булди гап, Ул гуру* элтди эшакни торткдлаб. Сен нечун менга хдмоно етмадинг, Кирдикорни менга маълум этмадинг? Кугкррардим мен эшакни бир йула, Минг тадорик, чораи тадбир ила!» «Келдим уч карра. Солардингиз *амон: «Вой, эшак! Эшак йук,олди!» деб сурон.

56 Уйладимки, сизга иш маълум эрур, Балки бахш айлар ажаб шавку-сурур, Буйла кисмат балки бахш айлар зиё, Бежиз эрмасдир, ахир сиз-авлиё!» Суфий о \ чекди: «Сукдр такдид ила Мен х,алок этдим узимни бир йула. Узни улдирдим, алардек еб-ичиб, Еб-ичиш деб ор-номусдин кечиб!..» БИРИНЧИ ШАМНИНГ ОХИРИ... Жалолиддиннинг юзида табассум зохдр булди. Ва бир ла\- за котиб колди. Унга шундок, туюлаяпти шекилли? Аллакайдан рубоб навозиш этарди. Шам «чарс-чурс» этиб, олови липиллай бошлади. У жудаям теранликда, рухининг к,оронгу гумбазлари остида рубоб садолари акс-садо бериб, илдом уйгониб келаётганини сездию узаниб, микроз ила шамнинг сухтасини олди. Яна рубоб торлари ун таратди. Намотки, угли Валад отасининг хаёлини шгеаган булса, ёки мусикий унга кандай таъсир этишини билиб, унинг тафаккурлари окимини бошка бир йулга солмокчи булдимикин: кейинги пайтларда отасининг кечалари якка-ёлшз ултириб, узундан-узок, уй-хаёл суришларидан пича чучиб колган эди у. Йук,-йук, аникроги, \акикдт мах,буби Валад ултириб, зериккан: отасидан олдин ухлашга и стирола этиб, кулига рубоб олгану мени х;еч кимса эшитмайди, деб узича машк кдпаёттан булса, ажабмас. Бу фикр уйгониб келаётган севинч шуълаларини сундириб, тасаввурини яна эски йулга, отаси Бавдод мадрасасига ултириб, халифанинг номашруъ ишларини мазаммат этган уша окшомга бурди. Мусикий хотин кишига ухшайди. Уни чури деб истифода этаркансан, халифа Носирлиддиниллох.га ухшаб, узингда инсонни ухлатиб, \айвонни уйготасан. Лекин уни севишинг, унга бирикиб, бир тулкинда окишинг, шу йусинда рухиятингдаги чин инсоний мо^иятни уйготиш учун илк кддам куйишинг *ам мумкин. Самоъ сафобахш анжуман. Ишк-мух^ббат ила эдрсу-хрвас бошка-бошка булганидек, у хдм халифанинг эрмакларига ухшамайди. Ха, \озир у отасини тушунади. Султонул Уламо самоъ нелигини биларди. У мусикийга кэрши турган экан бунинг сабаблари бор эди.

57 Самоъ уйгониш. Лекин зиндонда ётган ма*бус уйгонишни истамайди, уйгониш уни банди зиндон эканини яна бир карра эсга солади. Богу-бустонда ётган киши эса огир тушлар сунггида хурсанд булиб уйгонади. Мусикий туйлар, байрамларга ярашик^ мотамга муносиб эмас. «Хозиргача Саноий ва Аттор каби барча буюк суфийлар айрилик, хджрондан суйламишлар. Бизнинг сузимиз - висол васфида. Мана мо^ият». Султонул Уламо батамом аввалги, фигону-фарёдлар даврига мансуб эди. Унинг угли Жалолиддин эса узга йул тутди. Не бахтки, Кунёда халойик, мусшфш ва ашъор деса, жонини беради. Жалолиддин ярим асрдан бери шу ищарда яшаркан, най ва рубоб наволари, кушик, ва тароналар муаззинларнинг ioroioigi тиловатларвдан кам яшрамайди. Агар шогирддаридан бирови кэзо кдигудек булса, тобут олдида Куръон тиловат кдпган хрфизлар эмас, мусикий чалиб, ракрга тушиб, устоз разалларини куйлаб муридлар боришади. Негаки тобутда оддий мусулмон эмас, чин ошик, ётади. Ошикдар эса улмайди. «Васфимиз-васфи висол, хджрон эмас...» Бирок, висол хдкдца суз юритишдан олдин барча хджрон аламларини татиб куриш лозим, баъзилар барча к;овун навларини, барча *арф куринишларини билиб олишади-ку, ана шундок,. У илк *ижрон ватандан айрилик, азобини дастлаб Багдодда чеккан эди. КОЙИМ БУЛМАГАН ЖАЗО Шайх Сухравардийнинг сурови билан отаси Бардоднинг масжиди жомеида ваъз айтди. Жалолиддиннинг эсида к;олгани: ерда к,атма-к,ат тушалган чушек гиламлар, шифтга осшлик, \айбатли к,андиллар, биллур шамдонларда ёнган бехдооб кофурий шамлар, намозхонларнинг ютиз сафлари, уламоларнинг оппок; сокдплари. Бирок, битга х,ам суз-калима эсида крлмаган, афтидан отаси ушанда Балхда айтганларини кдйта такрорлаган эди, холос. Аммо х,озир, орадан ярим аср утгач, у кузини юмса, бас, Бард од мадрасасидаги *ужранинг лойшувок, деворларидаги бодрингни эслатувчи муьжаз накдхлар, майда-чуйда дор-дугларгача, тасаввурида шундок; намоён билади. Ушанда у тун буйи ухламай, деворга тикилиб ётган, тун буйи уша девордаги Балх билан абадий айриликдинг дахдиатли манзаралари куриниб турган эди. Улар масжиддан чик^шганда, бутун Бардодда дув-дув хабар тарцалганди: «Чингизхон кушинлари Хуросоннинг неча бир ша^арларини топтаб, Балхни ураб олганмиш...»

58 Ушанда Султонул Уламо утллари ва муридлари ила хуфтондан тонггача тоат-ибодатдан бош кутармади. Отаси нелар деб илтижо этди, Жалолиддин аник; билмас эди, аммо унинг унсиз шивирлаётган лабларидан «Кудратли ва мар^дмагли эгам, дарго\ингга шукур!» деган нидо бир неча бор учганини кушод эшитди. Балки отаси ушанда бедиёнат уламоларни жазога мустадик, этгани учун Алло^га шукрона айтгандир? Ёки ройибдан хабар бериб, Хуросонни тарк этишга ишорат этгани учун шукрона айтдимикин? Ким билади. Жалолиддин эса куйиб-уртаниб, кузларидан юм-юм ёш куйиб, энагаси Насиба буви, опаси Фотима-хотун, унинг *али тугилмаган чакалога, бирга-бирга уйнайдиган журалари, она шахридаги таниш ва нотаниш барчага яратгандан шафкат-мурувват суради. Аслида одамлар дуосининг маъноси маълум: «Ё Худо, шу буладиган ишни булдирма!» Лекин унинг дуоси ижобат булмади. Чингизхон шахдрни олди, шэдар остонасида *алок булган суюкли невараси Мутураннинг кдсоси учун хдммани киличдан утказишга буюрда Хоразмшох Мухаммад, Бах,оуддин Валад башорат этганидек, шармандаларча кочди ва Бахри Хазардаги овлок, кумлок, бир оролда умрини охир этди. Султонул Уламонинг дщшатли башорати руёбга чикди. Аммо у каромат этгани бир жазо койим булмади. Бардодда у халифа Носирлидцинилло* жазога мустадок булур, деб каромат этган эди. Лекин халифа хдромга ботганича ботиб, туйгунича айшишрат этиб, уз ажали билан куз юмди. Мугуллар Уттиз йилдаи сунг Бардодни олишганда,унинг Урнига халифа Алъ-Му*тасимбилло^ни копга тикиб, тепкилаб Уддиришди. Нафсиламрини айтганда, у х,ам ишратбозликда анави халифадан колишмас, шундок бир жазога муносиб эди. Лекин буни жазо деб аташ турримикин? Ахир у яшаганда *ам, улганда х,ам халифа эди. Магар мугуллар чиндан *ам «Худонинг кздр-разаби» эса, у жиноятга яраша жазо олди, ^дкди бир кийнокда дучор булди. Мусулмон оламининг юз минглаб кишилари бегунохдан-бегуно* тупрокка коришаётган бир пайтда унинг гуно^ига яраша топган заволи хдк эди. Мингларча одамлар отларнинг туёга остида топталиб, тупрокда крришаётганда, бошкдларнинг гуно^и учун шахдц булиш жазо эмас, Мансур Халлож *авас этса арзигулик кисмат эди. I Мугуллардан уч юз йил мукаддам у Бардод кучаларида ваьз у айтган, «Анал-*ак!», яъни «Мен *ак,ман (худоман)!» деб кичкирган эди. Ана шу иши учун уни калтаклаб, калласини танасвдан жудо этиб, мурдасини уша майдоцда ёкишган эди. У онгли равишда уз-узини азобларга дучор этган ва дахшатли

59 кдйнокдарга чидаб бергани учун хам «Инсон-^ак,» деб айтган сузи келажак авлодлар наздида ^ак,ик,ат сузи булиб обру-эътибор цозонмадими? Уламолар, китобхонлар, жидд-жилд мукдддас китоблар, масжидлар, уларга к^тшилиб, икки юз минг Балх фукдроси хдлок булди. ХудожУй-осий, о^ил-авом, гуно*кор-гуно*сиз, хдммаси бир текис тупретда к,орищди. Юз мингларча халойик билан жон талашиб, жами кдвму царивдоши, бутун шазфи, балки жумла халвдши Улим кутаётганини \и с килиб турган киши космата ило^ийнинг хщушгига шак келтириши мукдррар. Жалолиддин *ар бир хамша^арининг улимини уз улимидек кечинди. Багдодда уни домига тортган ватандан айрилиш изтироби сабаб будцию у хамма нарса кдсмати ило*ийга борлик, деган эътик.оддан кечиб, инсон узининг азму-иродаси ила куркикамол сари интилиши керак, деган эътикдц йулида илк кдцам изгёщи. Учинчи куни уларнинг карвони халифа пойтахтининг Fapбий дарвозасидан чикиб, Куф йули билан Маккага томон йул олди. Кетма-кет келаётган соябонлардан бирининг нимочик, пардасидан куз ташлаб, Жалолиддин бирдан Узида йук; суюниб кетди: Гав^арбону улар билан бирга борар эди.

60 Учинчи боб ГАВ^АР

61 Иши; устурлоби асрори Худо... Жалолиддин Румий кушин Макка, Мадина, Дамацщ, Эрзинжон кдцамжо ва савдотижорат цщарлари шитоб ила от суриб бораётган чавандоз йулидаги манзиллар каби «лип» этиб бир кузга чалиндию оркдда к,олиб кетди. Султонул Уламо хеч кдерда кдрор топмай, уз карвонини Hyigai шимолга, шимолдаги Руми Салжукдй сархдцлари сари бошлаб борарди Дамашхдан Эрзинжонгача булган барча йулларда туда-туда б^либ одамлар окдрди. Еридан, молу-мулкидан жудо булган хоразмлик беклар узини «Жахон хукмдори» деб атаган хоразмшохнинг пойтахти - Гурганжнинг дахшатли халокати *акдца хикоя кдлишарди. Бир неча ой д авом этган кдмалдан сунг кфуплар шахарга бостириб киришган, кейин дахаю гузарларни битта-битгалаб кулга киритиб, халойикди кдтли ом этишган, сунгра Жайхун сувини Гурганж устига буриб юборишган... Муруллар йулини хеч нарса: на жавду жасорат, на хийлаю тадбир, малахаю майорат тусолмасди. Мухаммад хоразмшохринг Угли жонини жабборга бериб, уларни тухтатишга уриниб курди, бир мугул саркардаси кушинлари устидан галаба хам к;озонди, лекин алалокдбатда маглуб булди. Сайёд дастидан крчган сайд янглиг чекиниб, Хиндистон сархадигача борди, ранимнинг кулига тушмасин учун онаси, хотини ва чуриларини Х,инд дарёсига чуктирди, сунгра узи отда кечиб утиб, жонини кугкр- ЗИб К.ОЛДИ. Одамлар муруллар номини тилга олишаркан, худди бало- ^азога йулшдандек, кузлари дахшат-вахимадан олайиб кетарди. Собик; амалдорларнинг турк-таровати хам бир ахволда эди юлхдпанган, нурцув-цалтирох босган бу кишилар куч-куронини оддий араваларга ортиб, хотинлари, бола-чакдлари билан йулларда судралиб боришарди. К,олган-хугган навкарлари, мулозимлари хам кдй бири кдлич, кдй бири чалга, кдй бири тутдиок, билан куролланиб олишганди. Mypwuiap истило этган Хуросон, Мавр ва Афгонистондан дарвешлар келишарди: бошларида кулох, кулларида найзадек асо, белларига кашкул осиб олган кдландарлар вазмин кдцам босишарди. Суриядан «жавлакий», яъни «яланточ» деб аталган калати бир мазхабга мансуб кимсалар келишар, дархакдкдг, улар

62 соч-соколларини кэдэдириб, ярим белларигача яланточ булиб олишганди. Узини «розий» деб атаган дарвеш навкарлар хам оз эмасди, улар купдандир мусулмон дунёсининг салжукдйлар панозуадаги гарбий сархдрларига йирилишар, икки юз йилдирким, Византиядан тухтовсиз таадид этиб турувчи фаранг кофирларининг хужумларини даф этищда ипггирок этишарди. Фаранглар Византияни кулга киритиб, Исо кдбрини кущазиш бахонасида Сурия ва Фаластинда урнашиб олишган, у ерларда узларининг вазулиёна тартибларини жорий этишган, эркин дехконларни кулларга, йук иш хайвонларига айлантиришган, шурликлар буйинларига хужайиннинг тамраси босилган халкд солиб юришарди. Факдт Рум салжукдари го* чекиниб, го* яна устун келиб, маркам туришар, Кичик Осиёда хали мусулмонлар хеч кдчон шу кдцар собит туришмаган эди. Ойбсшта, ч у к м ор ва эгри кдяичлар билан куролланиб олган дарвеш-гозийлар белларига осиблик, думбалакларини чалиб, такбир айтиб боришарди. Улар турваларига жанг одцидан юзга суркаладиган буёкдар, душманни куркдгаш учун такдаадиган бургут кднотларию *укиз шохларини солиб олишганди. Савдо карвонлари ошикдб-тошикдб салжукдйлар пойтахти Кунё шахрига, ундан шимол тараф Трапезундга, жануб томон - Анталья ва Алайядаги Генуя ерларига кдраб кетишарди. Генуяликлар ва руслар, к;ора белбог борлаган арманлар, пешоналарига мовий хол кундирган хиндулар, мажусийларга ухшаб белларига оддий чилвир кднтиган я*удийлар карвонсаройларда елиб-югуришар, от, туя ёки эшак излашар, савдо-сотик, кдлишар, лекин одатдагидек узаро жанжал-низога боришмасди, як?шлашиб келаётган балодан молу жонни тезрок; узокрокка олиб к;очиш истаги уларни хдмдард, хдмжихдт кдлиб куйган эди. Бозорлардаги куплаб дуконлар ёпик; турарди. Мол-ашё, болачакдни куздан йирок, жойларга, Kjmmoiyiap ва к^фронларга жунатган дукондорлар хамиша отларни эгарлаб, кдмчиларини этик кунжида шай тутишарди. Йуллар хатарли, to f довонларидан утиш курк^нчли эди. Очиккан хоразмлик навкарлар,* хеч кимга буйсунмовчи курдлар савдогарларга хужум кднишар, йуловчиларни талашарди. Салжук, султонларининг таклифи билан чегара ерларига кучиб келган кучманчи угиз кдбилалари хам бебошлик кдлишарди. Киш якднлашиб к;олган, уризлар уз подаларини тордаги ёзги яйловлардан пастга хайдаб тушишган, утган-кдйтганлардан ёлгиз султон фойдасигамас, уз фойдаларига хам хирож ундиришга Хамиша хозир-нозир туришарди. Малатьяга нак, икки довон к,олганда хукиз терисидан ти kutubxonasi

63 килган енгил чарм совут кийиб, ипак чилвирлар билан чатилган енгил кдмиш кдлкон тутган, ук-ёй билан куролланган чавандозлар карвонни тухтатишди. Карвондагилар бошда мугуллар деб уйлаб, жон-понлари чикиб кетди. Лекин хдлигилар мусулмон турклар эди. Ук,-ёйчилар карвонга бир фарса* берида тухтаб, келаётган кушинга йул бушатишни амр этищцию тошларни тараклатиб, кандай пайдо булишган булса, шундок; тезлик билан гойиб булишди. Куп утмай, to f йулининг навбатдаги бурилишидан сунг карвон кунгирокдарининг мунгли-*азин о*ангини босиб, шиддаткор наюлар янгради. Карнай-сурнайлар гат-гатлаб, думбираю ногоралар гумбирлаб, асосий кушиннинг якднлашиб крлганидан дарак берарди. Карвонбоши кичкириб, йул четига чикишга буюрди. Туякашлар туяларини нишаб ёнбагрга *айдаб чикишга тирищдилар. Кдоскд аркон билан бурунларидан эгарга бокланган аклли жониворлар бошларини буриб, хотиржам бокишар, сокчилар, карвончилар ва муридларнинг елиб-югуришларини, отларни йул четида ёнма-ён тизиб хотин-халаж, бола-чакдларни хдр э*гимолга кдрши жангчилар дафьидан мухофаза кщишга шайланишларини гуё томоша кдиишарди. Ралати шиддадкор мусикд якинлашиб келарди. Султонул Уламога мурид туншщдан олдин Румда кофирларга карши жанг Килган Шайх Хужагий бу о*ангни таниди. У буюк Салжукларнинг сунгги кудратли хукмдори булмиш султон Санжар номи билан «санжарий» деб аталарди. Бундан икки юз йил мукаддам Урта Осиё чулларидан чикиб, уз шажараларини афсонавий кздрамон Санжардан бошловчи кучманчи туркман ^билалари дини исломни кдбул килиб, Хитойдан Византиягача, Гуржистондан Ироккд кдцар чузилган майдонда майдон-салтанат барпо этишган эди. Хозир одамлар Самарканд, Марв ва Табриздан туда-туда булиб, пано* излаб бораётган Кичик Осиёдаги салжукларнинг Рум султонлиги бир пайтлар кудратли булган Уша салтанатнинг омон к лган бир парчаси эди. Йуловчилар эркин нафас олищци. «Санжарий» уларга кдрамакдрши ёкдан келаётган куч Кунёдаги салжук султони Аълоидцин Кайкубод биринчининг кушинлари булиб, улар Багдодга, куркиб К олган, заиф халифата ёрдамга бораётганвдан дарак берарди. Йулда биринчи булиб йирик жийрон отларда найзабардорлар куринди. Юксак Торос тошарини тикка ёриб, довондан тушиб келувчи йул анча тор булиб, уч суворий бир сафга зурга сигарди. Оёкрсти тошлок булганидан деярли чанг-тузон кугарилмасди. Огасининг амри билан чодирга бекинган Жалолиддин акаси билан баландда туя елкасвда туриб, аскарларни бемалол томоша киларди.

64 Найзабардорлар орщцан алплар, ба^одирдар келишарди. Улар сараланган па^гсавонлар булиб, мавдонда яккама-якка жанг килишар, купинча жаншинг окибати шуларга боглик; булар эди. Улар остидаги хурморанг, оккушбуйин, серёл, кукракдор, елкаси тор, аммо сагриси кенг арабий тулпорлар уйнокдаб, олга босишар, йутон крратуёк^арини дуккиллатиб, кулокдарини чимириб, Балх айгирларига ка*р ила куз олайтириб утишарди. Айрим отларшшг буйниларига зар билан зийнатланган кутос думи такщган булиб, у бирор кургоннинг олиниши ёки душман устидан козонилган ралаба шарафига султон томонидан берилган мукофот белгиси эди. Жалолиддин бош ба*одирнинг тулпорида шундай нишоналардан турттасини санади: бири кирмизранг, иккигаси кора, яна бири саркиш. Бу девкрмат йигит эди, бошдан-оёк, совут-кэлкрн кийиб, белига эгри дошстон шамширини так,иб олган эди. Унинг ба^айбат чукморини оркдца ярокбардор кутариб келарди. Дарвоке, хдр бир бавддир ортидан учтадан-туртгадан булиб яро^бардор - човушлар келишарди. Алплар сафи ортидан ханжар ва енгил кдлконлар билан куролланган жангчилар куршовида уч киррали кора байрок кутариб байрокдор куринди. Крра байрок халифата садокдт рамзи булиб, унинг Уртасидаги кизил лочин-салжуклар насл-насабининг нишонаси эди. Кулранг балжустоний теваларда ер-кукни думбира ва ногора садоларига кумиб Утган машшокдар изидан оддий сипохилар - хдкикий жангчилар куринди. Хар бир саф уз байроки остида, Уз элликбошиси билан келар, элликбошиларни узанги, жиловлардаги безаклар, туркманий кашталар солинган ёпинчикиар, хуржинлар, эгар-жабдуклардаги олтин-кумуш зийнатлардантаниб олиш кийин эмас эди. Оддий сшкдийларнинг отлари олакурок эди: саман, кашка, турик бедовлар, калта оёк, эгри дум отлар. Хаммадан хдм балхликларни *айратга солгани обоздан олдин Утган уч саф аскар будди. Огар отларда, ofhp совут, дубулга кийиб, дудама вазмин кдгшчлар, узун найзалар ёки нинадек ингичка шамширлар такиб олган жангчилар уз киёфалари билан дам форсларга, дам ок сочли русларга ухшаб кетарди. Отасининг муридлари уларнинг ёпинчиклари, килич ва дубулгаларипа православ ёхуд грегорион бути шаклини куриб, алланечук булиб кетишди: булар Уз эътикодини яширмаган насорийлар эди. Намотки насорийлар муминлар халифасини х?шоя этишса?.. Кейинчарок тушуншцди: Кичик Осиёдаги ола-курок; вдали орасига урнашиб олган салжуклар гайридинлардан хдзар кдцишмас, аксинча, юнон ва арман васалларининг кушинларини уз байроклари остита бажонидил кабул килишар, ёлланма аскар kutubxonasi

65 lap сафига ёлгаз туркларни эмас, гуржиларни *ам, фарангларии *ам, *атгоки, норманларни *ам кушиб олишаверар эди. Бу нарса уша Зулмат Оламидан чикиб келган рицарь-куппакларнинг куп асрлик боскинига бардош беришларига уларга жилла грдам берган булса, ажабмас. Кийим-кечак, к у р о л -HpoF, озик.-овк.ат ортган отлар, хачиргсар, туялар турнакдтор булиб тизилиб уш берди. Салжукдар кушини г^ё бир йилга етгудек захира билан кимсасиз ва оч-юпун улка гомон кетиб борарди. Шунда Жалолиддин эслади: у буюк Салжукларнинг шавкатли вазири Низомулмулкнинг «Сиёсатнома» китобини акаси билан укатан, Уша китобдаги уруш-юриш пайгида *ар нав олик-солик«лар билан дездфнларни хонавайрон этмаслик учун бир йил олдин тадорик айлаб, кушинга зарур камма нарсани рамлаб-жамлаб куйиш керак, деггн окилона маслахат /нинг хотирасига маркам Урнашиб колган эди. Демак салжук хукмдорлари орасида окдгтар маслазфтига амал кдлувчилар, телба хоразмшоадан, фарцли уларок халк мехри-мададининг кддрига етадиганлар *ам бор экан. Бу уларга куп ойлик сафарлари давомида муяссар булган бирдан-бир хурсандчилик эди: окилона тузилган, мунтазам ва Кудратли кушин. Намотки муруллар шундай кушинни *ам торморикилиб, куй подасидек тумгаракай этишса?... Уша, Торос довонида уларга дуч келган кушин маглубият курмай, эсон-омон юртига кайтди. У муруллар билан жанг кдлмади. Муруллар Бардодга эмас, шимолга, Кавказ оркали, Бахри Хазарни ёк,алаб, Волга буйлари томон Русга караб юрищци. Аммо бу муваккат бир танаффус эди... Уларни боя йудца тухтатганлар каби эпчил-ёвкур Ук-ёйчилар дастаси обозга эргашиб, куздан гойиб булишгач, карвонбоши яна йулга бошлади. Карвон тущцан сунг довонга етиб келди. Уларнинг куз унгица кенг, ям-яшил водий намоён булди. Куёш нурлари остида яркираб, куз камаштирадиган оппок to f чуккиларига бокиб, Фирот дарёсининг тор дарадан *айкириб отилган кумуш тулкинлари узра юксалиб, товланиб турган нилий камалакка термулиб, унда-мунда куйчивонларнинг кулбалари тиккайган кумкук яйловларга, водий Уртасида жойлашган шарофатли Малатья шахрига тикилиб, улар жойнамозларини ёйишди, узок йиллар давомида илк бор эркин нафас олиб, намозидигарни укишди. Йул азобидан *ориб, улкалар, ша*арлар кабилалар оша юра бериб, тинкаси куриганларга умид манзили насиб булгандек эди. Сакролар, хдйбатли to f тизмалари оркдца колди. Олдинда кудратли салжук султонлари *имоясида сокин, баракатли тупрок ётарди.

66 Аммо Султонул Уламо Малатьядатухгамади. У яна шимолга бошлади. Факат Эрзинжонга етганда, жануби-карбга кдраб цайридди. ГУЛХАНЛАР Улар салжук, давлатининг ички сархадларига хийла кириб боришгач, Султонул Уламо кичик бир шахарчада куним тодди. Аксарий ах,олиси юнон ва арманлардан иборат бу шахарчани Л аренде деб аташарди. Султонул Уламонинг бунд а неча муддат туришини айташ кийин эди, юзларга киш нафаси уфурар, инчунун, шу ерда кишни утказишга у кдрор килган эди. Султон ноиби амир Мусо туфи, соддадил турк бесавод омий булишига карамай, содик, амалдор эди, шахарни крнунлардан хам кура, купрок кучманчи угазларнинг тартиб-низомларига суяниб идора этарди. У дини-иймоннинг олиму алломаларига нисбатан чукур хурмат-эхтиром туяр, инчунун, балхлик донгдор уламони унинг шухратига яраша иззат-икром билан кдрши олган эди. Султон Уламонинг бу шахарда колиш хдкддаги кдрори унинг иззат-нафсиш ёкиб тушган эди. Хар бир ноиб султон Аълоиддин Кай Кубодга такщд кдлиб, уз саройида олимлар, шайхлар, уламоларни йиташга, улардан машварат ва маслахатлар тинглаб, эвазига лутфи-мархдматлар курсатишга интиларди. Лекин чатоки шунда эдики, балхлик уламо мадрасадан боища жойга кучишни истамасди. Шахар бундан беш йил бурун арман подшоси Левон иккинчининг кулидан тортиб олинган, атрофда кддимий, аммо харобага айланган, янги, лекин истилодан сунг хувиллаб колган бум-буш бутхона ва монастирлар куп эди. Лекин хали битта хам Мадраса йук эди. Амир к арор кддди: у, к ан д ай булм аси н, ш ай хн и ш ахарда тутиб Колади. Киш ки ргун ча Мадраса куради. Шувдок деб суз берди. У сузи устидан чикди. Бир ойдан сунг Султонул Уламо янги мадрасага кучиб Утди, тугри у Нишопур, Дамашк^ёхуд Халабда улар кунган юз хужрали мадрасаларга тенглашолмасди, аммо мударрис Уз оиласи, муридлари, Унлаб шогирдлари билан жойлашса, арзигулик кенг ва куркам иморат эди. Хуллас, султон ноибининг шухратпарастлиги ва соддадиллиги оркасида улар бу ерда бир кдш Урнига етти киш туриб колищди. Султон пойтахтидаги ун етти фарсах бервда жойлашган бу шахарчада Жалолиддиннинг бола идроки роса чархланди, у. уша давр маданияти кулга киритган дунё хакддаги муайян билимларни эгаллади. Унинг ёшлиги шу ерда, атрофи вулконли to f- лар билан уралган, бир замонлар кдцимий насронийлар рохиблар учун майора уйиб, бутун бошлик, шахарчалар барпо этган

67 ям-яшил вода куйнида, юнон ва арман дунармандлари, утиз жангчилари, Хуросон уламолари орасида кечди. Шу ерда, Ларендеда у илк бадор гаштини суриб, илк огир к,айгусини туйиб, илк ик,бол нашъасини тотди. Майсазору узумзорлар куйнида сайр этиб, токлар куйнида яшнаб ётган баланд утлокдарда тентираб, муэдек булокдарнинг шаркдрок; одангига кулок, тутиб, у илк бор маету масрур булди, табиатни даракатга келтирувчи кудратлар шаънига дамду санолар укдди. Улар болалик чоюгариданоц уни ддйрагга солишарди. Лекин факдт бу ерда, Ларендеда у ун олти бадорга юз тутганида уша сурур тоцщин бир жазавага айланди, кейин ана шу долат уни, энг мукаммал махлукрт булмиш инсон кдлбида жо булиб ётган чексиэликлар дакдца уйларкан, тез-тез кдмраб оладиган булди. Кейинчалик у бутун кдйру ва долатларини жиловлаганидек, ана шу жуигкдн илдомини дам жиловлашта урганди, аммо кейин чекламади, факдт йулга солиб турди, шалоладек отилишига куйиб берди, зеро, унинг купириб-тошиб, Уз йулида дамма нарсани окдзиб кетшпига жиндак туртки кифоя эди. Нафсиламрни айггавда, замонлар бшрини ёриб утиб, унинг фикр ва туйгуларини ели аср берига етказган дам уша шалола эди.... Сочиб найсон, сузар кукда булутлар карвон-карвон, «Кукаргил, яшнагил, ер!* деб дамо-дам гуркирар осмон. Замин уйтнди, куз очди, Бацордан мужда, деб %ар ёнга мушки анбарин сочди, Югурди новдаларга кон мисоли ям-яшил ишрбат. Урути тарк этиб, охир гиё^га кучди ишц-талъат. Кунгил асрорини айтиб, оючлар чащалур тинмай... Бу шеър анча кейин, Кунёда тутилди. Аммо узида шеър тутдирувчи кучни у илк бор шу ерда, Ларендеда дис этди. У Faflришуурий равишда шеърлар тукдй бошлади, йук,, йук,, унда Уз-Узича шеърлар тукдла бошланди, улар дали Fyp, таъми-тотими тобига етмаган крвунга ухшарди. Ралати пойма-пой нидолар, узук,-юлук манзаралар, лекин годо шундок, миералар дам учрардики!.,. Ешликда битган Уша газаллардан айримларини кейин кдйта крраб, илк шеърий тахаллуси - Хомуш номи билан у кргозга туширди. Го до ваъз айтаркан, мисол кдлиб ушалардан айрим сатрларни келтирарди. Эд, ёшлик, ёшлик. Хомуш эмиш. Хали куйиб улгурмасданок^ у узини д аёт ва Улим асрорига етган, уртаниб, aiyra тулишган деб биларди. Лекин булар бари кейинчалик Кунёда вок;е булди. Уша Ун олти бадорида у бир кун сайрдан кдлби тула белги kutubxonasi

68 сиз бир дард ила кдйтаркан, куёш довонга ёнбошлаган, Крра- TOFHHHr кррли чуккилари кизриш шафакда чулганган эди. Унинг \орган тани гуё эриб, бадор окдюмининг бинафшаранг сояларига к,оришиб кетаётгандай туюларди. Факдт сокчилар дузурида эмас, бутун, шахдр атрофида гулханлар ёнарди: кдлъа деворлари курилар, мардикорлар кечани кеча, кундузни кундуз демай, бетиним ишлашарди. Навбатлапшб, шу ернинг узида, кдлъа деворлари остида тамадци кдлишарди, бировларга уйдан тугувда овкдт олиб келишар, бировлар амал-такдл килиб, гулханда бир нима пишириб оларди. Жалолиддин гулханлар олдида туриб ишга узок, разм солди. Деярли барча усталар армани ёки юнонлар эди. Гуё меднат уларни асоратдан, ярим оч тирикчилик азобидан, кеча-кундуз девор буйлаб кезган, кдмчиси баданга илондек чирмашувчи назоратчилар назаридан узоккэ олиб кетгандек эди. Бундок, кртиб колган чедраларни Жалолиддин тоат-ибодат мадали отаси ва унинг муридларида учратган эди. Ва бу чедралар яланг бошлар, тузиб дал ал бермасин учун чизимча билан тугиб куйилган сочлар, кора, сарик, аммо кук>к жингалак соколлар, ёниб бокувчи кузлар унда давас аралаш аллакдндай жозиба уйготарди. Усталар яхши йунилмаган, уткир киррали, дакал тошларни чакконлик билан теришаркан, гап котишмасди, афтвдан, бирбирларини сузсиз тушунишарди. Кдцимий мажусий эдромларнинг мармар тахталарини дам ишлатишар, арраланган устунларнинг юмалок далкаларини ёнбошлатиб теришарди. Кейин даммаси устидан хуросон ганжини тукишар, тошлар дадемай, зил-метиндек бирикиб кетарди, KoparoF кояларига ухщаш бундай деворларни буза оладиган куч оламда йукдек эди. Ха, улар дакдкдй усталар эди! Анча йиллардан сунг у ёшликда курганларини эслаб: ч «Курмок булсанг - юнонни, бузмок булсанг туркни чорла!» дейди. Юнон ва арманлар курувчи, турклар жангчи халк- Албатта улар дам куришади зеро, дунёда яратмайдиган халк йук. Аммо уларнинг иморатини куз билан дарров ил раб олиш кийин, улар бино эмас, давлат куришади. Уша йиллар факдт Ларенде атрофида эмас. Салжук давлатининг барча шадарларида шомдан тонгга кддар гулханлар ёнар, одамлар тупрок кдзир, тош йунар, уларга нафис накшлар солишар, масжидлар, саройлар куришарди. Лекин даммадан аввал карвонсаройлар, куприклар, кдлъа деворлари кдд кутарарди. Усталарни ер юзининг дамма бурчакларидан Гуржистон ва Эрон, Византия ва Дамашк, Кодира ва Халабдан даъват этишар ва олиб кетишарди. Арман тошкесарларининг диди-малакаси, Хуросон меъморларининг медри-мадорати, туркман гилам kutubxonasi

69 ларининг накдш-нигори, юнон усталари ва рассомларнинг тажрибаси здаммаси кимёгар то вас ига тушиб, ковушган маъдандек, гулханлар упада эриб, бир бутун булиб бирикарди. Шундай ошикиб-тошициб ишлашардики, Кунёдаги салжук, султони унинг ша^арлардаги ноиблари, *атго курувчиларнинг узлари хдм истик,болни гуё куриб туришар ва анга; билишардики, якинда Рарбдан келган ва даф этилган салибчилар боск,- инцдан кейинги танаффус узокда чузилмайди, хддемай, ундан неча карра дах?иатли бир бало мамлакатга Шаркдан ёпирилади. Унда бошланган ишни охирига ким етказади, эхтимолки, Ушанда ер юзида улардан ном-нишон крлмас. Дар^акикдт, уттиз-кирк, йил ичида салжук, султонлигида шу кдцар куп иморат курилдики, бундан икки юз йил олдин \ам, кейин *ам бунча куп курилмаганди. Улардан анча-мунчаси мугулларни хдм, усмонларни хдм курди, мана, етти юз эллик йилдирки, уша гулханлар алангасида ёришган кунлар ва тунлардан хотира булиб, *амон ер юзида яшаб турибди. Жалолиддин кунишиб, гулханга якдорок, келди. Тогда эриётган к,орларнинг салкини уфурар, ердан туман кутарилар, тун аёали эди. Мардикорлар учун катга козонда овкдт пишираётган юнон бола муллалардек кийинган Жалолидцинни куриб, урнидан турди-да, таъзим этгач, жиддий тур билан бир нималар деди. Жалолиддин унга жавобан, тушунмадим, деб бош чайкдди, холос. Гуяхан ёнида таётни белига тираб турган назораггчи барок, кузи кдлпок, осгидан кузларини буридек чакдагиб бокди. Сунг сокрлини тутамлаб, кднгар-кдйшик,тишларини курсатиб, хохолади: - Бу кесилмаганларга куйиб берсанг, бас, валакдашаверади! Уларга хдзир булмасанг - чаток, Лекин, ишни дундиришади заетарпар! Жалолиддин жавоб бермади. Оловга тикилиб, аланганинг товланиб турган тилларини томоша килди. Зуравонлик ва жздолатдан крчиб, улар озмунча йул босишмади кдрийб, дунёнинг бериги чеккасига келшцци. Лекин хдмма жойда акд ва майорат, билим ва ру^ият устидан жадолат калтаги з^укмрон. У йул-йулакай курдики, бир жойларда, манфаатларга мувофик; тушаркан илминг кддрига етишади. Намотки, хдмма ерда ва *амиша шувдок; булса? Ахип. инсоннинг инсонлиги унинг акли пя крпбипя ямясми? Бошкд жихдтари - тери- суяклари эьтибори билан унинг ^дйвондан нима фарки бор. Уша бздор Жалолиддин Л аренде курувчилари тилини Урганишга жазм этди. Бу истак жа^олатга нафрат туфайлими ёки махоратга эдгиром важхдцан узи *ам билмасди.

70 Ёшлигиданок, унинг табиатида бир хислат кузга чалинарди: уйлаб бир нарсага кирихцщши, бас, охирига етказади. Бир йилдан сунг у бемалол юнонча гаплашадиган булди. Кейинчалик у Афлотун асарларини аслиятда укиб чикди, Кунё якднидаги православ монастири мутаваллийси билан узокдан-узок, сухбатлар куриб, ба^си-мунозара килди, з^атто юнон тилида шеърлар хдм битди. Акаси Аъпоиддин унинг сайри-саё*атаари, фикри-мулохрзаларига аралашмасди. Шундок; *ам улар бир-бирларига Ухшамас, бунинг устига, Ларендеда кечган биринчи кищда Аълоиддин хасталаниб, ётиб колди. Узундан-узок; йул.босишлар асар этдими ёки бу ернинг об-*авоси ёкмадими, ёхуд нимкоронга хужрада етги-саккиз соатлаб тинкани куритиб даре Укишлар, тунлари ухламай, тоат-ибодат кдлишлар толикгирдими, хуллас саломатлиги ёмонлашди. Унга *еч нарса кор кдлмасди: на ойисининг кистови билан ютилган ичаткилар, на мукдддас сузлар битилган тутаткилар. Унинг кирк-олтмиш муаллиф битган, охири паотамбар замонасига бориб тугашган вддисни ёки Курьон тафсирининг бутун-бутун мураккаб са^ифаларини осонгина узлаштирган ажойиб кувваи \офизаси *ам заифлаша борди. Узи дурустгина табиб булган отаси Халабдан хдким чакирди. Хаким *ар эрталаб хастанинг баданига суркаш учун малдам, кечкурунлари ичиш учун тез таъсир этувчи дори берди.. Лекин бахорда Аълоиддиннинг акводи таган огарлашди. У кукраги пачок, чуддай орик, чолларга ухшаб кужанак булиб, партушакда ётар, йутал хуружидан аъзойи бадани калтирарди. У дарсларга чикмай, ойиси кдрамокида купрок уйда колар, кун сайин Жалолвддинцан йироклашиб, кун сайин кэйгадир Угмишга томон кетиб борарди. ГАВХАР Шундай бэдор кунларининг бирида Жалолиддин ковлида туриб, кужрада акасининг кдкщаб йуталганини эшищию юраги алланечук ачишиб кетди. Ачиниш аралаш хижолат чекиб уйлади: мана, у болаликдан заиф, хаёлкаш, таъсирчан булишига кдрамай, coima-cof, оёкдари билан тошеупанинг ^ароратини сезиб, ба*ор хдвосидан, гуллаган олчаларнинг муаттар кидидан туйибтуйиб нафас олаяптию *амиша югуриб-елиб усган, шовкун-суронни хуш курадиган, дали-рули булиб куринган акаси не а*волда ётибди.. Ного* оркадан киз боланинг майин овози эшитилди: Дадам акангизга олча шарбати бериб юбордилар. Илоё, шифо берсин! Жалолиддин угирилди. Кдршисида Шарафуддин Лолонинг К изи кузачани чузиб турарди.

71 Кднчалар усиб-узгарибди! Лекин юзлари *амон ойкулчадек, янокдаридаги кулгучлари *ам уша-уша. Факат катгаларга ухшаб, орзини румол учи билан жиндак бекитиб турибди. Ипак лозими остидан каштали ковушларининг цайрилма, ингичка учлари куринарди. Юм-юмалок кузлари аввалгидек тикка бок?^айда, ана, улар бир чаракдаб, яна ерга кдцалдилар. Жалолиддин кдз кулидан кузани олишни *ам унугаёзган эди. Мар*амат, олинг! У К азан и олдию лекин бирор н и м а деёлмади. Турган ерида Кртиб тура берди. Кдз яна бир бор чаракдаб бокдию такин кузлар и н и ерга олди. Сунг таъзим адо этиб, енгил кддамлар билан дарвоза томон юрди. Жалолиддин дарвоза ёпилгандан кейингина узига келди. Унинг дарди уша бэдор Гав*ар деб аталди. Ут-уланларнинг шарпаси, япрокдарнинг шивири, от туёкдарининг дукури, арава галдиракларининг гажирлаши шу номни такрор этарди. Кушларнинг талпиниб, кднот кркишларига караб, кизариб кетарди, гуё Гав*арбону яна унга чаракдаб боккандай. Бу ном чашмаларнинг сувида акс этар, унинг хаёлини илми илоздиётдан олиб к;очар, зеро, ило^иётда *ам нарсаларнинг асл мо*ияти гавз^р деб аталардй. Бутун ёз буйи у киз уйи атрофида гирдикапалак булди. Кунларни чашмага сув олгани чикдрмикин, деб унинг йулларини пойлаб утказди. Лекин киз камдан-кам чикдрди. Хар сафар у кузасини унг елкасига куйиб, енгил кддамлар билан чашмага томон бораркан, Жалолиддин бир чеккада туриб кузатар, ундан кузларини узолмасди. У бутун яширин дарди-мезфини кизнинг отасига кучирди. Иззатли, салобатли кдрияга у *амиша пешвоз чикдр, уни турга Утказиб, парболишлар узатар, шарбат, айрон куйиб берар, чолнинг ажин босган корача юзларида уз Гав*аридан бирор шпиона излаб, куз айирмасди. Булар бари катталар назаридан четда к,олмади. Кузда дарахтлар мевадан шох букиб, хазон япрокдар якршлашиб колган ёмгирлар ва туйлар мавсумидан дарак бераркан, отаси уни уз хузурига чорлади. Ёшинг Ун етгига тулди! Алло* насиб этса, уйланишинг фурсати етди! Биз сенга кдллик, танладик, лекин аввал узингдан эшитмокчимиз: балки куз остингта олиб куйганинг бордир? Жалолиддин тиз чукди. Отасининг юзига х,ам бокдшга юраги бетламай, секин гудурлади: Мар*аматингиз билан Гавхдр бону, муридингиз Шарафуддиннинг кизи. Султонул Уламо табассумдан узини тиёлмади.

72 - Тур урнингдан! Бизнинг *ам кузлаганимиз уша! Жалолииддин отасининг куруцщрк* ажин турлаган, лекин дахшатли - унинг Бавдодца кдгсган цздри-газаби ёдида эди - кулларига лабларини босди. Туй кунидир, авжида чирмандамиз, Кукка туташ савту-садо, сас бугун, Кийганимиз шощю атлас бугун, Янгра баланд, байрамимиз, базмимиз! Туй куни бу, гунчага анбар насиб, Гулга чаман, тутига шаккар насиб, Ой кушилур кукдаги Зу%ро билан, Дилда ажиб наисьаю ялло билан Жумла жахрнга ёйилур азмимиз, Янгра баланд, байрамимиз, базмимиз! Со%иби туй, уйлаки, шаузодалар, Соуиби бахт бир гули озодадир, Саре эгилур сен сари, зебо санам, Юрсанг агар биз сари, эва%, санам, Дилда тошар шиддатимиз, жазмимиз, Янгра баланд, байрамимиз, базмимиз! Зууро бугун бизга куйиб, жом тутар. Жом демаким, нашьаи пайюм тутар. Пиру жавон даврада ращ ос эрур, Давра тула айшу тараб, соз эрур, Завку сафо диллара пайвандимиз, Янгра баланд, байрамимиз, базмимиз! Туй-никщ базмида %алво ширин, Огуши гушангада раьно ширин. Гул ила булбул бу кеча мает булур, Богу бсцор куйнида пайваст булур. Янгра бугун най ила чирмандамиз, Янгра баланд, байрамимиз, базмимиз! ИККИНЧИ ШАМ Жалолиддин одатда шеърни овоз чикдзиб укдрди. Шеърдаги о*анг уни бе^иёс бир куч ила узига жазб этарди. Ана шу кучга у дарров буйсина к,олмас, дасглаб бошини унг елкасига солин kutubxonasi

73 тириб, кулоц солар, сунг гуё унга монелик кдпмок^идек, секин оёкда кдгщарди. Кейин этагини бар уриб илк кдцам ташлар ва чал кулини тикка кутариб, билагидан *авода солинтирганча, турган ерида аста, гир айланарди. Шу ондаёк, унинг ру*ий назари унгида абадий айланишларла коинот *аёти намоён булар: куёш атрофида сайёралар учар, ер атрофида етги кдват осмон чарх урарди... Ана шу мавзунлик унинг бутун вужудини камраб оларди. Шунда у унг кулини *ам кутариб, рак,сга тушиб айлана бошларди. Аввал шошилмай, кейин тезрок, тобора тезрок айланар, ер-кукни тулдирган уша жахрний о*анг билан кушилишиб, масталаст булиб, то узни унутмагунча, гир-гир айланаверарди, зеро, шеър савти, рубоб садоси Уша о^ангнинг сулит соялари эди. Мана у, *озир *ам Янгра баланд, байрамимиз, базмимиз! деганча, урнидан турдию тош сащца аста кдцам ташлаб, уйкуга чумган Мадраса огушида тащ о ёнган шам атрофидан бир айланиб чикди. Шунда унинг сузларига жур булган каби, баного* рубоб жаранглай кетди. Коллар канотдек силкиниб, деворларда соялар сиргалиб учдилар. Рубоб шодиёна кдцарди: *а, муъжиза юз берди - ошик,-маъшукдар ковушдилар. Аммо бу шодиёна оралаб мунгли бир армон *ам садо берарди: кошкийди севишганлар бир-бирига батамом сингиб кетишса, шундок, сингиб кетишсаки, уртадаги сен у мен дан нишон хдм колмаса. Ошик, ва маьшукдан иборат аслан бир бутун, бирок азалий тарафайнлар тафовугининг *ам йуколишини к^мсаган бу мунгли армон хдр гал о^ангдор накорат баробарида овоз берар, фожеий бир аламга тулиб жарангларди. Ок соколи куксига тушган чол тобора жазавага тушиб чарх урар, унинг туни этакларидан кутарилган шамол уртада тащ о ёнган шамни нак учиргудек булиб, елпиб-елпиб утарди. Келинг китобхон, у узини унутган шу бахтиёр дамда уни бир дам холи куяйлик. КУнё мадрасасини *ам тарк этайлик зеро, ишк деган нарса Жалолиддин Румий учун нима эди деган нук^ани мушохдца этиш фурсати келди. \ /'Шоир иищни хэкик^тгаетишнинг ягона воситаси, деб биларди. Заргарнинг уз хунарига нищи, дерди Жалолиддин, модданинг *ак«кий сифатларини билишга, Уша даврнинг таъбири билан айтганда, ундаги яширин асрорни англашга, бинобарин, унга ишлов беришнинг усул ва воситаларини эгаллаб олишга етаклайди. Яна, модданинг яширин асрорини эгаллаш жараёни уста учун Уз-Узини англаш жараёни *амдир. Чинакам майорат, яъни мутлак, х^ки катни англаш шахснинг жисм билан бир бутун булиб батамом кушилиб-ковушиб кетишини так;оза этади. Лекин

74 здакикатда, Жалолиддин таъбирича, бу куплик ва фикарот1 дунёсида бундок, кушилиш имконсиздир, бас, Уша вощд ва мутлак *акикатни билиш хдм нисбийдир, орзудаги кушилибковушиш эса мутлак оламда, уша давр истило^ича, у дунёда, оламул ваздадда тасаввур этил ади. Зиддиятларни орадан кутаришга, яъни, мутлак хдкикдтни билишга интилиш, аммо бунга муяссар булишнинг имкондан хориж эканлиги Жалолиддин Румий шеърий диалектикасининг мо^иятини ташкил этади. Мугаак *акикэтни билиш имкон доираа$да деб кэдювчи аньанавий тасаввуфдан унинг фарки здам шунда. Уз мо^иятига кура, кузатувчини кузатилувчи билан, англовчини англанувчи билан битта деб караш табиатнинг объектив кучларини гавдалантириш шаклидирким, бу биз диний деб атайдиган Уша онг куринидш учун характерли бир хусусиятдир. Хол буки, табиатни гавдалантириш, жонлантириш *ар бир халк огзаки ижоди учун *ам хос булиб, умуман мажозий, тимсолли тафаккур асосларидан бирини ташкил этади. Мажозий тафаккур системасининг моддий олам конуниятларини билишга интилиши купинча акд бовар кдлмас натижаларга олиб келган экан (чунончи, суфийлар тошнинг ерга тушишини *ам сайёраларнинг Куёш атрофида айланишини хдм ишк билан изо*лашади), бундай мажозий тафаккур умуман реал мазмундан мазфумдир ва у рационалистик тафаккур заминида уз маърифий имкониятларини йукртади, деб уйлаш хато булур эди. Хатто мажозий тафаккурнинг асосий мущги саньатни назардан сокит килганда *ам XX асрнинг урталарида, илмий деб аталувчи рационалистик тафаккур гуллаб яшнаган бир даврда синектика фанининг пайдо булишини кдйд этиб Утишга тугри келади. У мантикий тафаккур ечолмаган тор, маиший-техник масалаларни ечшцда худци шу мажозий тафаккурдан истифода этади ва гавдалантиришни уз методикасининг аввал-асоси деб билади. Синектиклар кемасозликдаги инженерлик масалаларини ечишда рассомлар, шоирлар, музикантлар, яъни Уз касбига кура мажозий фикр юритувчи кишиларни жалб этишади, у ёки бу жисм, вддиса Урнига узингизни куйиб куринг-да, сезгиларингизни айтиб беринг, деб талаб килишади. Фалсафий монизм нукгаи назарида туриб, оламнинг бирлиги эътироф этиладиган булса (суфийлар идеалист булганлари щвда шу нукгаи назарда туришган), равшан буладики, табиат ва жамиятдаги, шунингдек, шахснинг психик ва эмоционал эдаётидаги жараёнлар умумий диалектик конуниятларга буйсунади. Суфийлар худци шу психик дести, яъни микрокосмос сифатвда уз-узини билиш билан шугулланганлар ва шу билан баробар бугун опамни, яъни макрокосмосни дам анпий оламиз, деб уйлаганлар.

75 Шу боисдан х М Жалолиддин, мутлак, оламни кдйда, деган саволга Сизнинг кдлбингизда деб жавоб берган. Табиийки, ишк^ аввало, эркак ва аёл уртасидаги мухаббат тасаввуф фалсафасида му*им урин тутади, зеро, аёнки эркакаёл муносабати кишиларнинг табиатга муносабати дамдир. Ёки, бошкдча айтганда, инсоннинг урутчилик мо^ияти унинг накрдар табиий мо*иятига айлангани, яъни инсон накдцар инсон б^ла олгани бевосита ишк.-мухдббатда намоён булади. Кай бир жидетлари билан Гегель диалекгикасига салафутмищдош булган Жалолидцин Румий диалекгикаси мудаббатнинг бир-бири билан бирикиш, бир-бирига тамом сингиб кетишга интилиш ва бунинг имконсизлигидан иборат табиати асосига курилган эди. Олам билан уйгун булишга чексиз ташналик Жалолиддинни деракатга солувчи куч мана шу эди. Ушбу нарсани у уша давр мантикий схоласгикаси заминидан иэлади, аммо Уша бачкана догматизмдаги уйгунлик эшакдаги арслонлик микдорича эди. Бу ёкда энди юрак крларди. Жалолиддин Румий юракни акдцан устун куяркан, буни тушуниш мумкин: декдодй бил ишда уша давр мантикий тафаккурининг силлик, формал метафизикаси биз *озир экспериментал психология, деб атайдиган, неча бир суфийлар узузини синчиклаб кузатиш асосида ишлаб чшдан юрак фани - дан анча оркада эди. Бирок, юракдан англаш сав^и табиийга суянарди. Ва яна равшанки, унинг натижаси паралогик туе олиб, рамзга, мажозга мойил буларди. Мажозийлик эса санъат шугими. Тасаввуф бир мафкуравий ок?ш сифатида бошданок; шеърият билан ажралмас булиб, бирикиб яшади. Дастлаб суфиёна йиганларда иищ-мудеббат декдца халк, кушикдарида куйланарди. Шундок, кишмиши учун нишопурлик шайх Абу Саид Майхонийни куфру иштибоада айблашган эди. Кейинчалик суфийлар шундок, мажлислар учун махсус рубоий ва газаллар тукдйдиган булишди. Уларда хдк^кдт толиблари нинг ру*ий здолатлари акс этар, бу табиийки, сомеларда муайян завк,-шавк, уйготарди. Нопиушк ва воизлик фаолияти тезда суфия тарикдтининг у ёки бу жщатларини янада кенгрок, баён кдииб беришни такрзо этади. Бунинг натижаси уларок Ансорий, Саноий ва Аггорнинг мажозий йуналишдаги, панд-*икмат достонлари юзага келди. Фалсафий тафаккур умумга макнул абстракт мантик?ш категорияларни ишлаб чикдани каби, тасаввуф шеърияти дем Уз тара*- к^ёти жараёнипд аньанавий тимсолу ташбюугарни ишлаб чикди. Жалолидцин Румий яна шу анъаналарнинг чукдасида турди.

76 Унинг шеъриятидаги севимли тимсоллар кузгу, тасвир ва соя эди. Объектив борлшрш у узи бирдан-бир *ак?пдий деб билган хрлда узга, идеал оламнинг сояси деб биларди. Яъни борликдш инъикос, инъикосни борлик, Урнида курарди у. Буни *амиша назарда тутиш лозим. Маълумки, куз гуда хдмма нарса тескари куринади. Лекин биз кузгусиз *еч кдчон уз-узимизни кура олмасдик. Жалолидцин идеализмини унугмаган *одца, унинг ташбщини давом этгириб, айтиш мумкинки, Румий шеърияти мусаффо бир кузгуцир, етги асрдирким инсоният ана шу кузгудан куз узолмайди, зеро унда инсоннинг ру*ият олами, унинг хдракат конуниятлари ажиб бир тиншцшк ила акс этиб туради. Айрим олимлар «суфий» истилохд араб тилидаги жун маю маьносини билдирувчи «суф» сузвдан эмас, балки, юнон тилидаги ^софос» - донишмавд создан олинган, деб бежиз айтишмайди.. / Жалолидцин Румий ва унинг шогирдлари узларини суфий- J лар эмас, ошщдар, деб аташган. Уларга билиш йулида карвонбоши - мантик; эмас, мухаббат эди. Санамларга асиру бандалар, мен куп замон ошщ, Чумиб ишц уйкусига сарбасар, мен куп замон оиищ. Тириклик ибтидо айлаб, булурди шу жаурн пайдо, Азизлар, ошщ эрдим ощадар, мен куп замон ошщ, Кам эрмас, етти минг йил сувратимга булдилар машгул, Етишди борлитмдин бир самар, мен куп замон ошщ... «Мен эрмасму сиза сарваръ дея лаб очди Отопим, Анинг ирфонидин топдим асар, мен куп замон ошщ. Малоиклар, маориф тахтини кукка равон айлаб, Баландрок, силкитингиз болу пар, мен куп замон ошщ... Жалолидцин учун севги бутун борлшдни з^ракатга келтирувчи куч эди. Дон хдм, майса *ам, жонивор хдм сева олади. Лекин ёлгиз тани, ёлгиз териси билан. Факдт инсон хдм жисми, хдм акдидроки, хдм хаёли, хдм хотирасй ила севишга кодир. Муглакда интилган Жалолидцин учун олий шик, хдкдаат ишкд эди. Лекин у чинакам диалектик булгани учун инсонни суфийларга ухшаб бичиб куймас, жисмоний, заминий ёки унинг ибораси билан айтганда, фоний мухдббатга нафрат ила бокдас эди. Хар нечук севги - хунарга, ерга, ватанга мухаббат унинг учун ^акдаий ишк, йулидаги боскдчлар эди, бинобарин, хайрли саналарди. У севгини куёшга кдеёс этарди. Лекин уз-узига бино к^йиш, худпарастликни узни уз тани зиндонига со лиш, кур-ожиз булиб к,олиш, деб биларди.

77 У аёлга мухдббатни олкишларди, зеро, инсон узига ухшаган инсонга мухаббат куйиш билан уз мощяти, умуман инсонлик мо^иятини англаб етади. Ок, соколи куксига тушган чол тун к.оронгусини ошик,она талларга тулдириб, чарх ураркан, бу суфийлар учун шунчаки наигьали рак,си самоъ эмас, балки ишкдан маст-аласг булиб, олам билан кушилиш-ковушиш маросими эди. У о кир хднсираб тухтади, ён-верига куз ташлаб, аста-секин узига кела бошлади. Шам ёниб тугаб борарди. Деворлар ортида хдмон зимзиё тун хукмрон. У авваллари го*о тонггача чарх урар, бир оз дам олиб, тушгача, *атгоки окдюмгача рак,с туша оларди. IУ *аётда *еч кимнинг олдида хижолат чекмаган. Хозир эса Уз тани олдида хижолат чекиб турибди./ Худди чавандоз манзилга етгунча узи йул буйи аёвсиз кдстаб-кдмчилаган, энди эса йикилай-йикилай деб кдлтираб турган от олдида хижолат чеккандек. У латтадек бушашган, мажолсиз титрок, оёкдари билан 3ypFa бир кддам босди. Валад соядан чик^б тавозе ила отасини култикдаб олди. Жалолиддиннинг *аяжонли овозини эшитиб, нимк,орошу хонага рубоб кутариб кирган шу, Валад эди. Отаси унга танимагандек, хдйрон булиб бокди. Ха бир ерга бориб цолган, юм-юмалок,жун кдлпоки успадан салласини нарибери Ураган, калта чакмони ёкдсига бир жуфт юракми ёки сарв дарахтнинг суврати солиниб, мукдддас оятлар битилган, мана шу мошгуруч сокрлли эркак рубобни култигага крстириб, бир кули билан уни култикдаб тураркан, чиндан хдм ишониш кийин эди: нах;отки, шу - ушанда Уз пуиггикамаридан тураган угли, Валад булса? Уша тунда Ларендада одатга кура, у якинларининг туртки кдстови билан келинчак хонасига кирган ва мислсиз Гав^арбону билан нико^тушагида ётган эди. Орадан ярим дакдкддек «лип» этиб утиб кетган ярим аср олдинги уша тунда у бахтдан куру кар булиб, на шеър, на хдк^кдт, на мухаббат *акдда уйлаганди. Беихтиёр тах;орат олиб, шариатга кура илк никох; кечаси такрорланиши жоиз булган сурани Гав*ар ортидан такрорлаган, сунг бурон пайти кулга энгашган кдмишдек чайкдлиб, унинг устига энгашган эди. Чикдётган ойдек кизариб-бугрик^б кетган кулча юз, узининг ожиз ва мусалламлиги билан жазб этувчи нозик буйин, нак, учмо^кд шай бир жуфт о к, кабугардек туртиб-титраб турган кукраклар, яратувчи кудратини узида жо этган интизор OFyiu, бутун баданнинг узв-узвидан таралиб турган ажойиб бир рух;, хуллас, хдмма-^аммасида шундай бетиним чорлов, заифликнинг шундай бир кучи барк, урардики, у табиат билан юзма-юз к,олган kutubxonasi

78 да чулгаб оладиган жазаванинг оний бир сггаши «лов» этиб ёндию юз карра зиёда шидцат ила куйдириб, гир-гир айлантириб, уни аллакаёккадир учириб олиб кетди. Садардаги интизорликнинг салкини ила уралган кул жазаванинг авжи тушги бу жазирамасидан жунбушга тушиб, унга пешвоз отилдию забтига олиб, бир зумда FapK, кдлиб юборди. Ундан кейин яна кирк йилча яшайдиган Валадни бор этган уша бехудлик, сармастлик алангаси узга бир важду *олнинг даракчиси эди. Олам га му*аббатдан тугилувчи бир сармастлик уни куйдириб, адойи тамом кдгсди, лекин бу оташда яралган шеърият ундан сунг яна юз йилларча яшаб к;одци. Лекин бу *акда у на Ларендада кечган Уша тунда, на ундан анча кейин то Умр Куёши билан учрашгунга кдцар уйламади. Бугун Гавэдарни эслаганда ишк; базмини шарафлаб, калбцца янграган шеър Уз туйи куни эмас, Валаднинг туйи куни тукдпган эди, унга шундок; туюлган эдики, углининг умрида унинг Уз умри такрорланур, факдт ёшлигида уни кийнаган ру*ий сокрвлик билан эмас, жарангдорлик ила такрорланур. Валад унинг Узига ухшаб, отасининг муридига куёв булган эди. Кизни пайгамбар ккзининг номи билан Фотима деб аташарди. Бу номда Жалолиддин яширин маъно курар, зеро кизнинг отаси, заргар оксоколи Фаридун Саловдцдин илм-маълумот олмаган, лекин дунёнинг бирор мадрасасида *ам олиб булмайдиган *акикдт ва адолат сезгисига эга эди. Жалолидцин уни «нурил хакикдт, куббатул калб» деб атаганди. Ва кариган чогида шеьрдан булак машкулот билан шурулланмаслик учун жамики шогирдлари ва муридлари устидан заргарни шайх кдииб кутарган эди. Унинг кизи Фотимани Жалолидцин жонидан азиз курарди. Ёшлигиданок уни хонадонига, уз тарбиясига олган, савод ургатган, дунёни танитган, унга шу кдцар куп мекнат ва фурсат сарфлаган эдики, *атго якинлари *ам хдйрон колишган эди. Углининг туйидан сунг Жалолидцин «Маснавий»ни давом эттириш учун дархрл ша*ар якинидаги Филобод бокига жунаган, у ердан аввал бошлаб Уели Валадга мактуб йуллаган эди. Шоир мактуб мазмунини сир тутишни сураган, зеро, билимни саклай билганларга илми асрор муяссар булур, мактуб сузлари замирида эса унинг Уз крлби кашф этган энг эзгу сиру синоатлар ётарди. «Бугун, - деб ёзган эди Жалолидцин УЕлига, сенинг нико* айёмингда кузим ва кунглимнинг нури булмиш Фотама бонуни асраб-авайлагайсен, деб сенга топширдим, зеро, бу сен учун буюк синовдир. Умид улким, *амиша унга адолат макомида муомала килтайсен, химмат-здемоятингни увдан дарит тутмагайсен. Отанг манглайи, уз манглайинг, фарзандларинг номи-номуси ёрур ва

79 мусаффо булсин, десант хотининг билан кечган х,ар кунинг - туй, хдр тунинг - никох, окдюми булгай. Уни хамиша к^лбинг тузога ила овлагайсен, унга *еч кдчон энди овлашга х,ожат йук, бир улжа, деб кдрамагайсен, зеро, бундок, кэрагувчилар енгилелпи назарли кишилар булиб, ушалар х^кдца, улар факат дунёнинг сувратини кургайлар, деб бежиз айтил маган...» Валад отасини тушакка етакпади. Эхгиётлаб курпачага уткизди. Янги шам келтириб, уни тугай деб колган эскисига тутиб, ёкди, шамдонга кундирди. Жалолидцин унга рухсат ишорасини килди. Валад яна Уша назокати билан уз хужрасига, ухламай, унинг кайтишини кутаётган Фотима-хотун хузурига жунаркан, Жалолиддин индамай, ортидан кузатиб колди. Валаднинг хотини отр о ёк эди, буйида олти ойлик боласи бор, шунинг учун кечалари куркиб, ухламай чикдрди. У эрига ун икки бола тутиб берди, лекин \аммаси нобуд булди - кай бири тугилиши билан, кдй бири олти ойлик, кдй бири Ун ойлик булиб, кдй бири ёшига тулиб. Шурлик хотин алам устида еб туймас тупрокни туйдиришга азд килди: у буйида булди дегунча, ундан кутил иш чорасини изларди. Бу гал кам шундок Килди: атай ofhp нарсалар кутарда, хотинларнинг базмларида тонггача раке тушди, х,ар хил за*ар-заккум дорилар ичди. Лекин бари фойдасиз булиб чикди. Жалолиддин бундан хабардор эди. Хомила уч ой тулиб туртинчи ойга юз тутганида, келинини кувватлашга карор килди. У билардики, келини унга ишонади, ишонч эса таннинг узи *ам бехабар кувватларни кузташга кодир. У муктарам муриди Тоторий оркали Фотима-хотунга аввал дуо айтиб, сунг еткиздиким, болани асрамок даркор, зеро, ройибдан ишора булди, у эсон-омон тутилиб, cof-еаломат вояга етгай, факир Жалолидцин уз кузлари билан набирасини куришга орзуманд. Кдйнатаси ва устозига ихлоси чексиз булган, нак тангрига ишонгандек, унинг башоратига ишонувчи Фотима-хотун тутишга карор килди, гадоларга садака улащци, куй суйиб, курбонлик Килдирди. Сабр-токдт, мехр-муяэббат ила фарзанд кутмоккэ бошлади. Кечалари куркув босар, лекин ана шу куркувни енгишга жон-жахди билан уринар ва *еч кимга сир бой бермасди. Валад кам нобуд булган болаларига куярди, лекин Фотимахотунга ухшаб эмас. Авлодини какр-газабга олган хизмат кдршисида мумин ва сабр-бардошли булиб куринган Валад бутун аламини хотинига карши каратди. Мислсиз Гавхари вафотидан сунг бир бевага уйланиб, умргузаронлик этган Жалолиддин сезар ва иэтироб чекардики, Угли

80 иккинчи хотин, хеч булмаса, чури олиш фикр ига тушмиш. Бу шариатга зид эмас, у туртта хотун олишгача рухсат этади, чурилар то тугмас экан санокдд кирмайди. Лекин унинг угли ва вориси хар бир мусулмон учун фарз болтан умумга аён крнунлар асосида эмас, хакдаат ишкдца ёнганлар ошикдар учун мукдцдас булмиш кдгсб к,онунлари асосида иш тутмот даркор. Уз хужрасига томон жимгина жунаган Валаднинг оркдсидан бокдеб, Жалолидцин надомат ила уйлади: юмшоклик ва ёк?штойлик аёвсиз саркашликка нисбатан неча карра бешафкрт. Шунда, ушим издошим булармикин, деган умвдига яна бир бор дарз тушгандай булди. Фотимадек хотинни англамай, унга пинхона ранж-озор етказган киши отасини англармиди? Елгаз акл-идроки биланмас, бугун жисми жони билан. Сузларинимас, мохиятини?! Шу тобда шогирди ва келини унга углидан хам якднрок; б^либ туюлди, зеро, у устозидан ёкдмтойлик ва кексаларга хос ювошликни эмас, энг мухими исёнкорликни мерос кдлиб олган эди. Магар Фотима-хотун, у бир пайтлар беназир дусти, Умр Куёшини йук,отиб, бутун оламга исён этганидек, такдирга исён этмадими? Босибди зулмат андоцким, тилармен булса ой пищон, Гадаю мосуво булдимки, ша%га бошладим исён. Ажабуусни жахрн чорлар мени лутфи-карам айлаб, Мен эрсам, анга бормасмен, юрибмен гарчи саргардон. Мени ёр беписанд айлаб, бутун оламга хор этсун, Рарибдирман ва лекин чекмагаймен заррача афрон. Утинчу илтижо, о%и-фигонга айладим шуриш, Керакмас симу-зар, андин менга на дору, на дармон. Агарчи зарраи Хокмен, оловга кузгалон цилдим, Рацибдир бизга сув, тупроц, х,аво, беш сезги, чор мезон, Не эрмиш менга чор мезон, агарчи зарра тупро^мен, Кутардим шуриши т вю, рацибим холщ ул Рацмон. Бу сувдин ичмагансен, бас, сузим сиррини билмассен, Куёшга кимсани тенг этсалар, мен айлагум исён... Жалолиддин эхтиросдан энтикиб, кузларини юмди. Балки бир лахза кечгандир, балки абадият, то тинчиб, фикрлари аввалги маромига тушиб равон окдоагунча, кдмирламай утира берди. Хуш, угли Валад унинг сузлари сувини ичиб, унинг исёнкор маъносига етмаса, айбдорми? Ахир бекорга айтилмаган: «Кимки бизга махбуб эмас, унинг энг огар гунохлари хам маъ-. зурдир, кимки бизга махбубдир, унинг бир зарра гунохи хам маъжур эмас». «Хотун ёлгиз маъшукд эмас. Ёлгиз банда эмас, яратувчи хам

81 уша. Хамма хдм яратувчини англармикин? Хамма эркак *ам хотинни тушунармикин? Крронруликка куниккан кузлар куёш нурига бардош беролмагай. Уз китоблари орасига куртдай бекиниб олган факдолар «хотинларнинг юзларини бекитинг, уларни х,арамларга кдманг, сузларига кулок, солманг, *атгоки номларини крбр тошларига ёзманг», деб буюришар экан, сабаб уша зулмат ва жах,олат бандаларининг аёл кдлби шуьласидан куркдшида эмасми? Яна Куръон сурасига суянишади: «Эркаклар аёллардан юкрри тургай». Аммо бировнинг сузини такрорлаш хдли унинг маъносига етиш деган гап эмас. Мухаммад пайгамбар замонида хотинлар юзларини бекитишмас, улар орасида сузи ва аъмоли билан шоншузфат к;озонганлар озмунча эдими? Эр булиб тутлмайдилар, эр булиб етишадилар. Куплаб хотинлар фазли-камолот ва азми жасоратда эркаклардан кщори туришади». Хотин мухдббатининг таъмини тотган Валад узини хотин урнига куйиб куриши, кднд еб, кузгу олдида инсон тилини урганган тутидек, юрак сокрвлиги билан хайрлашиб, юрак тилини урганиши лозим эди. «НЕ ДЕМАК ХОТИН?» Ларендеда акаси Аълоиддин илк бор хасталаниб, ётиб колганда, ойиси Мумина-хотун кдйдандир бир муъжиза бир куш топтирди: кднот патлари ям-яшил, тумшуги кдзгиш, кузлари к,оп-кора тугмачадек, сурнайчи тути. Бундок тутилар Хуросоннинг Балх ва боища ша*арларида *арам а*пи ва болаларнинг суюкли овунчога эди. Бошини бир ёкда эгиб, галати бир жиддият билан одамларга бокувчи, х;ар нарсага к;изик;синиб к;арайдиган, тиниб-тинчимас бак,ирок, бу куш х,амиша она юрти ва к;адрдон уйни эслатиб турар ва шу билан хастани пича овутарди. Хаммадан *ам му\ими, у болани банд эта оларди, тути ёш, уни гапиришга ургатиш мумкин эди. Бунинг учун темир кузгу топиб, кдфасга урнатиш, сунг кузгу ортита бекиниб, маълум бир сузни хдцеб такрорлайвериш лозим эди. Тути уз сувратига бокдб, уни узига ухшаш бир куш деб уйлар ва у билан гаплашмок^ш булиб, у чикрзган овозларни такрорлашга интиларди. Бунинг учун унга кэвд беришар, мукофотнинг ширинлигидан тути кузгуни \ам унутиб,узи мустакдл кднд сурамокка мажбур буларди. Болалар *ам шундок, кдлишди. Лекин тути Ута а^мок; ёки ута акдли эканми, кузгуга кдё *ам бощади. Болаларнинг *афсаласи пир булиб, уни $з долита к^йишди. Лекин у бир гал

82 Мумина-хотуннинг кулида кднд куриб, даб-дурустдан: «Кднд бер!» деб кдчкдаиб юборди. Аьлоидцин котиб-котиб кулди. Тез орада к,ора куз муьжиза ширинлик берганда «Ращат!» дейдиган, сув сурайдиган, оёк, шарпасини эшитаркан: «Ким у?» деб кичкирадиган булди. Хатго кечкурун унинг крфасини буз билан ёпиб куйишни унутишганда «Ухлайман!» деб талаб килишни х,ам урганди, гуё у форс тилини чиндан хдм тушунадиганга ухшарди. Киш кирди. Аьлоидцин пича оёкка турди. Тути уйнинг арзандасига айланган, хдмма унга урганиб долган, *еч ким парво этмас эди. Афтидан, у эшитганларини бир бощцан ёдлаб оларди. Бир кун якинлашиб келаётган оёк шарпасини эшитиб, одатича «Ким у?» деб кичкирди. Хонага отаси кирди. Тути безовталаниб, типирчилаб колди. У кднотларини патиллатиб, бор овозда кичкирди: Герхо*ар! Герхо^ар! Хамма тошдек кртиб колди. Тути Султонул Уламони окизга олиб булмас суз билан хакорат киларди! У кушга атай ургатишган деб уйласа борми!.. Лекин отаси бош чайкдди-куйди, *а, у тути сузидан *ам сабок ола биларди. Тутини апил-тапил Жалолидцинга таниш бир юнон р и ш т ч и - га cobfa килишиб юборшцци хайриятки, унинг уйида форсчани тушунишмайди. Лекин бу сузни туги кдёкдан Ургангани сирлигича колаверди: холбуки у бир гал кэдр-газаб асносида Султонул Уламонинг тилидан учган ягона суз эди. Сузни туги хам Урганади, аммо унинг мохиятига факат одам, лекин хамма одам эмас. л етти ёшида Гавхдрга булган муфббати Жалолидцинни рухий соковликдан кущазиб, юрак тилида унга илк сузларни Ургатди. Хуш, у шу ондаёк уларнинг маьносига ета олдими? Бунинг учун исён сшовидан Утиш, узидаги худпарастлик балосига бардам бериш лозим эди. Лекин кар бир махрумиятда муяссарият, хар бир муяссариятда махрумият мавжуд. У ана шу куращда Гавхдридан айридци! Валад ота угитини кулоккд олмади, мухдббат синоввдан утолмади, бинобарин у туй куни маюубида ишорат этган асрор Жалолидциннинг асрори булиб колаверди. У хдм «Гавцар» деб агаларди. Олти юз йигирма учинчи йили дожрий ёки бир минг икки юз йигрирма олтинчи йил мелодийда Гавхар-хотун эсон-омон Урил турди. Жалолиддин узининг Гавхарга булган севгиси туфайли дунёга келган янги мехмонни биринчи бор курганда, у кизриш товланувчи коптокдек булиб, кукимтир чойшабда ётарди. Ёш

83 она у бор-йуга ун беш ёшда эди, кувонч ва хижолатдан кдпкдзариб, уклидан куз узиб эрига кдради. Шунда Жалолиддин бир неча соат азоб чекиш оркдсида унинг куэлари касб этган ажойиб бир теранликка *айрон к,олди. Мумина-хотун келини га юз угириб Утирар ва набираси чой* шабига кдцимий тилло танга кдцарди. Бу танга аалодцан-авлодга Утар, бугун Султонул Уламо дуо айлагач, бахт келтирсин, деб уни келинига *адя этган эди. Мумина-хотун кдтимни тиши билан чирт этиб узди-да, чакдлокди йургаклаб, ойисига узатди. Шунда гойиб бир кушик,- нинг сарпардасидек, Гав*ар кулидаги билакузуклар жаранглаб кетди. У пидиачокдек сийнасини очиб, к,орайиб турган кукрак учини ме*р ила гудакнинг к д о еи ш, тишсиз огаига тутди. Чакдлок, тамшаниб, чакдонлик билан бир маромда сура бошлади. У *ар гал сурганда, ойисининг тани енгил чайкдларди. Жалолиддин ана уша чайкдлишларга мазушё булиб, тикилиб к,олди ва кдлбининг кдърида тантановор бир тарона тугилиб, бутун борлипши кдмраб келаётганини *ис этди. У куз унгида ёлгаз уз Гавхдрини эмас, табиатнинг туганмас баракат рамзи булмиш Зухрони *ам курарди. У кдцимий сувратларда кдндок, чизилган булса, худци шундок, эди: эгнида тиллоранг либос, к^шларида билакузуклар, оёкдарида халхол. Яна худци сувратда чизилганидек, унинг олдида бошкд бир аёл утирибди. Рост, унинг кулларида кдцимий мусикдй асбоб, к^биз эмас, чакдлок,. Аёл уни создек тутиб, ундан бутун оламнинг охднгини таратмокда. Кдцимий эронийлар Нох?ад, римликлар Венера, деб атаган тонг юлдузи Зухрони эслашга яна бир сабаб ушанда Ларендеда Жалолидцин мунажжимлик сирлари билан хдм гшча машрул булган эди. У з^али куп умр курмаган булса хдм салтанатларнинг заволию мингларча инсонларнинг хдлокатига шоздц булган эди. Мунажжимлар инсонлар ва салтанатларнинг дегсмати осмон ёриткдчлари, уларнинг хдракатларига ботли^ дейишарди. У ана шу к;онун ва сабабларни билгиси келарди. Уели Валад чоршанбага угар кечаси булиб, жума куни дунёга келган эди. Бу кунлар илми нужумда Зухрогатобе саналарци. Зухро юдцузи остида тугилганлар эса хушхущ, хушовоз, хушсурат ва хэ?о<дггуй булишарди. Гавхдр-хотун шувдок.эди. В ау ошик; успирин уз боласининг хдм шувдок, булишини беихтиёр орзу зггарци... Холбуки, кисматга умид боклайдиган булса, у Угли учун *ассослик ва ирода сураши маъкул эди. Аёл кишига табиатан ато этилган нарсани эркак фахдт жасорат билан олади- Бирок, йул бошида турган бола йул адокида турган чолдек буни фа*млай олармвди?

84 Сирасини айтганда, у Ларендеда ишкка эргашиб, илми-ирфон сари илк кдцамлар куйган уша кунлардагидек х,еч к,ачон бахтиёр булмаган. Дунё кузларига янгидан очилган, йулни ёритиб олдинда порлаган нур хдлокатли тикка довонлару пушаймонларнинг жаханнамий тубсиз упкрнларини унинг назаридан яширган эди. Купириб оккан к,он дарёлар, бутун бошли халхдарнинг \алокатга юз тутиши, вайрон этилган ша\арлар \акдца етиб келган миш-миш хабарлар атрофи токлар билан уралган бу ям-яшил водий куйнида олис бир босирик, тушдек туюларди. У мехрмухдббат бокпаган кишилар ёнида, бари cof-еаломат. Бу гофилликнинг саодатли кунлари эди. Кейинги йил ёзида Гавхдр яна бир бола тукиб берди. Мунажжимлар ва доя кампирларнинг башоратига к;арамай тугирик, onip кечди. Улар отаси ва унинг муритдари билан уч кечаю кундуз куз юммай, тиловапг кдлишди. Шу уч кеча-кундуз давомида у бир марта *ам хотинининг овоз чикрзганини эшитмади. Мумина-хотуннинг айтишича, бояк^ш нолишимни Жалолиддин эшитмасин, деб ёстикди тишлайвериб, тилка-пора килиб ташлабди. Хали уч ой бурун у igra тупика онасининг исми билан, угал тугилса акасининг исми билан аташга кдрор кдлган эди. Акаси огир ахролда ётар, афгидан узок^а етмайдиганга ухшарди, бас, улар билан жилла булмаса, унинг номи яшаб крлсин. Гавх,ар мик^и ва сомом угил турди. Усиб улгайгач, отасини дийдайи равшани, дунёни *ак?щат машъалидан махрум кдлар экан, туталмаса яхши эди. У дунёга отаси уз хдссослигининг жа*д ва *асад билан айнаган тескари томонини, нак; кузгуда кургандек курсин учун келмадимикин? Ахир *ар бир инсоний хусусият истаган тилда икки номда юритилиши бежиз эмас кдтъият ва тумток^шк, кщтиккуллик ва золимлик, юмшокдик ва бетайинлик, э^тиёткорлик ва курк,01дшк. Бу сифатлар кимга ва нимага кдрши крратилади хдмма гап шунда. ^ Гав*ар тугирикдан сунг согайиб кета кщмади. Уз цалбининг тутлиши билан банд булган эрини ташвишга куймаслик учун у уз майлича кун сайин ундан йирокдаишб борарди, Жалолиддин эса, гапнинг тагига етмай, бу фидоийликни дарх,ол кдбул кдпа колди. Кэндай кдлиб у пайкдмади? Нечук сезмади, англамади? Унинг совиб бораётган кулларини кафтида тутиши, то сунгги нафасигача унинг кузларига термулиши, унинг рувддан улим да^шатини аритиши лозим эмасмиди! Ахир усимлик дони пишиб етилса, тупрокка тушса, кукаради, нега биз ишк;-му*аббатда пишиб етилган инсон кдлби хакдца боищача уйлаймиз?

85 Кунгил здакматидан булак, дунёдаги бирор фан буни узгартиролмас, бирор *икмат тасалли беролмасди. Лекин ушанда, ёшлигида у юрак сузларини, худди сурнайчи тути форсий сузларни, такрорлагандек, такрор этарди, холос. Мана, углига ёзган уша сузлари замирида нима ётарди: унинг, Жалолиддиннинг уз тажрибаси. У мактубда бу туфида очик,- курук, бир нима демади, умрининг охиригача бир нима демайди *ам, зеро, Валад *ам Узига ухшаб мухаббат синовидан утолмади. Лекин у кдрк,ёишда Валад англамаганни англар эди. Холбуки, Валад аллаждчон кдркдан ошди... Хай*от, *амма нарсани англаб, дунёнинг шуришига назар солсанг-у, жиндак узгартиш ёки жиндак кумаклашишга курбинг етмаса! У яшаган сайин ишончи ортарди: *еч кимга *еч нарса ургатиб булмайди. Фаждт йул курсатиш мумкин. Йулни эса *ар кимса Узи Утиши шарт... Улар Ларендеда яшаган охирги йили гуё кечмиш йилларининг хузур-хдловатини сутириб олмокчидек, офат-фало катлар бирин-кетин уларнинг устига ёгилаверди. Акаси бздордан буён тушакда ётиб колди. Го*о онаси уни хизматкорлари билан култикдаб тущцан сунг бокка олиб чикдрди. Аьлоидцин кдлин лула болиш устида, урикка суяниб, узок, Ултирар, ёзнинг иссишга кдрамай, пахталик тунида совуккотиб, жунжукмагунча, курбонлик куйнинг кузларидек маъюс куалари билан баланд кррли чуккилардан узилиб, тубсиз мовий осмон сащида сузган булутларга тикиларди. Йук кузлари билинмас, худци ана шу булутларга ухшаб, узилайузилай деб турган жони билан тикиларди. Лекин унинг жон бериши осон булмади. Ногахрн кони орзига келиб, томорида рар-рара булди, шурлик бурилиб буфикди, гуё тутиб колмокчидек, унинг бошини баррига босган ойисининг куллари ва куйлак-лозимини кип-кизил конга буяди. Бостириб келаётган шом цорошусида муминларнинг жанозага чакирган суфининг кичкирига эшитилди. Унга жавобан да^шагг аралаш уввос солаётган хотинларнинг йирисини босиб, минорадан муаззиннинг баланд овози янгради: Аллоду акбар! Аллоду акбар! Жалолидцин гиламга гурс этиб чукди, кафтларини чеккаларига тираб, тоат-ибодатга тугинди. Намоз сузлари уз йулича окар, юз берган ходисани аклан англаган Жалолидцин кдлбан кдбул этолмасди. «Сен бутун танасини яра-чакд крплаган хасталарнинг тушакда Узларини хар ёкка отишганини курганмисан? - деб сурабди кдцимий дннд донишмавди. Кдриликдан куриб-кдкшаган заифнотавонларни *дм курганинг бордир? Сен, нихоят, уликларни

86 *ам кургандирсан? Намотки, улар сенга сен тугрингда бирор нарса демаган булса?!» Муаззиннинг хассос овозида Жалолиддин такдирга тан беришни эмас, казаб ва умид охангларини, кетаётган ва келаётган, аммо мукаррар яшаётган одамзоднинг сунмас умид охангларини эшитди. Одамларнинг жасоратига крйил к,олиб, куз ёшлари юзларвдан окдб тушаётганини хис этди. Дардакикдт, инсон кузи унгида очилган бу олам абадий ва чексиэдир. Лекин инсонга деб ажратилган ла*за накдцар киска! У билан бир крриндан талашиб тушган акаси узининг ун туккиз ёшида нима курди, нима англади, нима кила олди.? Нега келдию нега кетди? Бу саволга жавоб борми? Мумина-хотун угли улимвдан сунг узоккэ бормади. Кулларини буиган Уша к;он гуё уни маркам тутиб турарди: у уйдаги ишташвшццан кечиб, кеча-кувдуз тоат-ибодатга берилди. Бу гал Султонул Уламонинг хдм насихатлари кор кдлмади: улган билан кушилиб улмайдилар, улганнинг ортидан хадеб FaM-xacpar чекавериш Аллохнинг разабини кузгайди!.. Йук, бу гаплар бари муаллак; колди, Аълоиддин она кдлбининг бир парчаси эди. Бир гал хуфтон намози махали у тусатдан оёккд турди, гойиб бир овозни эшитмокчидек, кдддини ростлади, сунг юрагини чангаллаб, ерга йиидлди. Юзини бужмайтган ОБрик лабларида MaFpyp табассум булиб когда: мана, у нихоят етшцци... Оломон билан тобут ортидан бориб, Курьон сураларини кироат килган хофизларнинг кунгирокдек овозларига кулок солиб, акаси ортвдан онасининг хдм азиз чехрасини яширган Ларенденинг саргиш тупрогига термулиб, Жалолиддин ортик йикламади. Жони жонвдан, кота конидан булган шу аёл хакида у нима дам биларди? Боякиш дамиша рузрор ташвишига ботган, эрининг айтганларини хамиша сузсиз ва свдквдиддан бажарар, у билан сухбаща хеч качон биринчи булиб суз котмас, асл мусулмон аёлларга жоиз булганидек, факдт унинг саволларига жавоб кдйгарарди, холос. Бу дунёда хотин кишининг узи ким эдики, сузи булсин? Ойиси Султонул Уламога муносиб, сал кам зохидона хаёт кечирар, хатто болаларини хам гох-гох, эридан чучинкдраб, курка-писа эркаларда. Султонул Уламо болалари хаммадан хам Оссининг эркалашлари туфайли иродасиз ва тегманозик булиб Усмасин, деб хавотирда эди. Ха, ойиси кеча-кундуз болаларим сорми, к;оринлари тукми, кийим-бошлари бут-озодами, деб куйиб-пишишдан бушамасди. Бу уларнинг тани хакддаги рамхурлик эди, аммо у табиий булгани учун кузга чалинавермас эди. Дарвоке, у ойисидан хам кура отасининг энагаси Насиба кампирни купрок эсларди. У болаларга хар кдлай, золим девла kutubxonasi

87 ру ажойиб самандар куш хдкдца эртак айтиб берган эди. Кейин эсида крлгани - отасининг халк; *икоятлари йулидаги панднасщатлари. Бир гал Аълоиддин билан, худо билади, негадир тж иллашиб к,олди. Шунда отаси уларга форс, турк, араб ва юнон *дкдца бир ривоят айтиб берган эди.... Боришарди турк, араб, форсу юнон, Шунда бир кимса анису мехрибон Хайр, деб бир танга савю айлади, Йуцки савю, балки гавю айлади. Форс деди: «Бозор тушайлик шул замон, Ацчага ангур2 олайлик, дусти окон!» «Куй бу гапни, деб уни кесди араб, Эйнаб олсак ацчага, булгай ажаб!» Турк деди: «Бехуда бу гаплар бари, Мевалар ичра узумдир сарвари!* Шунда юнон %ам арога соади суз: «Эй, харид этмок стафилъ дуруст» Бас, улар битта кррорга келдилар, Лек, тушунмай, ба^су вавю цилдилар. Барчада хокрш узум эрди фанрт, Барчаси бирдек, узум, дерди фацат. Лек арога шум жахрлат тушди, бас, Тиш, ковурт лат еди, топди шикает. Рофилу тфлат сузидин можаро, Бизники бирлик била сулзу салоу,... Отасининг ривоятлари, Насиба кампир нинг эртаклари уларга илк ру\ий озукд булди. Тан ва ру* хушхабар ила манзилга ошивдан от ва суворийдек айрилмасдир. Аммо от озюи суворийга овкдт булм айди. Хар бирининг Уз емиши, Уз насибаси бор. Суворий отни Уз измига сололмаса, у эгасини манзилга эмас, охурга элтади. * Ангур, э Ш, стафшь узум.

88 Инсон умри кузи очиб юмгунча утсувчи бир лздза. С>г умридан жиндак узун. Сийлаб-сийпапайвермасдан, хрчаб-дастаб турилса, олдинда ингизор турганларга инсон ру*и \акдца мужда етказиш мумкин, йукра, гунг ва тупрок&а к,оришиш *еч гапмас. Ушацда Жалолидцин уз танини назар-писанд этмагани учун, бир кун келиб, кдриган чогада хижолат чекишини кдёкдан билсин? Хамон ёдида: ойижониси унинг тани лат емасин деб Балвдаги уйлари томида кдндок; к?1чк?трган, уни арзимас булсада, уша илк жасоратдан кдйтармок^ш булган ва уша кдчкдрик, туфайли у улишга сал долган эди. У ачиниш ва да^шатдан бир сесканиб тутпди. Ойисига ва ойисига ухшаб узидаги рущй учцунни алангага айлантиролмай, дунёни тарк этаётганларга ачиниб, аёл кдсмати олдида даэрпатга тущди. «Не демак хотин? Ха, бу дунё, дегандай гап. Буни айтсанг-айтмасанг, у узлигини тарк этмайди. Сенинг сафсаталаринг факдт зиён ерказиши мумкин. Масалан, битта ношш олиб, оркднгга яшир-да» «Хеч кдчон *еч кимга бермайман *ам, курсатмайман *ам!» деб айтиб кур. Сен хасислик килганинг сайин одамлар нонга гушна булишади. Ялиниб-ёлворишга, таъкдб этишга, *ак;орат кдлишга тушадилар. Худци пгундок*, сен хотинга бошкдлардан яширин, деб буюрганинг сайин, уни истовчилар купаяди, унинг узи хдм одамларга куриниш беришга мушток; булади, зеро, ман этилган нарса инсонни Узига жазб этади... Сен тинч-осуда ултирибман, деб уйлайсен, лекин Уз атрофингда уз кулинг билан э^гирослар оловини ёвдэнингдан бехабарсен. Унинг кдлбига эзгулик уруки сочилган булса, ман этсанг-этмасанг, у эзгулик йулидан боради. Бас, овора булмай куя к,ол! Магар аксинча булса, барибир у Уз айтганидан к,олмайди, сенинг таъкдбларинг унинг хо^ишларини кучайтирада, холос. Сен кеча-кундуз ба*с кдииб, уни тузатмок^ш буласен. Уз кулинг ила унинг балчигини аритмок^и буласен. Хол буки, бу синов сенга бежиз берилмаган, унинг кумащца уз балчиганти аритгин, деб берилган. Унинг дашномларини кдбул kjoi, кунглига йул топ, мезфи-окдбатинг ила уни ораста айла. Илло, эркакларга хос рашк балосидин фориг булгайсен. Дейилмишким: «Эркаклар аёллардан юк,ори тургай» (Куръон 1 сура, 34-оят). Жохдилар чиндан хдм аёллардан юк;ори туради, негаким, улар да- Fan ва багритошдирлар, уларда ра*м-шафкдт, мезф-му*аббат, хдммат-хайрюкщмк оз булади. Уларнинг табиатида *айвоният хрким, зеро, мухаббат ва мурувват инсонийдир, жа\л ва *ирс ^йвоний. Буйла эркаклардин ак^п ва юрак сояртби булмиш аёллар куп карра устун». Жалолидцин Румий уз умрининг охирвда шогирдлари саволига шундок; жавоб берган эди, хрлбуки, у даврда хотинларни

89 асиралардек асоратда тутишар, уларнинг сузи на худо, на крзи олдида инобатга утар, улар юз очиб, одамлар олдига чикдшолмас, киборларнинг хдрамларида унлаб хотинлар, юзлаб чурилар булгани дрдца, камбагаллар кдлинга пуллари етмай, умр буйи буйдок, Утишарди. Хуллас, ёлгиз И слом оламида эмас, христианлашган Магриб мамлакатларвда хдм хотин одам саналмасди.. «Асрор котиблари» унинг сузларини «Фщи-ма физди» яъни «Бунда неки бор эса уша мавжуд» деб аталган ваъзлар китобига дарж этишган эди. У Ларендеда онасига очилган кдбр бошида хдм ва хдтгоки, ундан анча кейин - Кунёда кдлбининг гав^ари булмиш Гав^архотунни яширган тупрок, тепасида хдм бу сузларни билмасда. Лекин ушалар унинг азиз гойиблари - уларни у умр буйи урутдек ер юзига сочди кейин фикр булиб, кукариб чтдпцци, куп йиллардан сунг шогирдлари куллари кдлтираб, шиддаткор рувдан юраклари пукиллаб, бу сузларни Самаркднднинг оппок; крюзига туширишди. ЧАКДМЧИЛИК Ларендедаги султон ноиби амир Мусо Мумина-хотуннинг дафн маросимига фаол кдтнашди. Султонул Уламони бир неча муддат уз зоолига куйиб, бир куни бир неча якрн мазфамлари билан унинг з^узурида *озир буцци. Агар хдзратим изн берсалар, марз(уманинг кдбри устида согона тикласак, албатта Ислом олами Султонул Уламосининг завжаи му^гарамаларига муносиб *ашаматли мак,бара эмас, балки амир хазинасининг курби етгудек дахма, деган таклифни Уртага солди. Жалолидцин дархрл, отам таклифни рад этса керак, деб уйлади, чунки опаси умр буйи хукмдорларнинг эхрон-мархдматини хдром ^исобларди. Лекин у янглищци: отаси розилик берди. Афпадан, Уиш ва хоганининг улими Султонул Уламони анча юмшатган эди. Уз к^ли осгидаги шахдрда шундок; машхур уламо ва воизнинг яшаётганидан фахрланиб юрувчи амир Мусо бу кори хайрни бекорга кдлмади: энди, деб уйларди у, Султонул Уламо шундок; азиз кдбрларни ташлаб, *еч кдёкда жилмайди. Лекин иш бошкдча булиб чикди. Хар бир саройнинг, хдггоки, энг кичик саройнинг хдм ички з^ёт маъносини игво ва чакимчилик ташкил этади. Жангчи ва соддадил турк амир Мусо игво ва чакрмчигакка токдг цилолмаса-да, унинг саройи булардан холи эмасди. Султон ноиби ёлгиз жангчи эмас, балки хукмдор, яьни сиёсатчи хдм эди, бинобарин, хдр куни, «тнг» демай захдр-зак?<ум ютишга зфм *озир эди. Йук.са, заздозаккум нари турсин, бошхд бало-батгарларни хэм югишга *озир

90 булган узга бир эпчил унинг Урнини илиб кетиши *еч гап эмасди. Амир хазинасининг сал кам ярми харжланиб, Мумина-хотун кдбри устида тикланган сорона у *озир хдм уша кдбр устида турибди пойтахтга аъло *азрат номига юбориладиган чакдкдома учун яхши дастак булди. У узга чакдано мал ард ек, хийла саводсизлик билан тузилган эса-да, роят такродорлик билан битилган эди. «Балх шатфидан Рум Tynponira бу юртни уз шарофати нури ила мунаввар айламак учун Султонул Уламо Бахоуддин Валад хдзратлари ташриф буюрмишлар. Аммо Султонул Давронимиз бундан бехабардирлар, илло, ул *азратнинг кули ва ноиби булмиш амир Мусо Султонул Уламони Ларендеда куч ила саклаб, унга деб Мадраса курди, унинг якинда вафот этган заифаси кдбри устида катга сарфу харажатлар ила сорона кутарди. Амирнинг бу кдлмиши буйла далолатдирким, аъло *азратнинг бу купи подшо разабидан курк>1агай». Хар куни эрталаб мактуб ва чакдадомаларни укишни одат этган Аьлоидцин Кай Кубод Биринчи бундан шундок; разабга келдики, Вазир орага тушмаганда, амир Мусо бошидан ажраши мукдррар эди. Вазир, хуфиялар оркдли текшириб курайлик, кейин бир тухтамга келармиз, деб султонни тинчитди. Бир *афгадан сунг ноиб уйига султондан чопар келиб, унга чарм найчага солиниб, султон мухри билан сургичланган мактуб ни узатди. Амир Мусо макгубни аввал бошига куйиб, кейин мухрни упди, сунг Укиш учун уни к,озига берди. Кози мактубга куз югуртиб, ола-кула кузлари билан амирга бокди, гуё унинг кдршисида жонли одаммас, жонсиз бир жисм тургандек эди. «Нечук журъат этдинг, деб ёзарди султон, - авлиё кддам ранждда этсаю сен хабар айламасанг?! Бундок, паришонхотирлик ила бепарволикни Алло* маъзур тутмагай». Нарёрини Мусо эшитмади. Шуб*асиз, султон мактубида суз унинг хдёт-мамоти устида борарди. Мусо жанг майдонларида не-не улимларгадуч келмаган. Аммо жангда жасорат - бопщаю хукмдор кдршисида жасорат бошкд. Турк-салжук^ар одатига кура, жумла мулозим ва аркони давлат узини шариат здукмига мусаллам деб билгувчи озод дехдонлардан фаркда уларок султоннинг куллари саналар, уларнинг мол-мулки, ор-номуси, хдёт-мамоти ушанинг иродасига 6ofлик; булар эди. Куним битди, деб уйлаган амир Мусо сунгги бор ок, фотихд олиш учун Султонул Уламо хузурига ошикди, зеро, султоннинг кдхр-казабига дучор булишда унинг хдм *иссаси бор эди. Кунёга хабар кднайлик, деб амир Мусо неча бор ишорат этсада, Султонул Уламо раъй кдлмаган эди, бу фоний дунёнинг

91 султони узини нариги дунёга бугкул багашлаган Аллокнинг бир банааси ила неча пуллик иши бор?... Амир кулида макгубни курибок, Султонул Уламо нохуш хабар эканини дарров пайкдци. Мактубни шошилмай укиди-да, уни чарм найчача солиб, фикрга толди. Салжук султонлари уламо ва шайхларни нечоглик иззатикром этишлари унга аён эди: ерлари ислом дунёсининг бир чеккасида жойлашган, Византия вилоятларини бирин-кетин кулга киритиш учун мумин-мусулмонлар му^аббатини купрок Козонишга экгиёжманд эдилар. Бунинг учун асл мусулмон хукмдори булиб танилмок даркор: бас, султон салтанати Худодан экан, Куръон ва щщсларда битилган, бузруквор уламолар окзида зикр этилувчи парвардигор иродасини бажариш *ам фарз эди, зеро, ун саккиз минг оламнинг сарвари булмиш Ашю*и карим ушаларнинг тили билан сузлайди. Султонул Уламо сокрлини бир-икки бор сийпаб, кдршисида бош эгиб, *укм кутиб Ултирган амирга юзланди. - Султон хузурига дадил жунайвер! Унга бор гапни айтиб бер! Амир Мусо хазинанинг колган-кутганини йигаб, султонга cobfa козирлади-да, чопар оркдли ёзма жавоб жунатиш урнига уч сокчисини эргаштириб, Кунёга кдраб узи от сурди. Аьлоидцин Кай Кубод 1, Султонул Амирал Исломин, Ямандан - Гуржистон ва Абхазиягача, Рус еридан - Тарсус сархэдигача, Византия мулки, фаранглар ва арманлар улкасидан Ктезифонгача не-не беклар ва кокимларга з<укмфармо булган подшо Уз ноибини давлат девонида кабул килди. Мусо тиз чукиб, манглайини уч карра ерга тегизди, хукмдор Утирган тахт оёкини Упди. Туришга ижозат этилгач, султовдан ёки кора жубба кийган уламолар ёхуд яркирок тун кийган амирлар, амалдорлардан суз котишга ишорат кутиб, бош эгиб, кул ковуштириб тураверди. - Гапир! деб буюрди тахтнинг Унг кулида утирган вазир. Мусо яна таъзим адо этиб, айбини буйнидан сокит килмай, бор гапни сузлади, Алло^нинг инояти билан салжук ернга кдцам ранжида айлаб, аъло *азратнинг шу кокисор кули кдламравидаги Ларенде ша*рини макон ихгиёр этган Шайхул Аьзам, Султонул Уламо шаънига ошириб хдмду сано укдци. Уттиз беш яшар, сарик сокол Аьлоидцин Кай Кубод 1 язршда Трапезундга килган юришидан зафар кучиб кэйтган эди. Узининг куплаб унвонлари кдторига «Сокиллар буйи хукмдори» номини *ам купшб олган, муруллар Хоразмни тор-мор этгач, энг кудратли мусулмон подшосига айланган султон шу кунларда узига инъом этилган хркимият хусусида куп уйлар, дунёга коким булишни орзу этарди. Султонул Уламо унвонига эга булган Шайхул Аьзам унга - Султонул Умарога роят зарур эди.

92 Амир Мусо кутилганга кдрши, Ларендега тирик ва cof-canoмат к^йтди. Яна устига-устак, султоннинг совка-саломлари билан, сарой сок^шларию икки хос амалдор ^амрозушгида кдйтиб келди. Улар шайхи бузруквор мар^амат кдпиб, уз хонадонлари ила Кунё шахрини ихтиёр этсалар, султон ул *азратнинт панднасщатларидан бадраманд булур эди, деган олий тилакни арз этишди. Жондан азиз мархумлари ётган, умрининг кейинги йиллари осойишта кечган бу шахарни тарк этиш кднчалар огир булмасин, буйсунишдан боища чора йук^ Совга-саломлар билан сокчилар з(амро*лигида келган элчилар сузи, шуб*а йук^ки, хо- *иш эмас, фармони олий эди. Яна етти йил аввалгидек китоблар ва ашёлар тугиб, бойланди, Узаро хайр-маьзур сузлари айтилди, кдрзлар туланди, Ларендеда к,олиб, одамларга хдк, сузини ургатувчи муридларга сипоришлар берилди. Яна Мадраса эшигида, бир пайтлар Балхда уларнинг уйи олдида тургандек, карвон сафарга шай турарди. Эгарга таркалган зинапояни бир-бир босиб, тутрухдан сунг *али узини унглаб ололмаган Гав*ар-хотун сунгги бор болалари билан тунга чикди ва Султонул Уламо Уз умр йулида сунгги бор карвонни сафарга йуллаб, дуога кул очди.

93 Тур тин ч и боб кургон

94 Кузни юмгил, кузга айлансин кунгил. Жалолиддин Румий БАХ.С Кулранг само мовий туе олиб борарци. Юдцузлар бирин-кетин суниб, куздан гойиб булищци, факрт tof ортвдан кугарилиб келаётган саркиш шуьлага бардош бериб, Зухро ялтираб турарди. Муаззинлар азон айтиб юборшцци. Майин шаббода девор ортидаги япрокдарни шитирлатди. Дарвозабонларнинг уйкули, дарал овозларини темир «отик,-мошик,»ларнинг ричир-ричири босиб кетди. Ша*ар дарвозаси олдида теварак-атроф де*к,онлари *айдаб келган бутдалар, куйлар маъради. Ховлиларда аёлларнинг овози таралди, улар ёгоч кавушларини «так.-тук,» босиб сувга боришарди. Бозорда дуконлар очила бошлади. Асла*дсоэлар растасидачукич гурсиллаб, заргарлик дуконларида болгачалар тикдплай кетди. Tof ортидан куёш чикдб келди, бутун водий боелари, зодагонларнинг чаманзор *овлилари, йуллари, арикдари билан унинг куз унгида худци кафтдагидек намоён булди. Хар бир *овли, *ар бир 6of, *ар бир садо унга ошно эди - ^азилмас, бу шахарда у ярим аср яшади, яна кдндок; ярим аср! Хижрон якдн эди, лекин у ана шу шуълалар, ранглар, атрлар, ола-курок, садолар к;оришган ша*ар *авосига туймасди. Кеча тун буйи Муинидцин Парвона саройида базм булди. Жалолидцин ва унинг муридлари, Кунё ищрининг донгдор шайхлари базмга таклиф этилган эди. Мамлакатни узок; йиллардан бери идора этиб келаётган Парвона *озир ёш султонга васий сифатида иш юритар, давлатнинг ягона со*иби-таянчи эди. Одатда босик;-вазмин булган бу одам го* хаёлга толиб, го* уйин-кулгуга берилар, го* сок,олини сийпаб, кузларини деворга кддаганча, жим к;олар, афтидан уни *ам ички бир дард кемирарди. Жалолиддиннинг сузлари ва шеърларидан Муинидцин тасалли ва ишонч-таянч изларди. Бу нарсаларни у на суянчиги - жа*онгир мугулларнинг жанговор куцратида, на ракдблари вилоят беклари ва сарой амалдорларини узаро кдркричок, кдлиб, кейин абгор айлаган айёрлигида, на у билан мугулларга кдоши

95 гил бириктирган миср султонларининг яширин мададкорлигица, на фукдрога соладиган куркув сиёсатида, на бе^исоб молу давлатида, на бутун мамлакат буйлаб сочилган масжиду мадраza, хонацою карвонсаройлар курилишига атаган хайри-э*соница топа оларди. Сарой ва девон ишларида суяги к,отган, тадбиркор, аслзода Парвона - отаси мукдррибус султон эди подшо хонадони эилан кдриндош киришган акдгш ва маълумотли киши эди. Гох,о узи \акдцаги аччик, ^акдоатларни хдм, айникса, у Жалолиддин Румий тилида зикр этиларкан, «ганг» демай эшитар, зеро сиёсатдон булганидан, кудратни, *атгоки, рухий кудратни хдм ган олиб, хурмат-эх^иром этарди. Бир гал навбатдаги мурул босдепщцан сунг мамлакатда руй берган очарчилик макали Парвона амри маъруф сураб, Жалолидцин мадрасасига тапгриф буюрди. Мавлоно газабда эди. Парвонанинг омборларида ралла ириб-чириб ётар, одамлар эса оч* ликдан шишиб, кучаларда улишарди. У олий мех^онни тикка туриб кдрши олди, ултиришга таклиф *ам этмай, бутун махрамлари олдида суради: Куръонни ёд бнлишинг, шайх Садриддин хузурида хддис Урганишинг чинми? Чин, хазрагим. Булмаса, амри маъруфимиз шундок; кимки эзгулик ва инсоф йулига юрмагай, Уша золимдир. Сенга пайрамбар каломи таъсир этмагач, менинг сузим асар этармиди... Парвона крш-крвопши солиб узокдашди. Лекин маслахдтни кулокда олди, икки омбор раллани камбаралларга улашиб берди, шу билан ут оламан деб турган исённинг дами кесилди. Пекин бутун мамлакат хонавайрон булиб ётганда, хдммани гуйгазиб булармиди? Кеча базмда тонготаргача Парвона Жалолиддиннинг сузлари ва шеьрларига кулок, тутиб, уй уйлади ва нщоят, дилидагини тилига келтирди: Хар нечук, х,азратим, аввал-асос аъмолдир! Бу улар Уртасидаги эски бах,с эди. Амирнинг шоир билан, сиёсатдоннинг донишманд билан, амал со^ибининг суз соадби билан мунозараси. Далиллар узгарар, ходисалар Уз навбати билан окдр шароит ва далиллар утюшчи аммо бах,с мо^ияти билан бокдйлигича крларди, эхтимолки то суз амалдан, амал суздан айру экан, шундок, булиб к,олаверар эди. Парвона куч устун деса, Жалолиддин суз устун, дерди. Ба*с хдр икки томон учун муздм, улар худци ракдблардек юзма-юз туришарди.

96 Парвона мусалласдан йилтираган мовий кузларини хисиб, бир кули белида, бир кули тиззасида бу гал мавлоно не деркин, деб кутиб турарди. Мавлоно эса унинг аъмолини бирин-кетин хотирга олиб, жавоб беришга ошихмасди. Парвонанинг отаси бир вак^лар мукул лашкарбошиси кдроргохига дадил кириб борган эди. Бу вохеа бундан йигирма беш йил мукдддам султон кушинлари Киёстор этагида илк бор дахшатли ва шармандали бир йусинда тор-мор этилгандан сунг содир булган эди. Ушанда у маломатли сулх олиб к,айтди: салжук, султони муруллар вассалига айланди. Лекин шу йул билан у пойтахтни ва унинг ахолиси хаётини саклаб колди. Шу-шу унинг угли муруллар панохида мансаб-мартабанинг юксак чухкдларига кутарилди. Бошлаб уларнинг кумагида ра- Хиби амир Эрзинжонни орадан кутариб, урнига узи утирди. Кейин Табризга мурул элхони Хулагу хузурига бориб, тахтга Лф йула икки ворис Иззатдин билан Рукнадциннн ущазишга муяссар булди. Ога-ини уртасида авж олиб кетган жанжалларда Рукнаддинни ёкдади, унинг номидан Синопни кдйта эгаллаб, уз махрига киритиб олди. Мугуллар ёрдамида валинеъмати Рукнаддинни султони мутлох кдииб кутарди, унинг рахибларини катл этдирди, кейин Рукнаддинни хам даф этиб, ёш шахзода номидан давлат жиловини уз кулига олиб олди. Беклар ва султонларни катл кдлдириш, ofa-инштрнинг тахт талашлик курашларида иштирок этиш Парвона учун ёлгаз юксак пояларга кутарилиш воситаси эмасди, бинобарин, муруллар фойдасига халкдан хирож ундираркан, у узини хам унутмади, лекин давлат-бойлик ортгаришдан булак максадлари хам йук, эмасди. Парвона восита танлаб утирмас, лекин давлатни узил-кесил бузилиб-булиниб кетишдан сацлашга жон-жахди билан интиларди. Бунинг учун у сузга эга эдими? деб уз-узидан такрор сурарди Жалолиддин, биз эса бугун: «Унинг гоявий асоси бормиди?» деб сураган булардик. Парвона ёлгиз шароит ва ходисалар изидан борарди. У бугунги, нари борса, эртанги фалокатни даф этиш чорасини кдла оларди, холос. Холбуки, мамлакат заволга юз тутган эди. Бошхасига Парвонанинг курби етмас, у аввало, илгари хандок булса - шундок, султон амири булиб холган эди. Мавлоно овозини кутармай, гуё уз-узига сузлагандек, секин деди: Курсат менга уша аъмолга ходир инсонни! Кани уша азамат, токи биз унга фаолият нелишни курсатиб куяйлик. Хуш, Хаерда у? Дониш дониш ила, булут булут ила, рух рух ила

97 Киёсда маълум булур. Сен бизнинг йулимизда эмассен, бас, бизда аъмол бор эса нечук уни кура олурсен? Жалолидцин, куринмас бир куч ногох кугаргандек, урнидан туриб кетди: - Аъмол, авом уйлагандек, зохирий бир нарса эмас. Зохири богини га пайваст булмаган инсон узини хадеб аъмол сари урур, лекин окрбатда етиб келган манзили узгача булур. - У овозини балавдлатди: - Сен суз нелигини билмайсен, бас, уни назарга *ам илмайсен. Холбуки, суз - аввал асосдир. У аъмол дарахтининг мевасидир. Мевадирким, янги аъмолни дунёга келтирур... Хол о, сен, Муиниддин, бутун жисминг кулок булиб суз кугасен. Мен уни зикр этмасам, ранжийсен, - давом эттирди шоир хаёлга ботиб. Бас, менинг сузим сен учун *оло буюк аъмолдир. Сен, суз - ожиз, дединг. Магар хдк, эсанг, суз ожиалиги хусусида сузинг хам ожиз... Жалолиддиннинг овозида шундок; ишонч ва кдтъият барк урардики, Парвона унинг сузлари маъноси кдёккд бораётганини уйлаб *ам утирмади, у бошини эгиб, гапнинг давомини кутарди. Лекин Мавлоно сукут килди. Унинг шогирдлари хам хаяжонга тушган, кузёшлари соколларидан окиб тушаётганини сезишмасди. Уларнинг фаолияти хдм суз эди, лекин уларга хозир суз етишмасди. Жалолиддин шам, мусаллас, куй ёга, исирик хидига тулган, раке тушиб, поддан тойган дарвишларнинг тер иси анкиган хонадан тезрок тоза хавога, юлдузли осмон остита чиккиси, кдлъа деворига кутарилиб, уша ерда янги кунни кдрши олгиси келди. У эшикка караб юрди, ортидан эргашмокчи булиб к^зралган амир мулозимларини ишорат ила тухтатиб, ташкдрига чикди. Уз хаклигига ишончи комил эди: кечмиш ва х,озирги бутун фаолият маъносини узида жамлаб, уни бир чопар янглиг олдинда кутаётганларга етказишга факат суз кодир. Лекин у куз унгида очилиб бораётган водийга термулган сайин, шуни сезардиким, хдклиги унга кувонч эмас, кдйгу келтирарди. Ха, суз амал оючининг мевасидир. Лекин Жалолидцин ёлтаз мевага эмас, дарахт танасига жон багашловчи илдизларга хам, ям-яшил бутокдарни кутариб турувчи танага хдм, одамлар бошига соя солувчи япрокларга хдм эга булишни истайди. Хамма нарсани билсангу бирор нарсани узгартиришга курбинг етмаса! Кдлбининг харакати жа^оний \аракатга мувофик тушган инсонларга муяссар булгувчи буюк саодат унга муяссар булмади. У узини танибдики, хамиша кдедма-кдед юради. У инсон муъжизаларига чукуррок, сингиб, унинг асрорини англаган

98 сайин, ер юзида шармандали зуравонлик кулоч ёзиб, *аммаёк,- ни к;онга ботирди. У умрининг бош сузига якинлашган сари, ^ I кучлирок, сездиким, инсон ру^и ситдиролган хдмма нарсани V суз сивдиролмайди. Хикмат мул жойда - кдйгу мул. УфК ортвдан лоладек кизариб, булутлар чикиб келарди. Улар бир-бирига арконлаб богланган туялар карвонига ухшаб, измаиз окаркан, унинг дунёни узгартиришга илздак, булиб, суз излаб этган аъмоли умрини ташкил этган аъмоли лавх;алари бирин-бирин ёдига тушаверди. Куёш чодра ичидан бокк^н куз каби булут ортидан «ярк,» этиб бокдию Кэзанвираннинг ковжирок, ясси тепаликларини ёритди. Шунда у бир умр кдлбида накшланиб колган дахшатли кун олти юз эллик туртинчи йил кижрий зулъкада ойининг сунгги шанбасини хотирга олди1. МУЬЖИЗА Уша йили султон Иззатидцин мугуллар билан яна бир карра жанг килди. Лекин яна марлубиятга учради, кушинларининг бир кисми кирилиб, колгани таркалиб кетди. Муруллар, одатда кочаётганларнинг елкасига миниб, ша*арга киришарди. Аммо дагуыатга тушган султон лашкарлари узни Кунё калъасига эмас, урмонзор тепаликларга уришди. Тушдан сунг мугул кушинларининг илгор отликлари кдлъага якднлашганда, шах,ар дарвозалари така-так, ёпик эди. Мугуллар бироз айланишиб, кдндок пайдо булиштан булса, шундок тезлик билан тепаликлар ортита утиб, гойиб булишди. Мугуллар кдлъага боскин кил ишдан олдин пойтахгдан чикиб кетишга умид боглаган цщарликлар оломони дарвозалар одцини тирбанд этишганди. Кутирган оломоннинг йулини тусиб, сокчилар курол-ярогни ишга солишди. Хотин-халажнинг фарёди, оёк остида колиб, топталганлар ноласи, туяларнинг букириги, жон узаётганларнинг улим олди тиловатларига, тиловат аралаш хириллашларига кушилиб кетди. Сок^шларга ханжар ва узун шамшир билан куролланган *унарманд-ахийлар ёрдамга келишди, улар шахарни мудофаа этишга аад килишганди. Лекин улар бир *овуч сарой сокчиларию шахдр дарвозабонлари билан кушилишиб, нима х,ам кила оларди? Харбий таълим курмаган, тажрибали бир саркардага эга булмаган бу фидоийлар мугул киличлари осщца куйдек кирилиб кетишдан жангу жададца ядлок булишни афзал билишарди. Кечга якин шахдр жомеси майдонида Ун минглаб халойик

99 й и тл д и. Улар кдриндош-уру?лари, ёр-дустлари билан хайр-маъзур килиб, улим олди тоат-ибодат этишар, бугун шахарни йигасири босиб кетган эди. Олдинда нима кутаётганини *амма яхши биларди. Кунё кулдан кетгудек булса, хотинларни маломат ва чурилик, эркакларни улим, дунармандларни мугул чулларида то кдбрга киргунча мекнат-машаккат кугарди. М авлоно муридлари тупланган хонакщ олдида юракни тилкаловчи вок,еалар руй берди. Кушни савдогар оиласи билан ш а- *ардан кетишга шайланган эди. Унинг гузал хотини шахдр дарвозалари берк деган хабарни эш итибок, узини эрининг оёки остига ташлади, мугуллар беномус килмасидан олдин Узинг Удцира кол, деб ялиниб-ёлбориш га туш ди. Унинг ноласига чидаб булмасди. Савдогар ханжарини суруриб, унинг бошига кутарди. Ва биров билагидан маркам тутгандек, шу алпозда к,отиб Колди. Кейин ханжарини кулидан туш ириб, ожизона *унграб йиглади. Ш унда хотин унинг мехрини хдм, ожизлигини хдм каргаш лаб, ханжарни кулга олдию Уз куксига урди. Муруллар одатда шахарни *алокатга маэдсум этишмаса, ру- *онийларга тегишмас эди. Жангчиларни кириб, хукмдорлар хонадонини кдличдан утказиб, аёллар ва хунармандларни кул килиб хдйдашар, рухонийлар кдршилик килишга ундашмаган экан, улар билан муроса-мадора килишга интилишарди. Мусулмон ва христиан мамлакатларида, Эрон ва Гуржистонда, Европада ш ундок булган эди. Ш у сабабларга кура, Мавлоно ва унинг муридларини, гарчи улар расман диний мансабда булмасаларда, ажал четлаб утиши мумкин эди. Л екин ша^ар бош ига туш ган фалокат, хдлойикни кучган дахдгат-вахдмани куришдан Улим афзал эди. Х озир х;амма кузлар унга ти килган эди. Ж алолиддиндан суз купшшрди. Хакикатнинг нажот сузини. Суз аъмол. Аммо увда суз йук эди. Аникрога, суз шу кдцар куп эдики, улар тилга тушгунча тукиниш иб, бехдд-бехнсоб булакларга булиниб кетишарди. У уз-узига кулок солиб, яккол сезардики, х;еч кандай суз унинг калбвда турён урган жахдннамий туфон ва довулни сирдиролмас, кар нечук суз ож из эди. Бебахр дакдкдлар сукут ичра кечдилар. Ш ом зулмати ша*арни кафандек чулраб олди. М авлоно таъзимга бош эгиб, шогирдларини назардан утказди, гуё узри-м аъзур сурагандек, кар бирининг кузига узок тикилиб бокди. К ейин уйга кирди. Хотини, болалари билан хушлашди. Ёлриз Валад ва Аьлоидцин Сирянусни эргаштириб хонакоддан чикди, кайгу-аламга чумган гузарлардан утиб, шахдрнинг

100 шаркий Халкдбагуш дарвозаси томон юрди. Кун буйи оломон билан олишавериб, нак,азроил тусига кирган со^чибош и чирок; кутариб келаётган уч кишини курибок, сок^шларга буларнинг хам бир таъзирини бериб куйинглар, деб буюришга окиз ж уфтлаган эди, Ун бош и - ахий Ж алолиддинни талиб, унинг енгидан тортди. Сокдибопш хижолат чекиб, шоирга йул бушатди. Дарвозабонлар темир панжарани юкрри кугаришди. Турт со- Кчи икки ёндан итаришиб, бахайбат эман дарвозанинг темир даричасини босиб турган огир лукидонларни нари суришди. Валад ва Сирянусга тонггача шу ерда к;олишни тайинлаб, Ж алолиддин энкайдю о тун куйнига кириб, тойиб булди. Титилиб, увадаси чиккдн булутлар хира ой шуъласида аранг кузга чалиниб, ш итоб ила сузишарди. Уларнинг йиртиги орасидан юлдузлар гох-гох куз кисиб цоларди. ЧУлнинг ут-уланлари нафасини уфурган шамол бокпарда чарх уриб, япрокдарни ш и- тирлатар, кдлъа девори устида юрган сокчиларнинг бутик, кдчкдрик^арию аросатда кечшн кун дахшатларини узок,-узокларга олиб кетарди. У тун куйнида тащ о эди. Бокчалар оралаб, таниш сукмок, йулдан мурул суворийларини яширган Кдзанвиран тепаликлари сари илдам одим отиб бораркан, у кдлбвда суз етилиб бора-' ётганини хис этди. Денгиз туледтини тухтатиш мах,ол. Лекин унга бардош бериш мумкин, муруллар хам шундок,: уларга кдрши мубориза этиш беф ойда, лекин хамиша халк; турганидек, устивор туриш мумкин. Хеч вак,оси йукдар улардан чучимаса хам булади. Д авлатмандлар, сарват сохиблари тугунларини тугаверишсин. Худпарастлик йулида хеч нарсадан тал тортмайдиган, зулм ботк,орига ботган хукмдорлар тахликага туш аверсин. Аллох номидан ёлгон сотувчи уламою факдхлар куркдб - кдлтирайверсин. Факири-фукдрога уш а-уш а асорат. Янгиси райриодатий булгани учун хэм бир о з куркднчли. Бирок; Улимдан нарёрда манзил йук,. Кдйтага, халокат ва завал тупрорздан ириб-чириган кухна асос тартиботлар урнига янгича эьтикдц ва янги башарият турилса, ажабмас. У аста-секин ю риб, тепаликка кутарилди. Пастда, хув, анча нарида, гулханлар билан уралган мурул кдроргохи куринди. Уртада лашкарбоши Байжунинг улкан утови кузга чалинарди. Аланга утовнинг опп оц наматларию утов атрофидаги бедовларни ёритар, сокчиларнинг ялангоч кдлич ва найзаларида акс этиб, уйнарди. Унг ва сулда кичикрок, утовлар тикилганди. Гулханлар атрофида мук туш иб, руж-руж булиб жангчилар ухлаб ётишарди. Муруллар жахонгирлик йулида н е-н е элатларни эргаштир kutubxonasi

101 мади турклар ва тожиклар, хуросонийлар ва хоразмийлар... Хамма халкдар уларга уз к,они жангчиларини берди. Лекин пайт келиб, мугуллар хдм кдйтаришади, улар узлари истило этган халкдар орасвда эриб-сингиб кетишади. К^шин *атто уйкусида хам Чингизхон ж орий этган русумга амал кдииб ётарди. Байжу утовининг унг кулида куш иннинг унг кдноти - жиронгор, сул кулида куш иннинг суп к^ноти биронгор жойлашганди. Туманлар бир-биридан отлюугар угадиган йуллар билан ажралар, мингларни ажратувчи йиллар торpoi^ юзларни ажратувчи, пиёдалар утадиган йуллар эса аранг кузга ташланарди. Шамол билан кулокдо чалинувчи эгар-жабдукдарнинг ричирлаши (крровуллар пакана буйли ёлдор отларни тувда хдм шай тутишарди) ва гулханлар алангасини хисобга олмаганда, мурул хароргохнни уйку эм ас, улим кучган деб уйлаш мумкин эди, атрофда шу кдцар чукур жимжипгак хукм сурарди. Жангда ралаба цозонилган, эртага тантаналар кутар, жангчилар хдм, м ингбошилар хэм уз ишини адосига етказган кишипардек, сокин, осойишта ухлашарди. Муруллар шахарларни бузиб, б о и а р ва экинзорларни пайхон этишаркан, бу уларнинг табиатан золимлигиданмас, балки, уларнинг чорвасига яйлов зарурлигидан, деб уйлади тусатдан Жалолиддин. Бу албатта, ёввойилик, аммо ёввойипик хам уткинчи ^олат. Утган кирк йил ичида уларни илдизи ила купориб, Балхдан учирган боскданинг уша илк пуртанасидан буён анча Узгариб ^олишганди. Чингизхон аллакдчон оламдан Утган, унинг авлодлари энди купрок, чорва хэкида эм ас, балки тасарруфларига кирган ер хакдда уйлашарди: уларни туйдирувчи хам, к,ондирувчи хэм, мана шу ер эди. Бас, шахарларни бузиш, бунёд этувчи одамларни кдорин-кдрон килишда маъно йук, эди. Агар ана шу одамлар сонда зиёда булмай, рухан хдм кудратли булишса борми, вакг утиб, ким-кимга асирлиги аён булади-к,олади. Ушанда Байжу номидан, хаттоки илхон Xyriaiy номидан не к,олади? У тонготаргача тепаликда булди. Муруллар кдроргохига тикилган сайин, эртага Кунёга шикает етмагай, деган ишончи орта борди. Хаттоки тонготарда хам душ ман хэроргохвда ж им - лик хукм сурар, жанг-жадалга хозирлик аломати куринмасди. Дарвокр, уларнинг отлари оё остида шундок, ястаниб ётган шахэрга хужум чикора? Ж алолиддин янглишмапш эди. Байжу утовининг чап том о- нида ти килган чодирлардан бирида салжук; давлатининг булажак султони Рукнаддин тун буйи ухламай, жун тушакда аранаб

102 чикди. Мутуя илхони уни исён кутарган акаси Урнига К унё тахтига уткдзишни буюрган эди. Уша чодирда у билан М уиниддин Парвона хдм ётарди. Келажакда Ж алолидцин билан неча йиллар давомида с^з ва амал хусусида ба^слашадиган Парвона. Бир вак^лар отаси мугуллардан сул* сураб олган, энди Уели Кунё ах;олиси хдётини сураб олиб, давлатнинг хдк?щий хукмдорига айланган эди. Л екин Ж алолиддин тепаликда тураркан, бу гаплардан бехабар эди. У ёлгиз муло*аза юритар ва кузатарди. Куёш илк ш уъласини фалакка ёйганда, у шахдр бу гал *ам омон к,олади деган тухтамга келди ва тез-тез юриб, кушларнинг тонготар хониш и- га тулган водийга тущци, кдлъа девори томон йул олди. Халкдбагуш дарвозаси олдида тумонат халойик; тупланган эди: дарвешлар, сокчилар, ахийлар, факдолар, муллалар, к о- сиблар. Тирик ва cof-еаломат кдйтган Мавлонани куриб, хдмма хайратдан «о*» тортиб юборди: бу муъжиза эди. Рюлиб ва эпчил мугуллар ун йиллар давомида кишилар кдлбига жа^аннамий куркув валима солишганди. Го^о бир мугул аскари унларча мусулмон орасвда пайдо булиб, ана ш утош ларга ёта туринглар, мен келиб, бошларингни кесаман, деса, одамлар худци буша илон авраган куён hhtjihf, крчишни хдм уйламай, бикдниб ётишаверарди. М авлоно эса ёлгиз узи бориб, эсон -омон кдйтиб келди! Бу муьжиза эди ва у боища муъжизаларни бошлаб келиши лозим эди. Ж алолиддин буни оломоннинг умид хдм умидсизликдан телбал аниб ёнган нш щ вда Укиб, тусащ ан юракни бум-буш кдлиб, хувиллатиб куйгувчи бир заифгшк сезди. И нсон кдлби мужизасидан булак муьжизага ишонмовчи Мавлоно унинг сузини укдб, мохиятини ук^аган, узларини унинг шогирцлари деб билувчи кишилар томонидан хозиргина кечган тун хакида тукилажак ривоятни гуё тинглаганидек булди, афсуски, уша пайтда у суз кртишга кддир булмайди. Ш оир Казанвиран тепалигида упсазган Уша тундан олтмиш йил кейин унинг набираси мавлавийлар жамоаси бош лигининг фармойиши билан муцгарам шайх Афлокий узининг «Тухфатул орифин» китобида Мавлоно «уз авлиёлик шарофати ила» Кунё шахрини халокатдан куткдзиб к;олганлиги хусусида риво- 'яткелтирди. Ш оирнинг хавотирли тахмини юзага чикди: фикр урута ичдан ейилиб, суз к;обигигина саеданиб к;одци, холос. Аламга чумган оломон, очлар нонга к$л чузгавдек, Жалалиддинга кун чузарди. Улар умид сурашар, Мавлоно эса жим турарди. Хар бир одам - вохид ва бетакрор олам. Лекин улар бари

103 инсонлар. У уз-узини ьилар, инчунин, узгаларнинг равиш-равияси, фикр ва туйгуларини яхши англар, уларнинг дузахи унинг *ам дузахи, уларнинг жаннати унинг хам жаннати эди. Бинобарин, одамлар неки хис этишаётган булса, хаммасини Хис этиб турарди. Бас, Ж алолиддин инсонни тушунар экан, халойикни хам англаши кийин эмасди. Биргина учкун кифоя, халойик; чулдаги к,овжирок, ут-уландек гурра аланга олади. Бирор хон ёки султон азм и-иродаси билан йулга солинган куролли оломонни тушуниш опп а-осон эди. Султонларнинт ният ва максадлари, улар эгаллаган мавке-мартаба туфайли чекланган билади. Мурул кдроргохи якднида кечган Уша тунд а у шундай тухгамга кедци: кисмат бу гал хам КУнёни аяйди. Илхон Хулагу у з нойони Байжуни янги ерлар босиб олиш учун эм ас, босиб олинган ерларни буйсундириш, султон Иззатдин Урнига инисини уткдзиб, бехад-бехисоб бож-хирож йириш учун жунатган. Ш ундай экан, шахарни бузиб, одамларни киргин-кирон килиш не хожат? Ш ундокликка ш ундокку-я, лекин бир шарти бор: Байжуда одамларга хос (ахир, у хам хар^одца одамку) кдхр-газаб, нафрат-алам хисларини к^згатиб, узини хам, хон Хулагуни хдм унутишга мажбур этадиган бирор тасодиф руй бермаса, бас. У н да... унда янглишиш мумкин. Аммо, унинг Ж алолиддиннинг янглишишга хаки йук- Вазиру вузаролар амиру умаролар, бош - бугларга эм ас - улар султон Иззатдин бошчилигида жанг майдо ники ташлаб, пойтахтни космат хукмига хавола этишди унга, Жалолидцинга боглик фукдро шахарда коладими ёки уни тарк этади ми, жангда мугул чукморлари остида куйдек кирилиб кетади ми ёхуд яшаб, умргузоронлик этадими... Бу нарсалар унинг биргина сузига боглик. Ш унинг учун хдм у жим турарди. Бирок суз айтиш нечорлик кийин булмасин, айтиш ж оиз эди: - Куркманглар. И лло, мугуллардан КУРКИШ замони утди. Крчманглар хдм. Шахдр омон колади. Ю злари бужмайган, кузлари ичига чуккан, орик найнов дарвеш биринчи булиб кичкирди: - Муъжиза! М авлоно муъжиза курсатдилар! Ш оир нафратланиб кетди. Муъжиза? Кдндай муъжиза? Н а- Хотки, мушохада ва мулоз^за этиш, курганлари устидан мухокама юритиш инсон учун муъжиза булса? Ж алолидцин Сирянус ва Валад хамрохдигида оломонни кесиб утиб, тез-тез кадам босиб, уйга томон юрди. Кррачирок мойидек ёпиш кок Уша суз бутун шахар буйлаб таралиб, уни таъкиб этди: «Муъжиза! Муъяшза! Муъжиза!» У кулокдарини бекитиб олшцдан узини аранг тийиб борарди. Ховлига кириб, бир зум хотини ва келинини куриб кодди, у

104 пайдо булиши биланок; улар бекинищд и. У тез-тез юриб, Мадраса масжидига кирди. Унга интизор турган дусглари, шогирдпари кузгалиб, таъзимга бош эгищди. Яна кулокига уша суз чатилди: М авлоно мардлик муъжизаси курсатдилар! Байжу аскарларидан тап тортмай! Муъжиза! У ажалдан эм ас, юрак ва ак^нинг сут<?флигидан куркдди. О, уз жадолатига банда булганлар! Уз куркувингиздан ^ р к д н г, фалакка, хукмдорларга, уз-узингизга куллигингиздан курк^шг! Оламни зулмат крпламиш, бош ларни зулмат чупгамиш! Боши *ам, н щ ояси дам йук зулмат. На бир суз, на бир аъмол унга бас кела олур... У шидцат ичра бутун жисми билан с^зга айланди. Кугш *авогаталпинди:... Н а и к л и м у л ф а п а к, н а х о л щ у л А л л ( ц н и б и л м а с м е н! Б е к о р г а и з л о м а й у л! д е й д и л а р. Т е з р о ц б у ё н к е л г и л! У ё н б о р м о ц у ч у н м е н у н д а й и н б и р р о х н и б и л м а с м е н. Г а щ к у н г л и м н и ц о н а й л а р, т у т а р ё ц а м н и г о х м а р к а м, Н е з о л и м д и р, н е ч у к б и р ж о д у г а р? М е н о н и б и л м а с м е н. Д а й р б и р ш е р э м и ш к и м, о л д и д а ц у й х о н а л а р б и с е р, Н а д и р ш е р, н а э м и ш ц у й, б у й л а б и р м а ъ н о н и б и л м а с м е н. К р н и а ю р р, м а н и к и м о ц и б а т д а р ё г а е т к а з г а й, В а л е к и н м е н у ш а л а к х р р и л а д а р ё н и б и л м а с м е н. Ю р а р м е н м а ь ю с у а ф г о р, ц и з и р т е г р а м д а б и р б о з о р, А д а ш г а н б и р г у д а к д е к с у д и л а с а в д о н и б и л м а с м е н. Г а $ и м а ц т а б, г а ц и ц а р т б, э т а р л а р г о х и д а т а х к и р, У ш а л н о д о н а ё н э р м а с, у ш а л д о н о н и б и л м а с м е н. М у ш у к д е к б у й л а к и м, у з н а с л и н и е р Е р и л а О с м о н, Б у я н г л и г о т а - о н а, б у н д а й и н а н к р н и б и л м а с м е н. Е т а р х а р л а х р а м и н г н а й з а б и з а д а с т и д а р о з л а р д и н, У ш а л д а с т и д а р о з у н а й з а й и б у р р о н и б и л м а с м е н. Г у д а к л и к ф а с л и д и н к е т д и м, ю р и б ж а н г г о х с а р и е т д и м, У р а р м е н ё в н и, л е к и н р с щ н а м о к и м с о н и б и л м а с м е н. М у с а л л а м м е н ф а ц а т Х а щ а, х у ж а м с у л т о н - с а л о т и н м а с, У ш а л Б а й ж у в а Б о т у, х о н и л а m y f p o m б и л м а с м е н. Ю н о н у т у р к к а ж о н ъ у р б о н, х у ч а й м у т у л н и х а м х о р о н, К и м э р м и ш м е н г а И л х о н, Х у л а г у п о д ш о н и б и л м а с м е н... Н е бахтким, ушанда у янглишмади. Байжу лашкари шахдрга кирмади: вак^г тигаз, Хулагу Бавдодга кушин торгмок^ш эди. Парвонанинг маслахдги билан амалдорлар, савдогарлар, хунармандлар, бутун шахдр мол, ак^а, жаводирот ва кдммагёздо буюмлардан иборат катга улпон йигиб, Байжуга топширди. Байжу султон Рукнаддинни тахтга ущ изиб, бутун салжук;

105 давлати шахдрлари атрофвдаги кдлъа деворларини бузишга амр этди, токи улар мукулларга минбаъд каршилик курсатишмасин. Факдт, вилоят беклари наздида нуфузи пасаймасин учун Кунё бундан мустасно этидци. Ж алолвддин илк бор курган уша даш а- матли Кунё деворлари энди унинг кексайиб колган, заиф оёк^ари остида хдмон мусту маркам туриш ибди. ДЕВОРЛАР Улар илк бор йигирма яшар Ж алолиддин назарига бундан ярим аср аввал, у жавзо ойининг эрга тонгида отаси изидан туяда келаркан, намоён булган эди. Зилол сувга лиммо-лим тула зовурлар устида кдд кутариб, куёш нурида ажиб ялтираб турган мармар миноралар. Ралати накдадорлик, сувратлар: одам бош ли арслон, бургут, чакмон-чолвор кийиб парвоз этаётган авлиё, тош лавхдларда кдлъа курилишида иш тирок этган бекларнинг номлари, салжук; султонлари бехдд кдцрлаган Ф ирдавсий «Ш о*нома»сидан сатрлар буларнинг бари Кунё деворларини одам ва хайвонлар тасвирини так^пуювчи ислом кургонига эм ас, гузал маъжусий бир саробга ухшатарди. Сарсонлик ва саргардонлик йиллари давомида Ж алолиддин ру*онийлар унинг отасини кдндай кдрши олишларига Урганиб крлган эди. Лекин у бугун крра ж убба кийиб, баланд дастор ураганлар орасида камон ва заррин кдлк,он тутган навкарларнинг мавзун сафларини *ам куриб *айрон колди. Улар султоннинг хос сокчилари булиб, вазири аъзам Низомулмулк узининг «Сиёсатнома» китобида маслахдт берганидек, бегона элатлар грузин, рус, курд, афгон ва дейлимитлардан сарлаб олинган эди. Ж алолвддин сокчилар орасида султоннинг яшил соябонини хдм кураркан, тамом *анг-манг булиб колди. Н а\от Султонул Умаро Аьлоидцин Кай К убоднинг узи Султонул Уламони кдршилаш учун кдлъадан пиёда чикмиш?! Салжук султонининг дабдабали унвони салтанатнинг ш оншукрати ва сарой хдшаматига монанд эди. Узининг мусулмонча Аьлоидцин номига «Ш о*нома»да тавсиф этилган Эрон хукмдори Кай К убод номини *ам кушиб олган султон Уз саройида кдцимий Эрон шо^лари расми-русумини жорий этган эди. Давлат идора ишлари куриладиган девонда султон бошкдлардан саропарда билан тусилар, *укмдорни куриш буюк ш он-ш араф саналарди. Тахт теварагида найза ва чукмор кутарган сокчилар туришар, улар хукмдорга соядек эргаш иб, хиёнаткорлар конини тукишга хдмиша *озир эдилар. Сарой пасбонлари, коровуллар, куролли махрамлар учун конун-конца - султоннинг азмииродаси эди.

106 Куп сонли сарой мулозимлари ва хизматкорлари садри хобгод, даммомчи, сандикчи, эш икбон, кушчи, овчи, баковул, дастурхончи, оёкчи, табиб ва масхарабозларга мутасадций сарой амири эди. Базмларда медмонларни нуфуз ва мартабаларига яраш ик Уринларга упдизувчи дам, кдчон товук, ва кирговул, кдчон куй, каптар ёки кийик эти тортишга ишорат этувчи дам, кумуш каштали кийимлар кийган ой юзли йигитчаларга медмонларга шарбат ёки кимиз, айрон ёки мусаллас тутилсин деб фармойиш берувчи дам ана шу амир эди. Сарой расм-русумларидаги дабдаба ва дашаматда кушни Византия таъсири дам кузга ташланарди. Аксарий салжук султонлари дукмдор окалари ва оталарининг макри-дийласидан чучиб, содиби тахт булшцдан олдин узок йиллар ана шу гурбат элида яшашга мажбур булишарди. Бу кисматдан Аълоиддин Кай К убод 1 д ам бенасиб колмади, ёшлик айёмининг ун йилдан зиёдрок даврини Константинополда, Византия императори саройида Утказди. Дабдабали кдбул маросимлари ва унда замонавий техника муъжизаларини намойиш этишлар, чунончи, гидравлика ёрдамида императорни утирган тахти билан шифтгача кутаришлар дастлаб булажак султонни тонг колдирди. Бирок У маълум усулларнинг якранг ва такрорийлигига, узини дар куни сохта улукворликка солувчи императорнинг hfbo ва фиску-фужур тула даётига яхш ирок разм солиб, дафсаласи пир булди, зерикди. Булажак султоннинг ёлгиз юпанчи боболарининг урф -одати, тартиб-коидалари битилмиш «Угазнома» китоби эди. Бу китобни мураббийси Отабек Бадридцин Гавдартош такдим этган, унда ов, базм ва жасоратларга тула кучманчи даёт бор содцалиги ва гузаллиги ила каламга олинган эди. Кунё тахтига утиргач, Аьлоидцин Кай К убод тишини тишига куйиб, узигача жорий этилган расм-русумларни кдбул кидци. Лекин имконият топидди дегунча, саройдан крчарди. Сафарга бадона топмаса, иккинчи пойтахти Кдйсарига жунар, бадор келиши билан жанубга, денгиз буйларига ошикдрди. Султон буш соатларида Ук-ёй ва пичок ясар, эгар-ж абдук тикар, дурадгорлик билан маипул буларди. Ш ахматни севар бу уйинда модир жангчи саналарди. Баъзан Эрон шодларига эргашиб, бинойидек рубоийлар дам тукирди. Л екин унинг севган энг яхши машрулоти - дар йили икки марта Утказиладиган, мамлакатнинг олий амалдорлари, беклари, ноиблари, машдур бадодирлари, шон-шудратга чанкок ёш -яланглари иш тирок этадиган бобом ерос ов эди. Хар бир ов Ун беш кун давом этар, кушлар ва дайвонларни жуда катга майдонларда куршаб, дар тарафдан сикиб келишар,

107 кейин овлашга утишарди. Угазлар одатича, овга биринчи булиб султон ук узар, кейин беклар, кейин уртача амалдорлар, сунг ёшлар ук, бушатишарди. Бек ва ноибларнинг к^лларидан куч, куэларидан кувват кетмадимикин, уларни эпчил ва азаматлар билан алмаиггириш пайти етмадимикин - овдан максад ана шуни аниклаш эди. Негаким, ер-мулк уларга бисот килиб эмас, бошк,- аришга берилар, бунинг учун эса насл-насаб меросга эмас хизматга кдраларди. Хизмат бу аввало дарбий хизмат эди. Бир ук билан куш йикитганларга султон бошга такиш учун укпар берар, йулбарсни агдарганларга кугос олиб, кулларига осишарди.1 Ов нидоясида базм -ш илон тузилиб, куйлар суйиларди. Хар бир кишига одатга кура, нуфузи ва султонга яхднлигига караб, бир бурда эт тегарди. Ана шуни танавул килиш билан у дукмдорга сидкд-садокатини гуё яна бир бор намойиш этарди. Купинча султон шу бир парча эт билан ёш жангчи сиподийни янги мартабага кугаргани ёки эски амадцорни мансабдан ихрож этганини маълум киларди. Аьлоидцин Кай К убод рудан кучманчи Угизлигича колган, аммо амсоли динияга фавкулодца бир жидцият ила муносабатда биларди. Бир пайтаар боболари келгинди муллалар жорий этган ёзувга, туморга боккандек, хурофий бир дадшат ила бокишарди. Саводсиз турк дедкони хдтго XX асрнинг бошларида дам ерда бир парча когоз куриб крлса, авайлаб кулига олар, магар бунда каломи шариф битилмаганмикин, деган андишага борарди. Султон Аьлоидцин Кай К убод учун дар бир ёрлиг, дар бир фармон мукаддас, зеро, у Аллодга дамду сан о билан бош ланарди. Хар гал фармонга им зо чекишдан олдин у, намозга тадорат олгандек, тадорат оларди. Табиийки, султон рудонийларни алодида иззат-эдгиром этарди. Унинг мадрум акаси дали содиб салтанат экан, мусулмон оламида шайхул аьзам д еб донга кетган, асли таги испаниялик булган И бн ал-арабийни Кунёга таклиф этган эди. У суфий - уламони отасидек эьзозлар, панднасихдтларига кулок осар, атрофи салибчилар билан уралган бир мудитда дам сиёсий, дам маънавий масалаларда ундан масладат сурар эди. Тахтда акасининг Урнини эгаллаган Аьлоидцин Кай К убод мурул боскини йилларида уз саройи атрофида мусулмон илмининг бир талай юлдузларини йикдан эди. Л екин Султонул Уламо деб ном козонган балхлик воизнинг таш рифи фавкулодца додиса булиб, уни узи кдрши олишга кдрор килган эди. Карвон калъа деворига якинлашгач, отаси туядан тушди. Султонул Умаро яркирок кийимлар кийиб, кимматбадо курол- 1 К#гос от ёли ёки думига такдпадиган, оягивдан ишланган зийнагг асбоби.

108 HpoF таккан мадрамлари билан, Султонул Уламо оддий тун, кора пушти узун яктаклар кийган бир довуч муридлари ила, бир-бирларига кдраб юриш ди. Султон томонидан курсатилган бу иззат-эдгиромдан отаси фойдаланиб колди. Орада уч кдцамча масофа колганда, Султонул Уламо тухтаб, таъзимга бош эгди. Султонул Умаро яна бир кддам таш лаб, мудтарам кдриянинг келини упиш учун энгаш ди. Л екин чол маьрур туриб, унга кули Урнига ёгоч дассасини узатди. Султон Аьлоидцин Кай К убоднинг capram кузларида кэдрли бир саросима акс этди: «Бу не манманлик!» Лекин узга чора йук эди у кддрини ю тиб, дассага лабларини босди. Ш унда Султонул Уламо, шайх учун одатий, аммо содцадил кишиларга яш иццек таъсир этувчи каромат зодир этди: Х укмдор, мени такаббур деб бедуда уйладинг! М усалламлик - гадолик этгувчи уламолар иши, аммо у дун ё султонларию нарсалар модиятини кафтида тутувчи диёнат султонларига муносиб эмас! Бу сузлар Аьлоидцин Кай К убодни гангитди: медмон унинг фш фини пайкдган эди. У эдтиром ила медмонини саройга ж ойлашишга таклиф этди. Аммо Султонул Уламо саройни эмас, Олтинпа мадрасасини танлади. Пойтахгга эсон -омон етиб келиши шарафига унга подшо томонидан инъом этилган эдсонларни мул-кул килиб камбагалларга улащди. Бу эса султон ва унинг саройи наздида уламонинг эътиборини тагин хдм ош ирди, унинг масжиди ж омега воиз этиб тайинланиш ига ёрдам берди. У ларнинг хаёти кулай ж ойлаш ган, пухта-пиш ик килиб курилган, теварак токлардан окиб тушган андорлари куксида мавж урган, борлар, узумзорлар ила Уранган К унё шадри - шарофатли пойтахтда ана ш ундок бош ланди. К унёда бозорлар гавжум: от бозорида бедовлар билан, ралла бозорида _ арпа ва тарик билан, кул бозорида одамлар билан савдо кдлишарди. Н он, асал, мой, куй гушти арзон-гаров, зотан, дедконнинг меднати сув текин эди. Савдо ва дунармандчилик расталари куп: мисгарлик, заргарлик, бузчилик, асладасозлик ва корамол билан савдо килувчи расталар алодида-алодида булиб, бир-биридан девор билан ажралар, тунда дарвозаси мадкам бекитиларди. Д унёнин г дамма бурчидан окиб келувчи одамлар дунарманд ва савдогарлар жамоаси, бадавлат амадцорлар курдирган карвонсаройлар, Мадраса ва хонаколарни тулдириш арди.

109 Ш ахарда махсус коровул ва хизматкорлари булган дадма ва макбаралар, аскарлар билан тулиб тош ган навкархоналар, хатготлар, мирза ва муншийларга тула девонлар дам бисёр эди. Бу олиму уламолар ш адри, ш овкдн-суронли ковокхоналар, ю злаб чурилари булган айш -ишратли базмхоналари бор шадар эди. Бу орада Султонул Уламонинг умри тугаб борарди. У дис этардики, кунглига хуш ёккэн ана ш у К унё - унинг ф оний цунёдаги сунгги манзилидир. Бир гал Султонул Уламо Ж алолиддин билан кдлъа девори устида, дозир у турган ж ойдан уттиз кддам берида туриб, ш а- хдрга разм соларди. Уш анда у султон саройи ва амир кургони гумбазлари самога буй чузган, масжид ва мадрасаларининг пеш - гоклари куёщца ялтираб турувчи бу шадарга бокиб, тусатдан КУлларини олдинга чузган ва шундок; деган эди: - Кдра, у и т м, уйларнинг сон-сано йук! Бу шадарда набирал арим, набираларимнинг набиралари дам яшайверсин!... Султонул Уламо умрининг К унёда утган сунгги икки й и - пини ана шунга авлодларим шу тупрокда чукур илдиз отиш - син, деган орзуга сарфлади. Ж алолиддин майин тонг ш амолидан ж унж ухди, долбуки ёшлигида ана шу шамол уни рудлантирар, уй-хаёллардан форда этарди. У совук дотди, кеча П арвона саройидан чикдркан, елкасига таш ланган тунига ураниб олди. П осбонларга парво этмай, шундок; якинидаги минора панасига аста утиб, шамолдан яш иринди ва шадарга термулди. Назари султон саройига тушди. Арк якиюща Уз хонадосининг зрталабки куёш нурида хира ялтираган гумбазини дам топиб олди. Унга ва шогирдларига хизмат килаётган ана ш у Мадраса дам Улимидан сал олдин Султонул Уламо курсатган содца кароматнинг меваси эди. Уша жума куни Султонул Уламо ваъзини тингламоккэ К унёнинг бутун аслэодалари тупланишган эди. Дамаш к меъморлари курган, гумбази остита минглаб кишилар сгоадиган, янги масжиди жомега султон ва унинг хонадони д ам ташриф буюрган эди. Султонга эргашиб, сарой аьёнлари, амирлар дам келишган, улар орасида содиби девон, бегаарбеги, ноиббуссултон, амир пазванд, амир пардадор, отабек, амир тугро, мунш ий, к,озикалон, савдогар ва дунармавдлар жамоаси оксокоялари дозир эдилар. Султонул Уламо кора ёгочдан иш ланиб, кдцимий накдшар солинган минбарга чикиб, яратганга дамд айтди, кейин Султон А ьлоидцин Кай К убод номига хутба укиди, сунг жим колиб, йиталганларни диккдт ила назардан кечирди. Н идоят Уз-Узига дегаццек деди:

110 - Ва матадри нафсун маза таксибу радан ва матадрин нафсун биаййи арзин тамуту, инналлохд алимун хобир...1 Бу Курьоннинг уттиз биринчи сурасидаги сунгги оят эди. Хар бир ваъз Куръон сузи билан бош ланарди. Лекин отаси уни шу кддар берилиб айтдики, эшитганларнинг юрагига «жиз» этиб ёпиша колди. Одатдагидек, унинг ваъзи уш бу оят пайрамбар томонидан кандай вазиятда айтилгани хакида ахборот ва унинг талкинидан иборат эди. Султонул Уламо Куръонни ёд билар, унинг йиллар давомида бушашмаган хотираси жилд-ж илд талкин ва изохдар, бехад-бехисоб ривоятлар, шеърий парчаларни узида тутиб турарди. Бу оятнинг талкини узга бир талкинни келтириб чикарар, у хам Уз навбатида янги ташднн, янги ривоятга сабаб булар эди. Бу гал хдм шу йусинда у акл-идрок билан англашга интилишнинг бефойдалиги, ж ону дил билан англаш зарурати хакида сузлади, ха, факат юрак ила англай билиш даркор. Унинг ваъзи шаклан мазмунига мувофик эди. У аклга, мантикка эм ас, туйгуга суянарди. У сузини ташбиху тимсолларга тулдириб, халойик билан яккама-якка гаплаша оларди. Вакги-вакги билан у сомелардан бирига мурожаат этар, сузининг таъсирини унинг юз ифодасидан илкаб оларди. Иккинчи каторда утирган соби к отабек, бугун сарой амири Бадридцин Гавхартош бопщаларга Ухшаб, уни хайратланиб эш и- тарди. Аммо унинг фикри купчилик фикридан бошкачарок эди. Булажак султон ила К онстантинополда кувганда юрган йиллари отабек Бадридин Гавхартош ажойиб-раройиб ходисаларни куп курган эди. Раройиботлар замирида купинча комил майорат ётишини билиб олган эди. И нчунин, унинг хайратига истехзо аралашганди. «Уламо бало! деб уйларди у. Лекин Худо Кувваи хофизадан хам берган экан: ш унча хикояту-ривоят, шунча тахлилу талкинни ёд билади! Узиям ваъз айтиш учун соатлаб китоб курса керак». У шу оццаёк Султонул Уламо назарини сезди ва унинг овозини эшитди: - Амир Бадридцин, Курьон сурасини уки! Воиз аъёнлар ичида энг бадавлати саналган, савлат-викор тукиб утирган амирга куз ташлаб, унинг ю зида бир лахза ш у- бха-иш тибох соясини швгади ва фикрики укиди. Серсо кол, огир жуссали отабек, гунох килиб, кулга тушган боладек «дик» этиб оёкка турди, довдираб, «Муминлар» сурасининг биринчи оятидан нарига утолмади: 1 Жон эртага не булишин билмагай ва кдерда улишин \ам билмагай. 110

111 К,од афлахдл муьминуллазина *ум фи салатщ им хошиъун...1 Энди тингла суз им ни, амир Бадридин, - деб уни булди воиз, биргина шу «Кдц афла*ал»га мен тайёргарликсиз, фикрмулоздаза юритмай, кднчалар тазушл бера оламен... Отабек минбар зинапоясига югуриб чикди, Султонул Уламонинг кулига лабларини босиб, хаёлидан кечган шубхд ишгибо^га *амманинг кузи олдида икрор булди. К ейин пастга тушиб, жамоат та^сини остида минбар оёш н и упди. Ш у билан у Султонул Уламони, пирим, д еб тан олди. Бас, шундок; эса, баланд овозда давом этди воиз, \а к йулига кдйтганинг учун яратганга шукрона айтиб, менга Мадраса куриш гаамр эт!.. М ана, уша Гавхартош мадрасаси кдц кутариб турибди. Отабек томонидан инъом этилган Кораарслон кдшлоги хдм унинг вак,фи саналади. Парвона часики билан мугуллар бугаб улдирган отабек *ам, Султонул Уламо *ам аллакдчон дунёдан куз юмишган, Тангри уларни ра*мат кдпсин. Аммо улар кутарган кургон хдмон устивор турибди. Дарвок,е, отаси: «Эзгуликдан кургон кур, у дунё тургунча тургай», деб айтмаганмиди? Бу сузни Султонул Уламо анави ерда, Султон дарвозаси миноралари ёнида Аьлоидцин Кай Кубодга айтган эди, Ушанда подш о якднда куриб битказилган кургонни курсатиб, воиздан мартов эш итмокди сабрсизлик билан кутган эди. Куркам ва кудратли кургон курибсен, шо^им, деган эди Султонул Уламо, ба*ор тоцщинларию душ ман хужумларидан мухофаза этар. Аммо узингни мазлумлар охдцин, уларнинг дуойи бадидин нечук мухофаза этасен?! Ахир у укдар тош ни *ам, темир ни *ам, танни *ам теш иб утгай. Аллох; мададкоринг булгай, токи эзгулик ва адолатдан кургон кургайсен, у ю з минг тош кургондин мустадкамрок, булур, зеро, раиятнинг умиди *ам, пано^и хдм уша кургондир! К р р у н к и ц а р о т у п р о щ а б у л д и п и ю ( о н, Г а р ч а н д б е ^ и с о б б и с о т у м о л ц а л д и р д и. Э л и ч р а у р м о н у р ё т д и р у л Н у ш и р а в о н, Ч у н к и у з и д и н у я х ш и н о м ц о л д и р д и... Кичик О сиёнинг салжук, султонлари орасида яхши ном к,олдирган ёлгаз Аьлоидцин Кай К убод 1 булди. Хеч кдчон ер шу ' Тоаг-ибодаг пайти тавоэе ила Аллода б^сунганлар нажот тогаусвдир...

112 кдцар унумдор, йиллар шу кдцар бехатар, Кунёда зарб этилган тангалар шу кдцар кдцрли, хунармандчилик шу кдцар баравж, шахдр шу кдцар хдшаматли булмаган эди. Аьлоидцин Кай Кубоц урушлар килиб, ерга ер кущци, аммо босиб олган ерларини хонавайрон этмади, гайридинларни K^pFин кдлмади, аксинча, уларни давлат курил ишига жалб этди. Мухдммад хоразмш о\нинг довюрак Угли Ж алолидцин Чингизхон улимию Хуросон ша\арларида кугарилган исёндан фойдаланиб, мугулларга кдрши курашни давом эттирмок, учун яна Х индистондан чикиб келди. Мурул туманлари таъкиб этишига кдрамай, хоразм беклари ва кдйта тупланган кушини билан Ш ирвонда урнаш иб олди, Гуржистонни забт этиб, салжук давлати чегараларига кдцам куйди. Ван купи сщилидаги Ахлат курюнини эгаллади. Султон Аьлоидцин умумий душ ман мугуллар билан тукнашув мукдррарлигини куриб, Ж алолидцинга урушиш Урнига, иттифок; тузишни таклиф этди. Хай*от, отасидек улугворлик касалига чалинган хоразмшох; Ж алолидцин урушни танлади ва Эрзинжон якинидаги Яссичамаманда булган бир неча кунлик жангда тор-м ор этилди. Аьлоидцин Кай К убод маглуб душ мандан *ам мархдматини аямади: хоразм беклари, уларнинг элатпари ва аскарларига уз давлати доирасида ер ажратиб берди. М иср подшолари ю з минг кушин билан Кунё устига юрганда, Аьлоидцин Кай К убод уларни тор-м ор келтирдию лекин таъкиб эти б, Харпутдан нарига утмади, зеро мамлакат хавфсизлиги таъмин этилган эди. Ш оир уйлади: мамлакат соадагига эм ас, зобитлик ш ухратига интилган султонлар халачупдан куркиб зир югурган эшакка монанддирлар, эш ак шурлик *ам арава тортаётганидан бехабар булади ва ёки к^зи борлик отдирким, у *ам бир доирада айланаверади, бирок пщ цирак айлантириб сой чукуридан сув, кунжутдан ёр тортаётганини узи хдм билмайди. Кимдакимдунё рамини емай, ёлгиз узини, Уз манфаатини уйлар экан, ёлгиз узини деб куйиб-пишар экан, у инсон эмас, кураддир *а, Парвона ринг деб курсинчи! Шундок; хукмдор, эшак халачупни уйлаганидек, урушни уйлайди. Уларнинг юки нимага арзийд ию аьмолида нечук маъно бор буни ёлгиз вакг курсатади. Султонул Уламонинг угитлари султон Аьлоидцин Кай Кубод 1 кунглига ж о булишига сабаб у уз ш он-ш узфатини ёлгиз истилоларда эм ас, давлатнинг гуллаб яшнашида хдм курар, одил подш о, д еб ном козонишга орзуманд эди. Аммо Аьлоидцин Кай К убод узи жилла хушламасада, сарой ^ашаматидан воз кечолмаганидек, панд-насихдгларга хдм тулик; амал этолмасди. У уз ниятларини руёбга чикдзмок учун ёлгиз Х.ОКИМИЯТ кучига суянарди.

113 Ж алолиддин кулиб куйди. Султон хокимиятини ишга солар»кан, хокимият хам султонни ишга солади. Султон хокимияти геномик кудратли булса, султон устидан хокимият кудрати д м шу кдцар куркинчли булади. Хокимият аввал акча талаб (илаци. Бунинг учун жафокашларга солик, Улпон солинади. Ё >улмасам, одил подш о, деб ном козонмокчн экансан, улут бекгарни сикиштиришга тугри келади. Бу хатарли, зеро, беклар )акдт давлатлигина эм ас, кудратли хдмдир, султонни ушалар :айлашади, уни кулларида кутариб, тахтга уткизиш ади, бирок гаи тахтдан ардариш хдм уларнинг кулидан келади. Аьлоидцин Кай КубОД 1 одил подшо д еб ном козониш учун Ьини ш ундок хатарга солди. Куп утмай, Узига кдрши фитна (озирлаган амалдорларни кдтл этишга мажбур булди. Улар орасида эски дусти амир Сайфиддин хам бор эди, вафот ггган подш о акаси бармопадан султонлик узугини олиб, Аълоадцинга узатган, бинобарин, Аьлоиддиннинг тахтга чикишини )дциндан тасциклаган уша амир Сайфидцин эди. Аьлоидцин Кай Кубод 1 унга уз кули билан ёрлик ёзиб, *еч качон молу жонига щхл этмасликка Курьон номидан кдсам ичган эди. Отаси тенги булган, кекса амир тиз чукиб, рахм-ш афкдт ;уради. Туни астарини титкилаб, титрок куллари билан Уша ;рликни топиб, султонга уза-щи. Бари бехуда. Сокчилар уни бир <;оп сулидек, таищарига судраб чикишди. Художуй султоннинг кулогадан кддрдон дустининг ялиниш за кдргишлари узок вакг кетмаган куринади, д еб уйлади Ж а- ю лидцин, негаким, куп утмай у олик-соликни хдм, хиёнатсорларни жазолаш ни хам вазири Кубакка топширди, куплаб 5Кил подшолардек, рахм-ш афкдт кдлиш, мархдмат курсатиш- Узига колдирди. Буйи бир кдрич, зулми-зутуми минг кдрич Зулган вазир Кубак одамларга азроилдек дахшат соларди. Унинг /з шаънига сира ao f солиш ни истамаган Уша Аьлоидцин Кай Кубод номидан иш куришини хамма яхши биларди! Хуллас, ниятига тескари уларок аътол йулида куйган хдр 5ир кддами султон Аълоидцинни куркув остида арава судраб эораётган, аммо аравасидаги юкнинг нима эканидан узи беха- 5ар эш акка айлантириб борарди. Йук, бадавий уша И брохим ибн Адхдмга, тахтда Ултириб, хдкикдт излаш сахрода йуколган туяни сарой томидан ахтаришдек камокдгдир, деб беж из 1Йтмаган. И лоё, зиёфатда М уинидцин Парвонанинг томош га гикилсин. Аравасидаги юк не эди ва султон нечун шу кдцар тиришибгирмашди? Муртад Кубак куч йириб, сурбетлиги ош иб, Уели ва зороси булмиш Риёсидцинни отасини захарлашга ундасин учунми? Падаркуш тахтга ултиргач, отаси тахорат олиб, кул к^яди kutubxonasi

114 ган фармонларга маст-аласт холида имзо чексин учунми? Ношуд угил саксон минг кушиннинг бошида туриб, м>тулларнинг утгиз минг кушинидан куркиб, жонини ховучлаб, куён булиши, отаси Аьлоидцин Кай Кубоднинг яхши номини маломатга куйиши учунми? Илоё, аъмол хакида гап сотган Муинидцин Парвонанинг яна бир бор томогига тикдлсин! Хак^к^й хокимият одамлар устидан эм ас, уларнинг кдлби устидан кдрор топади: Сенга нечук фатво бермасинлар, унда кимнинг турроси булмасин, аввало кдлбинг ила кенгаш! - деб бежиз айтилмаган. Хукмдор ила мулоцот хавфли, хдлокатли. Сабаб, \адем ай бош ингдан ажраб к,олишингдамас - улим бир кун мукдррар. Сабабки, подш онинг худбинлиги аждахога ухшайди. Унинг томонвда туриб, унинг учун неки яхши булса, ушани яхши деб кдбул килишга мажбурсен. Эхгиром юзасидан, унинг булмагур гапларини хам кдршиликсиз кдбул кдлаверасан. А ста-секин уз иймонинг, уз эътикодингдан айриласан, хукмдорга якинлашганинг сайин кдлбингдан, хакикдтдан йироклашасан. Энг одил подш онинг куз корачуга булишдан, ишк. ила мунаввар озод кдлбга кул булишинг минг карра афзал... Кудратли Парвона кургонини уз вактида тарк этганидан хурсанд Ж алолидцин 1270 йил ёзининг эрга тонгида ш ундок деб уйларди. У кдлъанинг мураббаъ шаклида курилган саксон минорасидан бири га суяниб, бундан ярим аср аввал отаси ила бовданидек, шахарга тикилар, унинг куз унгида зодагонларнинг кдсрлари, мугуллар мутаган булишига кдрамай, хдмон савдогарларнинг курронлари устидан, савдогарларнинг кургонлари эса давлат, пул кучига эмас, балки кул кучига суянувчиларнинг кулбалари уствдан хаволаниб турарди. У хар бир уй, хар бир фукдро билан боюшклигини хис этар, айни пайтда, ёлгазликнинг юксак корли чуккиси билан улардан ажралган хам эди. Унинг хаёлини темирнинг тарак-туриг и булиб юборди: тунги чаламаст сокчилар урнини кундузги дарвозабонлар эгаллашарди. Хамиша хокимиятга хрмрох, асалари гунгиллашини эслатувчи бу садо уни миноранинг нимкоронш йулкасига утишга мажбур этди. У тикка зинапояларни бир-бир босиб, пастга туш ди-да, девор устидаёк Узи мулжаллаб куйган, минораси камбагалнинг шамидек ингичка, эски, муъжаз Синжари масжиди томон юрди. Ш ахдрда хаёт одатий, уз маромида окдрди мугуллар ва уларнинг малайи, хозирни хузур билиб, эртани уйламайдиган Парвона томонидан боскдпанган хаёт... Араваларга кунжут поялари ва коп-коп арпа ортиб олган аравакашлар, иш-ташвиш билан елиб-югурган халфалар, ёгоч от миниб, чопкиллаган

115 болакайлар шоирни таниб, сапом бершш рди. У алик олиб, йулда давом этар, бошида бир пайтлар тукдлган мисралар чарх урарди: М е н г а д а м у р м а г и л д о т м а л о м а т д и н, М а л о м а т ш у з д р а т и м г а б и р ш а р о ф а т д и р. Б у ю р м а ш у у р а т и н г т у т, д е б щ п о к а т д и н, М е н и н г ш о н - ш у % р а т и м к о н и м а л о м а т д и р... На ouirayiap, на «котибул асрор» Хусомитдин куринмасди. Лекин у билардики, улар шу атрофда, унинг хаёлини булмаслик учун узокдан кузатиб юришибди, унинг холидан уйдагиларни хабардор кдлишга, ХЭР нечук хизматини адо этишга, сузларини ёзиб олишга хозир-нозир туришибди. У шунга урганган эди: улар Хали керак булишади, аммо хозир эмас. Ён кучадан унга томон к,ора ридо кийган православ попи чикдб келди. Ж алолидцин таниди: бу Силладаги Донишманд Платон монастрининг мутаваллийси Ота Дмитрий эди, М авлоно у билан бир неча кун сухбатлар куриб, хузур кдлган эди. Поп Дмитрий эгилиб, салом берди, христиан ёхуд яхудий рухонийси мусулмон уламосини курганда, шундок, таьзим этиши ж оиз эди. Улар жавобан бош кдмирлатиб куя ^олишарди. П оп кдндок, эгилган булса Ж алолидцин хам шундок; эгилди. П оп Дмитрий яна икки карра ергача эгилиб таъзим кдлди - афтидан, у гаплашмок^и эди. Аммо Ж алолиддиннинг сухбатга хуши йук эди. Уткинчиларни хайратга солиб, у хам попга икки карра эгилиб, таъзим адо айлади-да, йулида давом этди. У узини банд этган нарсадан бошкдси устида гаплашолмасди. У кучи хам, фурсати хам оз к,олаётганини хис этарди. Умр китоби «М аснавий»нинг беш жилди адосига етди. Ш унинг учун одатдагидек, янги китобни бошлашдан олдин у уз кдлби билан хилватда танхо к;олиши керак эди. Эскигина Синжари масжиди бунга кулай маскан эди. Бу ердаги ташлаццик, хужрада у кдлби билан истаганча гаплаша оларди. Хаммадан мухими - бундан кдрк, йил аввал мана шу масжидда у асрор йулига ош но булган, бу йулга уни бир пайтлар Балхда зохирий ил мл ар ургатган устози, Уша тиниб-тинчимас Саид Бурхонидцин бошлаган эди. У ош икдб, мажолсиз, оёкдарини судраб, Арк ва Faiuia бозори ёнидаги хунармандлар махдлласини оралаб, болохоналарнинг айвонларидан тушган соялардан, куёшни паналаб борарди. Куча тор, рубару курилган иморатлар шу кдцар тигаз эдики, уларнинг бирида туриб, иккинчисига бемалол кул чузса буларди. Бу ердаги хар бир девор, йулдаги хдр бир уйдим-чукур унга таниш эди. У нинг куз унгидан умрининг К унёда кечган энг

116 ofhp йиллари утарди, уш анда отаси Улиб, у муридларга муршид ва Гавхартош мадрасасига воиз булиб, илк бор инон-ихгиёри узида крлган эди. ЛАРЗА Ушанда у атиги йигирма турт ёш да эди. КУнкир сок;ол-муйлов коплаган орик, юзида хиёл тафаккур акс этар, кдцамлари хозиргидек огар эмас, енгил, котма гавдасини учириб олиб юрарди. Ёшлигига карамай, у катга олим саналарди: Балхдаёк Куръонни ва куплаб хадисларни ёд олган, уларга ёзилган жилджилд та/щин ва тахлилларни укиб-узлаш тирган, Э рон шохлари тарихини, тасаввуф илмининг улуг сиймолари - соби т Боязид Бастомий, донишманд ЖУнайд, хассос Алъ-Халлож тарикдтини яхши билар, суфия шоирлари ва олимлари куллаган рамзу ишоратлардан яхши хабардор эди. Дамаищ ва Халабнинг машхур мадрасаларида у донгдор уламо ва шайхларнинг сухбатини тинглаган, илми нужум, илми кимё, аль-жабр, илми хандаса, илми тиб асосларини урганган, форсийдан булак, араб ва ю нон тилларини хам эгаллаган эди. Султонул Уламо уиш ни фатво тузиш, ваъз айтиш санъатлари сиридан вокиф этган эди. Йигирма турт ёш ида Ж алолидцин воиз учун зарур булган хамма нарсага: илму маълумот, кувваи хофиза, хаёл-тасаввур ва нотикутик малакасига эга эди. У бехацбехисоб халк хикоятлари, ривоятлари, куш ик ва тароналарини ёд билар, керак уринда сузида ишщлата оларди. Унинг тилига оташ ин Робия, шиддаткор С аноий, ж онадон Ф аридиддин Атторнинг шеьрлари окиб келаверарди. Уларнинг панду хикмаг достонларини кайга-кайта укиб, ларзага туш ган, улар билан бирга рухий чуккилар сари неча бор парвоз этган, ушаларнинг фикрлари, тимсоллари, сузларини Узига сингдириб олган эди. Нихоят, зарур булса, у ушаларнинг рухига кириб, Узи шеър тукий оларди. Лекин илм бош ка, тажриба бошка. Етакдаги талаба билан бошкаларни етакловчи устоз баробар эмас. Бунинг устига, Кунёда уни якиндан билувчи отасининг муридларидан фаркли уларок, унга хасад килувчи уламолар хам о з эм асди, улар ёш олимнинг икгидорини игубха остита олишар, гарчи у Султонул Уламонинг Уели ва вориси булса-да, кулида устоз-ш айхлардан ёзма шаходатнома - ижозаси йуклигини пеш килишарди. Ш унинг учун хам у отасининг киркини Утказиб, масжиди ж омеда мархумнинг хотирасига атаб бир неча бор ваъз айттач, йулга равона булди. Яна йули муборак шахарлар - Халаб ва Дамаш к сари тушди.

117 У аср донишмандлари билан мулокртда узини ва билимини яна бир бор синаб куриш машакдатини буйнига олди. Халабдаги мапцур Халавийа мадрасасида у буюк араб олими, крзи ва вазир Камолидцин ибн ал-адим билан туккиз кдват осм он, узаро коришиб, зо^ирий дунёни юзага келтирган чор унсур - ут, хаво, тупрок, ва сув хакида сухбатлашди. Улар кдтралардан тугалган дарёдек, лахзалардан яралажак вакг-замон хакида галлашишди. Дарёда сув доим ий окдди, окдан кдтралар кайтмайди, уларнинг урнига янгиси келади, лекин биз буни пайкдмаймиз, зеро, окимнинг доимийлиги унинг хаётидан далолатдир. Ал-Адим яратувчи эгам вужуд, борлик, - олам мавжуд булиб яшамайди, тулкин денгиз мохиятининг куриниши булганидек, олам факдт Крдирул Хак^Дётининг намойишидир, деган кдрашни ёкдарди. Дамаш книнг маърифатли дунёга маицур Макдасийа мадрасасида Ж алолиддин олимлар билан бирлик-ягоналик, яъни во- ХДДИ мутлак, хусусида бахс юритди. Дарахт данагида бир бутун дарахт илдизлари, танаси, бутокдари, япрокдари, меваси билан ж о булганидек, уша вохиди мутлакда куплик урута ж о булиб ётади. Фалсафа, мантик, илохиётнинг энг мураккаб масалалари устида маицур уламолар билан мухокама юритиб, Жалолиддин сездики, унинг идроки учун корош у нарса колмабди. Уламо ва шайхлар ёш олимнинг заковатидан з^йратланиб, унга одатга хилоф равищца, бир неча ой деганда ижоза бериш ди, шу билан гуё Султонул Уламо номи билан маицур Бахоуддин Валад Балхийнинг угли Жалолиддинга биз боища хеч нарса ургатолмаймиз, деб эътироф этишди йилнинг кузида у отасининг икки муриди рафокдтида Кунёга кайтарди. Огларнинг туёги оствдан, худци денгиз тулкин - ларидек, Ш ом сахросининг тиканак босган кумлари окиб утарди. Кум зарралари кирмасин учун юз-кулларини Ураб олган бадавийлар ингичка оёкди туяларини *айдаб боришар, узокда, Ковжираган, кизгиш тепаликларнинг ёнбагрларида майин ж унли куй сурувлари утлаб юрарди. Олдинда баланд бинафш аранг тоглар юксалиб турарди. Тушдан сунг кукиш-корамтир булут осм оннинг кдрийб ярмини коплаб олди. У хаммаёкда ^дйбат солиб, шитоб ила бостириб келар, гуё epy-кукни зулматга крргудек эди. Л екин булут осм оннинг нак, ярмига етганда шимолга караб йул одци, самонинг гарбий кисмида куёш хдмон чаракдаб турарди. Булут Жалолиддинга мугулларни эслатди, улар хдм унинг юртини оёкрсти этиб, хозир шимолга кдраб бурилишган, офтоб факдт салжук

118 султонлари давлати устида шуьла сочарди. Аммо бу хол кулга чузилармикин? Йуллар, улар отаси билан бундан ун йил олдин илк бор утганга нисбатан анча осойиш та эди. Икки бора оёк,ости этилган Хуросондан кочадиган ж онзот к;олмаган, кузголон кутарган шахарларнинг кули кукка совурилиб ётар, муруллар хамма йулларга пистирмалар куйишганди... Мухаммад хоразмш охнинг угли султон Аьлоидцин Кай К убод томонидан Яссичаман ж ангида тор-м ор этилгач, куп утмай, хдлок булган, унинг беклари Х оразмнинг тикланишидан умид узиб, салжук; хукмдори ажратган ерларга истар-истамай Урнашишган эди. Ж алолидцин жим борарди. А кд идроки етук ва равшан, кувваи хофизаси бехисоб билимларни узида жамлаган, ynyf олим - ларнинг найча кдтшб Уралиб, махсус хуржинда сакланаётган иж озаси ш ундан шаходат бериб турарди, факдт кунгли негадир Fain ва безовта эди. Нега инсон азоб ичра т у т л и б, куркув ичра яшаб, афсуснадомат чекиб Упади? Нега аклу идрок сохибларидан бир бурда нонни дарит тутишадию жохилларни мол-давлатга кумиб таш - лашади? У шайхлар, уламоларнинг жавобларини яхши билар, хатто баьзиларини аклан кдбул килар, аммо уларнинг хеч бирини КДлбан кдбул килолмасди. Ш омга якин улар коятощца уйиб ясалган магора олдида тухтащпи. Бу ерда ун йил аввалгидек, суфий-зохидлар яшарди. Ж алолидцин кул крвуштириб, уларни таомни бахдм куришга таклиф этди. Зохидлар уламою факихлар, расмий рухонийларни риёкор санаб, уларга нафратланиб бокишарди. Аммо таклифни кдбул килишди, уларга ун йил олдин яхши сузлар айтиб, акча инъом этган Султонул Уламонинг Ублини танищци, шекилли. Лекин Тангри таоло бандаларига ж оиз булганидек, валинеъматга рахмат айтишмади: Султонул Уламо, унинг Угли хдм, бошкдлар \ам улар учун ёлгаз восита эди. Хакикдй валинеъмат Худо булиб, факдт ушанга шукрона айтищци. Кош кррайди. Икки шамчирок горни ёритиб турарди. З о хидлар намозга туриб, йуловчиларни хдм унутищци зеро, улар учун дунё мавжуд эм ас, улар учун ёлтаз Аллох бор эди, бутун фикру зикрни ушанга кдратишар, уша оний мархамати ила куз Унгимизда хдкикдтни ёритар, деб умид килишарди. Уч ракаат намоз Укилгач, йул юриб чарчаган Ж алолидцинни уйку элитди. У куз очганда, тонг окдриб колган, зохидлар афтидан, бом - додни эндигина укиб тугатишган эди. Ж алолидцин уларнинг

119 жидций, уйчан юзларига бокиб, савол бергиси келди - балки, бу зотлар чиндан хам рухий камолга етиш ган, балки уни кийнаган муаммоларни аён этишар. У ифлос, жулдур кийим кийган зохидга тикилди, афтидан, у таннинг ташвишлари билан б^либ, Тангри хакддаги уйларини бузмаслик учун ювиниш, соч-саколини кдришдан буткул воз кечган эди. кузи кизига тушаркан, Ж алолиддин ундан сурашгажазм этди: - Хазратим, страш им жоизми? Нега юрак крйгу чекадур? Чол унга хайрон кулиб бокди: унинг хаёлини булган бу - ким булдийкин? У жим турар, Ж алолиддиннинг назарида, гуё суз сураб, узоклардан етиб келган акс-садога кулок, тутарди. Н ихоет у йиллар буйи суз кртмагавдек, бупишб-хиркираб гапирди: - Бир куп кдпблардан кдйгу садоси учадир, баъзилардан - дойра садоси. Кдлбимга харчанд куз тикамен, тинглаганим криту садоси, дойра садосидан асар йук! - Бандасининг саъй-хдракати ила бирор нарсага эриш иб булармикин? суради Ж алолидцин яна, зохид Уй-хаёл дарёсига таган FapK булиш идан чучиб. - ЙУк! Лекин саъй-харакатсиз хам бирор нарса руёбга чик,- магай! Бировнинг эш игвда бир йил утирсанг, у нихоят «Кириб истаганингни сш!» дейдир. Магар эш игида эллик йил туриб курчи мана, м ен кафил! Зохид жим колди. Ж алолиддин унинг илдиздек коп-кора КУлига лабларини босди. Кекса гадо саховатли эди: у кафолат учун бор бисотини, балки узини багишлади. Зохиднинг сузлари дудмол эди. Лекин Ж алолиддин уларца уз кадбининг акс-садосини тинглади. Бир пайтлар болаликда, кейин Ларендеда янграгавдек, хуррам ва бахтиёр дойра садоси унинг калбида таган янграши лозим. У эллик йил эмас ю з йил кутишга хдм рози. Факдт кайси эшикда кутсин? Кдндай кутсин? Ж алолидцин Кунёга кдйтиб билдики, унинг йукдигида Гавхари сунибди, кандай яшаган булса, ш ундок нолимай-нетмай, унинг йулларига термулиб, дунёдан аста куз ю мибди. Унинг Гавхдри, кдлбининг оппок, нурли дурдонаси. Унинг киёфасини болаларига кучирган хам Уша эди: аёл кишининг севган ёрига химмати бундан ортик яна не булур? Гавхдр туфайли у Ларендеда дунё билан бириккан, Уз калбида бир лахза дойра садосини тинглаган эди! Арзимас гунохи учун унинг кдябида кдйку садоси ш ундок кднот ёздики, унинг ваъзи, панд-насихдтларига кулок тутадиган хар бир кимса буни эш итадиган булди. Донишмандлар айтишган: «Дил денгиз, тил - киргок Д енгиз тулкин кутарса, куйнида борини кдргоккд чикдзиб ташлайди».

120 Жалолидцин Дамаищ ва Халабдан келтирган ижозани куриб, тилларини к^сган хасадчи уламолар яна илондек вишиллаб К.ОЛИШДИ. Эмишки, Аллохнинг иродасига зид бориб, унинг бандаси улимига, боз хотин киши вафотига шунчалар куйиниш уламога муносиб эмас! Султонул Уламонинг вориси хали камол га етмаган, бас, унинг Урнини босишга хам ёшлик кдлур. Кдйру унинг кдлбини кэкдиатиб юборди. Ха, у золи комил эмас, узи хдкдца хисоб бермай туриб, бошкдларни уйлай олмавди. Унинг Гавдарини яширган ер оёкдарини куйдира бошлади. Шацарда туришга токдти тугаб, бир nairmaj) узи бахгаёр булган манзилга томон ёлгиз ва пой-пиёда йул одци. Уз кдйгусини туйгунча чекиб, улиш ёки Ларендени куршаган кррли товлар куйнида, муздек мусаффо жилгалар устида рухан тирилиш учун жунади. Дарвеш унга найча кдииб уралган макгубни шу ерда, К,ораto f яйловидаги зилол чашма буйида топпшрди. Бироз шошилиб ёзилган, зеру-забарсиз, йирик-йирик харфлардан унга аллакдндай кдцрдон, аммо аллакдчон унутилган бир нафас уфурди. Нахотки Уша бесабр Саид Бурхонидцин ёзибди? Бу хуснихатни курмаганига ун йилдан ощди... Мактуб мугуллар аллакдчон босиб олган Термиздан дунёнинг бу чеккасига нечук етиб келмиш? Саид Бурхонидцин тирикмикин ёки бу сунган юлдуз шуьласими? Саид Бурхонидцин ёзарди: устози Султонул Уламо вафотини Термизда эшитиб, узор-зор йиглаб, куз ёши тукибди, Куръон Укиб, мархумнинг рухига бакишлабди, тунлари ухламай, кдрк, кун мотам тутиб, элга ош берибди. Султонул Уламонинг Уели, унинг шогирди ва суюкли талабаси якка колмиш алхол Саид Бурхонидцин унга ота Урнини босмоги лозим, зеро, устоз уни халифа - уринбосар деб атамишди. Кдндок; булмасин, у Жалсшвдцинни топмоги, хдкдкдтнинг хатарли ва машаккдтли йулларида у холдан тойган дакдкдларда суянчик, булмога даркор. Лекин у сахро, дарё ва токлар ошиб, Кунёга етиб келгунча, орадан бир йил Утибди. Мана, энди Саид Уз шогирди ва шайхзодасини султон пойтахтида, Синжари масжидининг бир бурчапши канора тутиб, кутиб ултирибди. Жалолидцин макгубни аввал кузига, сунг манглайига босди. Унинг устозини Сирдон деб бежгога айтишмаган. Жалолиддин Узи хали кира-шира илгаган яширин эхгиёжни у нечук сезиб, нечук англабди? Шу ёруб оламда у хузурида кддбини тукиб, кдлбига кувват оладиган кишиси ёлгаз шу Саид эди. Жалолидцин мактуб келтирган дарвеш изидан дархол Ларендега жунади. Отлар шай эди, улар шу тундаёк; Кунёга кдраб шошилинч йул олишди.

121 Саид унга масжиддан пешвоз чикиб келди. Улар кучснугашиб, бир-бирларини багарларига босиб, узок, туриб крлшцди: ёш, маъюс, хушсуврат уламо ва кексайган, жанда-чопон кийган суфий. Жалолидцин тун устидан хдм устозининг чуп-устихон булиб к,олганини сезди. Юзига тикилди: эти суигига ёпишган. Кдрра бурни янада ингичка тортиб, жаг-жагидан утиб кетибди, огеида тиш колмабди. Аммо чукур ботган кузлари хурпайган оппок; к;опшари устида янада шидцаткор ва шижоаткор ёнади. У Савдни отасидек иззат-икром кдииб, Гавхдртош мадрасасига бошлади, унга уз хужрасини бушатиб берди. Саид шу ондаёц жавобни куйиб саволгаущи: шариат крнунлари, хадис талкинлари, илми нужум ва илми тибга дойр муаммоларни бирпасда кдлаштириб ташлади. Илми тибда у юксак пояга етган, зеро, Абу Али ибн Сино шогирдларидан сабок, олган эди. Жалолидцин хеч кдчон бундок, ofhp имтщондан утмаган эди. Шогирди жавоб бераркан, суфийнинг чехраси ёриша борди. Нихоят, у сакраб оёккд турди-да, ёш уламо бошига энгашиб, ошикиб-тошикиб деди: Илми иймон ва илми зохирийда отангдин хам зул-жалолсен. Лекин падари бузрукворинг сохиби илми асрор хдм эрдилар. Мен ул зоти шарифнинг шарофатлари туфайли ана шу илмга ноил буддим, умид улким, эмци сени шу йулга бошлагаймен, токи илми асрорда хдм отангга ворис, балки баробар булгайсен... Жалолидцин кувонч ва кдтьият ила тиз чукиб, тавба килди, камолот йулидан бошласин, деб узини устоз кулига топширди. Унинг уз-узи томон йули ана шундок бошланди. БИЛИШ ВАЯШАШ Куёш баланд кутарилган, унинг нурлари кдйрок ёткизилган йулларни киздиргандан-киздириб борарди. Жалолидцин юраги уйнаб, эскигина Синжари масжидига етиб келди-да, чарм пардани кутариб, ичкари кирди. Намиккдн снра-ширада кузлари бир лахза хеч нарсани курмади. У тухтаб нафасинн ростлади, куёшнинг яллури елкасини ёндирмаётганига хурсанд булиб, енгил сулиш олди. Бир пайтлар Саиднинг сузларини кувончу кдтьият билан кдршиларкан, шундок енгилланиб нафас олган, сабабки, ушанда узи учун масьулият такин устози елкасига кучган эди. Энди кдриган чорида у узи учун Хакдан булак хеч ким сани нг олдида маъсул эмас. Нимкоронгуликка тикилиб, Жалолидцин тап-такир гилам устида ухлаётган факирни юп^ци. У кафтларини бошн остига куйиб, гужанак булиб олган. Уликдек кртиб ухлаяпти. Худонинг уйида ухлаяпти, деганча бор

122 Минбарга якин ерда кдри дарвеш чордона куриб уптирибди, бармога лавх устидаги очик китоб сатрларида, лаблари унсиз шивирлайди. Яна сабок, ёдлаётган бир-икки талаба кузга чалинади. Шоир силлик, буйра устидан юриб Унг томондаги дазушзга якднлашди. Дахлиздан хужраларга утилар, Саид Бурхонидцин Кунёга келганда, ана шу яужраларнинг бирида истикрмат этмишди. Жалолидцин эшикни итарди. Эшик очилмади, куч - мадори крлмабди, шекилли. ЙУк, эшик михлаб, тамбалаб ташланган. Ха, хужралар хам аллакачон бузилиб кетган булса, ажабмас, Кирк, йил олдин шалвираб-тукилиб турган эди. У афсус-надомат чекиб, уйлади: барча кариялардек у хдм аллакачон йук булиб кетган нарсаларни бор деб, уйлаб юради, кейин ахгариб тополмагач, хайрон булиб, туриб колади. У аста тиз чукди. Келинг китобхон, кекса шоирни 1270 йил ёз кунларининг бирида Кунёдаги Синжари масжидида холи куяйлик, токи у уз-узи билан гаплашиб олеин. Зеро, хикояни давом этгиришдан олдин, суфийлар илми асрор, деганда нимани кузда тутишган, устози Саид Бурхонидцин Сирдон ёш Жалолвддинни кайси йулдан бошлаган эди, деган нукгаларни изохлаш лозим. Тасаввуф уз-узини идрок этиш ва уз-узини камолга етказиш йулини уч асосий боекдчга буларди. Биринчи боскич шариат, яъни, Курьон ва Мухаммад пайгамбар хакддаги ривоятларда акс этган крнун-коидаларни бажариш даври, аникрога, тайёргарлик боекдчи. Лекин бу хали йулга кириш деган гап эмас, зеро, уларни бажариш хар бир мусулмон учун фарз. Суфийлар учун хам шундок; факат и слом конун-коидаларини узлаштирган таедирдагина, яна олга юриш, иккинчи боскич тарикэтга Утиш мумкин. Биринчи тайёргарлик боскичи шариат суфийларда мантикий билимларга тугри келар, илми зохирий, деб аталарди. Суфийлар мантикдй билимларнинг ахамиятини рад этмаган холда, уни махцуд чекланган деб кдрашар, зеро, у факдт аломатлар, хоссалар, хусусиятларни илгар, уларнинг таъбирича, жавхдри зотга эмас, сифатга бокдр, бинобарин, унинг махсули «хакдкат эмас бшцакдкат» эди. Мантикдй билим бутунни булакларга булиш тахлил ва санжоб кдлиш ила руёбга чикади. Илохий хакдкат эса Уз мохдятининг мутлак булиши эътибори билан тахлил ва санжобга йул куймайди, бас, уни мантикдй йусинда идрок этиш мумкин эмас. Суфийлар аклий мушохада ортида таган бир мушохада бор,

123 деб хисоблашар, уни илми Faft6 деб аташарди. Факдт илми гайб воситасида мантикдй крнунларни билиб булмаганидек, илми тайб очадиган нарсаларни мантик, очалмасди. Совет олимлари, айникса, атокли эроншунос Е.Э. Бертельс тадкикотлари1 шуни курсатдики, суфий-шайхлар аслида экспериментал психология билан шурулланишган. Уз-^зини кдтьий чеклаш - мурокдба ва Уз-^зини кузатиш - мухосаба йули билан максадга мунтазам интилиш оркдли улар узларвда букилмас ирода, улимга хдм тик кулиб бокувчи жасорат каби сифатларни, бошкдларнинг «уй-хаёлини укдй олиш», узида ва узгаларда пшнотик холатаарни юзага келтириш малакасини тарбиялашган, шубхасиз, бу нарсалар уша давр киишлари наздида райритабиий ва гаройиб булиб куринган ва шайх-суфийларнинг муъжизакорлик шухратини эл орасида кенг ёйган эди. Суфийларнинг тасаввурида идрокдан хориж, яъни, онг усти ходисаси булиб куринган нарса аслида идрок доирасидаги, яъни, онг ости ходисаси эди. Тарикдт шу йусинда суфийларни хозирги замон илмий ибораси билан айтганда, психо-анализ методикаси билан куроллантириб, узида ва узгаларда кечадиган Faftришуурий жараёнларни бошкдришга ёрдам берган. Ёш Жалолиддинни унинг устози ана шу йудцан бошлаган эди. Хакдкдт сари элтувчи йул тимсоли, Е. Э. Бертельснинг фикрича, тухтам-маком тимсолини келтириб чикдрган, уларнинг хар бири йул нинг шу боскичида йуловчига хос булган баркдрор бир рухий холатни акс этгиради. / Йул бошидаги биринчи маком «тавба» саналиб, рухий Холат йуналишини тамом узгартирар, йулга кирувчи энди бутун фикру хаёлини факдт хдкикдтга, мутлакка каратарди. Йигирма беш яшар Жалолиддин устози билан Кунёда илк учрашган куни тиз чукиб, ана шундок тавба килган эди. «Тавба» макомидан сунг «вараъ» хушёрлик макоми келар, у хдром билан халолни кдтьиян ажрата билишда акс этарди. Вараъ, аввало, таомга дахлдор эди. Хушёрликдан - узни тийиш, яъни «зухд»га утилади. Харомдан хазар килган йуловчи ана шу коидаги кдттик риоя килиб, зебу-зийнат саналмиш яхши либос, яхши таом, хулласкн, унинг даккат-эътиборини хакдодтдан чалгатувчи хар нечук фоний ва бебако нарсадан узни тияр, тийил ишлар доираси шу йусин кенгайиб, хар кдндай тилакдан воз кечишгача бориб етарди. «Зувд» йулчининг «факр» макомига етакларди. Дунёвий неъматлардан воз кечишдан иборат факр Узини тийиш коидасига изчил риоя этищдан келиб чикдрди. Лекин кейинчалик факр факдт моддий факдоликни эмас, онг-шуурни хдм кузда

124 тутар, буткул онг-шуур ру^ий долатларгача, энди йулчининг шахсий бисоти саналмасди. Факирлик ва узни тия билиш ёкимсиз кечинмалар билан борлик, булгани учун, улар изидан «сабр» макрми келарди. Бу ерда с^фий машакдатларга чидашга урганарди. Тасаввуф сиймоларидан бири Жунайднинг таъбирича: «Сабр - сира парво этмай, кдлампир ютишга баробар» эди. Йуловчи «сабр» макрмидан «таваккул» макомига караб йул оларди. Бунда умр бир кун, здатто бир лазра деб тасаввур этилар, эртанги кун ташвишидан тамом воз кечиларди. Шунга кура, суфийлар узларини «хрзирийлар», яъни, хозирги дакдкд билан яшовчилар, деб аташарди. Утган дакдкд з$ам, келажак д,акщр. хдм хисобга кирмасди. Бу ерда олам *ар ла^за емирилиб туради, деган тасаввур билан алокдцорлик кузга ташланади. Сунгги икки маком тарикдтнинг охирги манзили «ризо»га бошлайди, бу «толе олдида хотиржамлик» деб з^ам аталади. Бу шундай руздой *олатки, *ар нечук зарба ва з^ар нечук зафар хотиржамлик ила кдрши олинади, улар йулчига кувонч здам, кдйу хдм баташламайди. Шахсий толе-такдир ва атроф-теваракдаги вок,елик хдм бирор ахамият касб этмайди. Бу здолат кддимий юнонлар «устуворлик» деб атаган хрлатга жуда якдн туради. Тасаввуф олимлари фикрича, шу ерда тарикдт тугаб, камолга етишнинг сунгги боскдчи «здакщдт», яъни, з<аёт бошланади. Шунга етган суфий «ориф» деб аталади. У звдикдтнинг моз^иятига гуё савки табиий билан етади. Шунга биноан суфийлар узларини «хдк?<д етганлар», яъни хдкикдтни савки табиий билан билишга крдир, деб аташади. Шундай килиб, анъанавий тасаввуф, идеалистик таълимот сифатида, савки табиий йули билан булса-да, мутлак, хдкикдтни билиш мумкин, деб здисоблайци ва шу уринда диалектикадан четга чикдци. Аслини олганда, суфийлар з^акикдт боскдчида уз рузрш здолатларини шундок, даражага етказишардики, уларнинг онги мушохдда объекта билан коришиб кетарди. Юкррида кузатганимиз уч боскич - шариат, тарикдт ва хдкикдг суфийлардаги билишнинг уч боскдчига мувофик, тушарди. Биринчиси ишончли билимлар, «илм-ул-я^ин». Уни шундок, ташбщ ила изозутшади: «Менга неча бор исбот этишган, гарчи тажрибамда синаб курмаганман, аммо яхши биламан, OFy за^арлайди, олов куйдиради». Бу одатдаги мантикий билиш боскдчи эди. Иккинчи боскич тулик ишонч, «айн-ал-якин». «Мен уз 1Е. Э. Бертельс. Избранные труды. Суфизм и суфийская литература. М., 1965.

125 кузим билан курдим, OFy захдрлайди, олов куйдиради». Бу тажрибага суянган билиш эди. Нихоят, сунгги боскич комил ишонч, «э^ц-ал-яцин». «Мен узим огу ичиб, оловда ёниб курганман, ишонч хосил этдимки, OFy захарлайди, олов куйдиради». Хакдкдт боскрчига мос булиб тушувчи бу боскдчда суфийларнинг фикрича, субъекгнинг объект билан, кузатувчининг кузатилувчи билан тугал кушилиши, бирининг иккинчисига сингиб кетиши юзага чикдди. Хар учала боскдч феълдан иборат учлик: «билиш, куриш, яшаш» ила изохданади. Учликнинг икки чеккасидаги «билиш» ва «яшаш» Уртасидаги алокдцорликка эътибор кдлайлик. Комил инсон, суфийларнинг фикрича, билимларни эгаллаб олгач, узининг маънавий ва маиший тажрибасини уларга мослаши лозим. Орифнинг шахсий ахлок?! билан к^опилмаган билимлар наинки бефойда, балки хдлокатлидир. Улар уни расмий уламолар ботган риёкорлик 6otk,ofh сари етаклайди. Шу тарикд суфийлар илм билан ахлок*, щп билан туйгу, хдк,- хдкдаат билан хак,-адолат Уртасида алокдцорлик куришарди. Тарикдтни утиш махсус, кенг билимларга эга булишни талаб этарди. Уз бошича, таваккал кдииб, онг ости сирларини билмокчи, суфийлар таъбирича, илми асрорни эгаллашмокчи булганлар сорлиц ва ак,л-идрокни бой бериб, узини халокатга дучор этишлари *еч гап эмасди. Шунинг учун хдм: «Пири йукдинг пири шайтон» дейишарди. Ёайришуурий ходисаларни урганишда хиссий хаёт негизларидан бири булмиш шахвониятга хам суянувчи хозирги замон психаналитикларига ухшаб, суфий-шайхлар шариатда рахнамо aiyi булса, тарикдцщ рахнамо мухэббащир деб кэрашарди. Суфийлар хдкикдтни ма^буб, маыпукд, узларини ошик^ деб аташларини эсласак, улар хиссиётининг маънавиятга утишга имкон берувчи психофизиологик ходиса сублимациядан накдцар самарали истифода этганликлари маълум булади. Суфийлар хиссий - интуитив б ил ишни умуман билишнинг олий шакли деб уйлашарди. Шунга кура, хар бир суфий-шайх Уз шогирдларида ташбихли тафаккур цобилиятини Устиришни зарур, деб хисобларди. Лекин ташбихли, тимсолли тафаккур санъат майдони эди, бинобарин, суфиёна гоялар крнуний равишда уз олий ва мукаммал ифодасини шеъриятда топарди. Файласуфлар учун Уз фикрларини умумий-мантикдй мезонларда ифодалаш накдцар табиий-булса, шеърий нутк;хам атокди шайхлар учун шу кдцар табиий эди. Албатта, хамма хам тарикдт йулига кириб, охиригача боролмасди. Суфийлар: «Насиба хаммага баробар берилади, аммо хар

126 ким курби етганича олади», - дейишарди. Я гона йул - тарикдтни утиш ок?1батида турлича табиатлар юзага чикдрди. Тасаввуф тарихи давомида биз шидцаткор ва сокин, кдттиккул ва мунис, жазавали ва ёлгиз узининг худо билан муносабатини Уйловчи, босиц-вазмин шайхлар, нотикдар, воизлар, жангчи муборизларни курамиз. Бу уринда албатта, давр, мухит, суфий ва унинг устозига хос психофизик хусусиятлар, интилишлар хам акс этарди. Жалолиддиннинг устози кдтгиккул ва жазавали эди. Балхда Султонул Уламонинг угитларини тинглаб, у баъзан шундок, жазавага тушардики, узи сезмаган холда дод-фарёд солиб, шайхнинг сузини булар ё булмасам оёкини манкдгщаги оловга тик?1б оларди. Шунда сабр-бардоши битган Султонул Уламо муридларига: «Саидни таищарига чикдриб ташланглар, токи мажлисимизга халал бермагай!» деб буюрарди. Султонул Уламодан фаркди уларов Саид у кдцар тумтарок, эмасди. Расмий уламолар га ухшаб, Султонул Уламо шароб ичиш хдмма учун, шу жумладан, суфийлар учун хам харом, деб хисобларди. «Шароб - дерди у - инсонни илшдан ит, ифлос чучкдга айлантиради». Бунга жавобан Саид бир гал: «Кутарганга Хэлол, кутармаганга - харом», - деган эди. Уз пирига ухшаб у воиз булмади, зохид булди. Гохида уй-хаёл дарёсига шу кдцар гарц булардики, бор дунёни унутарди. Кдриган чощца уни Кдйсаридаги масжидларнинг бирига имом кддиб кутаришди. Баъзан шундок, булардики, намоз пайти бошкдларни унутиб, соатлаб саждадан бош кутармасди. Нихоят, имомликдан узи воз кечишга мажбур булди: Муминлар, айб айламанг! Жунуним бошимга чикиб, сизни унутамен! Узларингга акди-хупш бугун бир имом топинглар... синов Жалолидцин оёкда турди. Саид унга кул чузган, кулида хиркд бор эди. Уни ёш уламога кийдириб, белига ридо камари ила бойлади. Шу ондаёк, Жалолиддиннинг кунгар, жингалак сак,олини крргишлаб, к,ошларини юлиб, сочини вдрищци. Саид унинг бошига дарвешлик кдлпош сарпуш кундирди. Шу нафасдан эътиборан у уламо хам> воиз хам, мударрис хам эмас, балки Саид Бурхонидцин Сирдоннинг куп сонли муридларидан бирига айлацци. Мурид уз измини узгага топширган кимса, дегани.у шайхга хдмма нарсада сузсиз буйсуниши, мак,садга мувофик^шмувофик, эмасми, зарурми-зарур эмас ми, кдтьий назар, унинг Хар бир сузи, хар бир фармойишини бажариши лозим эди.

127 Синов одатда муриднинг муршид иродасига кднчалар буйсунишини имтщон этищцан бошланади. Жалолиддин отасвдан талайгина Fypyp мерос олган, буни яхши билган шайх дастлаб ана шу жикатни баргараф этмокчи булди. Мана, Султонул Уламонинг угли, мусулмон дунёси пешволари бир огаздан эътироф этган олим, султон пойтахтида мажиди жоме воизи, Мадраса мутаваллийси \ожатхоналарни тозаламокда киришди. Шайх шундок, деб буюрган. У аяб утирмади, шогирдидаги худбинликни бошкдлардан кура кдтгик сикувга олди. Жалолидцин бунда айрича мехр-мухдббат белгисини курди. Бах,ор келди. Товдан эриб тушган сувлар арикдар, каналларни тулдирди. Огиз-бурнини бир парча о к, латта билан ураб олган Жалолидцин чарм челакларда ахлат таширди. Ахлатхоналар тубсиздек туюлар, негаки бугун тозаланган хандакдар эргалабгача бах,ор сувларига лик тулиб турарди. Тунлари ^аммомда уч карра чумилиб, то садар хурозлар кичщргунча, отасининг «Маориф» китобида жамланган мулок,отларни yignp эди. Пири ана шу китобни бир юз бир карра Укишни буюрган. Жалолидцин сабокларни кувончу кдтьият билан адо этарди. У жисмини солган кийнок ва макрумиятлар кдлбида Гавхдр улимини эшитиб, кузгалган оловни пасайтиргандек булди. Лекин, бадар хрл, кдлбининг кдьрида у шайхнинг «Энди бас, кифоя» дейишини кутарди. Аммо Саид индамасди. Жалолидцинни доимий очлик кийнар, бирок димогига ртиришган бадбуйдан огаига туз сололмасди. У озиб-тузиб, уйкусизликдан ёнган кузлари ич-ичига чукиб кетди. Жала сувларининг шашти кесилгач, маълум булдики у уз ишини адо этибди. Лекин пир хдмон бир нима демас, Жалолиддин эса кундуз йи тяган ахлатни кечаси ташишдан бушамасди. Иш камайганини курган Саид янги сабок берди: у шахдрда икки мурид билан жамоа учун садакд сураши лозим. Бу кржатхона тозалашдан хдм кийин эди. Сабокни узингникилар олдида бажариш бошкд, улар бу шайхнинг буйрут эканини билишади. Лекин бегоналар олдида, татн собик мухлисларнинг ^узурида эгилиб-букилиш накдцар машаккат. Хаммадан мушкули шайхлар, факвдпар, уламо ва корилардан садакд сураш эди. Улар кар гал унга яширин за^арханда билан садакд беришаётгандек туюларди. Холбуки, сокрл-муйлови кирилган, ана шу орик дарвеш Султонул Уламонинг Уели эканини камма х^м билавермасди. Тунги бедорлик ва жисмоний макрумиятлар туфайли уткирлашиб крлган сезгиси унга одамларнинг биргина сузи, кдраши, кузга илинар-илинмас килищдан уларнинг одати, майли ва табиатини билиб олишни Ургата бошлади. Улар борган сайин уз кою

128 х^васларининг жонсиз куроли булиб туюлар, худци минжанах,- ларга ухшашарди: тош куйиб, тепкини боссанг, бас, кдрсиллатиб отаверади. Хар гал маълум таъсир, маълум натижа берарди. У шундок; мэдаллаларда булдики, илгари уларнинг борлигини хаёл ига хдм келтирмасди. К.овокхоналарда маишатга муккасидан кетганлар, худци итга суяк ташлагандай, унинг кашкулига чакд ташлашардн. Кдморхоналарда ^иноларга буялиб, думбиллаб юрувчи, арфа чалувчи аёллар уз гуно^ларининг сазоси учун садакд беришарди. Карвонсаройлар ва савдо расталарида хайр-сада^а илгаридан \исоб-китобли эди - бу ерларда корчалонлар яшашарди. Шариатга кура, даромаднинг Ундан бир улуши хайрия ишларига сарфланиши лозим эди. У гох, савдода зиён курилган кунлар, гох, ундан бир улуш таркдтилгандан кейин келарди. Савдогарлар хдр долда судхур ва олибсотарлардан кура сахийрок; булишарди: улар кори хайр ва дарвешларнинг дуоси молу жон ва олис йуллардаги карвонларни бало-кдзодан асрагай, деб умид килишарди. Уни кдшшо^-фаедрларнинг кдлби жазб этарди. Баъзан улар хдм шарофатини бу дунёда курмасам, у дунёда курарман деб садакд беришарди. Купинча орик» тиланчи дарвеш билан бир х,овуч гуручни бажону дил ба*ам курншар, идо бу ишни бир оз тортиниб-кдотшиб кдлишарди. Тупрокда чирик буйрада ётиб, куча-куйдаги вайроналарда, йук к^шшн-ёзин ахлат окдциган зовурлар буйида яшовчиларнинг самимияти ва кунгилчанлиги уни тез-тез ша^ар чеккасидаги махдилаларга етахлар эди. Хунармандларнинг ма^аллаларида булиш ^ам унга хуш ёкррди: халфаахийлар бир дастурхон атрофида тупланиб, овкдшанишар, хамиша тиланчи дарвешга бошкдлар билан баробар улуш ажратишарди. Зодагонлар эшигида а^вол булакча эди. Бойлик ва амалда баланд пояларда турганларнинг хизматкорлари ута безбет ва такаббур булишарди. Бичилган куллар уз подшоларининг аврати билан мак^анганидек, улар уз хужайинларининг садахдсини «хдмин кдцар» деб, огиз купиртиришарди. Бу Жалолиддиннинг хдвасини эмас, хдйратини кузгарди. У биргина бадор ва ёз ичида ищар ва унинг фукдросини олдинги бир куп йиллардан кура яхширок; билиб олди. Годо бир кун ичида шундок; кирдикорларни курардики, сунг хонакрга кдйтиб, дожатхоналарни шу кдцар ошикрб-тоштдеб тозалаганига пушаймон кдларди: у ёкда пича иш кщганда, дозир хдр эрталаб шахдр га чик^аган буларди. Саидни Сирдон деб бекорга айтишмаган: Жалолиддин шундок, фикрга келиши билан у дожатхона тозалашни тухтатди. Сен сабокдш адосига етказдинг. Лекин ёдингда булгай. юракни тозалаш дожатхона тозалашдан мушкулрок,.

129 Унинг пири, куплаб зощ дларга ухш аб, очликни )(икмат хазинасининг калити, деб биларди. Дунёда руза тутмайдиган халк, йук,- Лекин уз-узини билмокчи булган киши, шайх фикрича хдр куни руза тутиши лозим. Белкурак тупрок, кдтини авдариб, сув чикдзганидек, очлик идрок ва фаросат чаш масининг кузини очур, дерди Саид Бурхонидцин. - Очлик йулчини адашмай манзилга элтгувчи от. Лекин уни кам-кам миниб, оз-оздан ургатиш даркор. Кеча-кундуз димогига урган бадбуйдан кугулган Ж алолиддин узини к,орли kjhu эртаси инидан чикрсдн оч буридек ^ис этди. Лекин пир нинг буйрутига биноан, уч-турт кунлаб огзига сув ва бир бурда курук, нон, баъзида хом ёки шуртак ш олгомдан булак хрч нарса солмасди. Шайх шолгом кузни равшан кдлади дебуйларди. Очлик азоби унинг тинкасини куритди. Ш унда пир бир куни тонг билан уни шадарга олиб тущци. Улар султон саройи жойлашган тепаликни ёналаб, катта гузардан угишди, Унг томондаги бозорга кдйрилиб, кдссоблик растаси буйлаб юриш ди, калла-поча билан савдо килувчи дукон олдида тухтащци. Дукон айвонидаги чангакларда ^уй ва кучк,ор каллалари, жигар, юрак ва елинлар осилиб турарди. Катга ёгоч тогорада итларга деб солиб куйилган kji3fhiii куйкд ичида ичак-човок, к,олдикдари сузиб юрарди. К дссоб дайратланиб, таъзим-э^ш ром ила шайхга пеш воз чикди. Уламолар бу ёк^гарга оёк; босиш мас, факдт к,ози Сирожиддин ва шайх Садридцин Кунявий уз хизматкорларини ю боришарди. Савд уни ишорат ила тухтатди. Ичак-човок; солинган, устида яшил, кукимтир пашшалар ружгон уйнаган тогорани курсатиб, Жалояидцинга юзланди: Сабр-бардошим битганда, мен шу ерга келиб, уз-узимга дердим: «Эй, кузи кур нафс! М ен сенга ана шу ит емишидан булак х,еч нарса беролмаймен, истасанг, ол, е!» Ж алолиддиннинг хаёлида шу ондаёк, чизилди: у турт оёкдаб туриб, ириллаган итларни нари-бери суриб, бощ цан-оёк, к,онга беланиб, ана шу чучмал-куланса куйкдни ялайди... Уч кунгача кунгли айниб, туз тотмади... Кузга бориб, очликка анча куникиб к,сшди, шайхнинг кенгаши билан к,орнига тош бойлаб, очликни жиловлашни дам урганиб олди. Ана шуцца пир тагаш бир сабок, берди. Ота мулокщлари бир юз бир карра укдлган эди. Энди шайх нокулай алпозларда Ултириб икки букилиб, бир оёкди чузиб, иккинчисини йириб, ухламай, соатлаб Курьоннинг год; у, гоц бу сурасини укдшни буюрди. То шеърий оданг ва садо тасаввурида тимсол ва суврат пайдо этмагунча, сурани такрорлайвериши шарт эди.

130 М уриднинг иродасини тоблаб, уни уз-узидан устун келтириб, шайх энди диктат-эътиборини бир нук^ага йигишга ургатарди. /Сухбат чога бир мурид Саиддан суради: V Ким узини Аллохга баипплаган деб айта олур? - Бурнидан чиккан дар бир нафас «Аллох! Аллох» дегувчи зот, - деб жавоб берди шайх. К ейин илохий исм Аллоэднинг яширин маъносини туш унтирди. Дастлабки, икки арабча «алиф» ва «лом» дарфлари бор-йуги бир шакл. - И смнинг мохиятини дар бир ж онзот нафас олиб, нафас чик^згандаги «Ху» билан изхор этади. Б инобарин, дар бир нафас Худога хамду санодир. И нчунин, д еб амри маъруф этди шайх, мапщ ила шундок; маррага етиш л о- зимки, дар бир нафасимиз ибодат Улгай. Пирнинг сузлари тобора мавхум туе олиб борарди. Муридлар кеча-кундуз бошкщириши ж оиз булган рамзу ишоралар орк<али инсонни юзага келтирган куцратлар таснирини чизиб берарди. Саксон йилдан сунг Дантени жаданнам буйлаб сайр этгирган Вергилийга Ухшаб, Саид Сирдон булажак буюк шоирни аносир олами, наботот ва дайвонот дунёсидан aigi-идрок ва давддат манзили сари етакларци. Усимлик дунёсини узининг Усиб-унишидан беихтиёр родатпанадиган майсага ухшатар, дайвонот дунёсини Саноий узининг «Сайрал-ибад» достонида тасвирланганидек, суврати гузал, лекин сийрати хунук шадарга ед ёс этарди. Факдт узини уйлаб яшовчи одамлар дам ана шу дунёга мансуб эди. Уларнинг яшащдан макради яшаш ва наел крлдириш. Уларнинг улимига дам гаров шу, зеро, даёт адолатда эди. Бу шахэрда куш хукмдор - зулмат ва аланга хукм суради, улар юраклар зулмати ва цою-даваслар алангасини акс этгиради. Уларнинг ок. ва к,ора куш тулпори булиб, бу кеча ва кундуз эди. Шадар хукмдорлари нукул уз фойдаларини Уйлашар, алалокибатда уз еяларига ем булишарди. Ж алолиддин устози уз фикрларини баён к^шаркан, купинча Саноий ва Аггорга мурожаат крлишини тез-тез пайкдб к,одарци. Пайкдркан, дайрон крлмас, балки ичида мамнун булар, зеро, бу ш оирларнинг асарларини у деярли ёд билар ва устозининг нима демок^ш эканлигини илгаб оларди. Аммо Саид Бурхонидцин С ирдонни нукул бопщаларнинг фикрларини такрорловчи тути, деб уйлаш нотутри булур эди. Европа фани учун фалсафий истилодат кдндай хизмат этса, Саид Бурхонидцин ва унга Ухшаш шайхлар учун суфий ш оирларнинг тимсол ва ташбехлари шундок; хизмат киларди. Ахир биз мазкур терминларни ишлатганда, уларнинг муаллифларига суянмаймиз-ку. Ш адарнинг асосий иллати булмиш очкузликни шайх бир кузли, етти юзли, турт огазли дахшатли аждахо киёфасида тас kutubxonasi

131 вирларди. Хасад кузи буйнида, тили юрагида булмиш дев суратида, хдйвоний хирслар эса, тутунга тулган тош лок,яйловда тентираб юрувчи ёввойи махлукдар тимсолида гавдаланарди. Улар дамиша довдираб юришади, бошлари биргина куздан, танлари бевдц-бехисоб хуллардан иборат. Ш айх уз муридлари тафаккурини ташбехли бир йулга соларди. И нсон кечиниши мумкин булган хамма нарсани кечиниб булишгач, уларни Усимлик ва хайвонлар, мавхум эхгирос ва тилаклар рухига кирншга мажбур этарди. Хаёл-тасаввури чекси з булган Ж алолидцин хаммадан олдинда борарди. Киш утди, бахор яна ёз билан алмашинди. Ж алолиддиннинг сочи усиб, соболи таган куксига туш ди, энди у жингалак эм ас, белкуракдек тугри ва кдттик, эди. Узун буйли, котма гавдали, Хамиша уй-хаёлга чумиб юрар, гуё атрофда нелар булаётганидан бехабардай куринарди. Лекин у тунда тусатдан ховлига чикиб, юлдуали самога бок^ркан ёки танини бахор шамоллари сийпаларкан, ёхуд тонготарда девор ёнидаги тош устида куёш шуьлаларига чумиларкан, бутун вужудини хадикми, хдяжон ёки интихиш га ухшаш бир нима ураб, ажаб бир калтирок ичра колардн. Нима бу? Бундай туга*мланшшир илк бор у зувд, факр ва сабр макрмотида турганвда руй берди. Таршфтнинг иккинчи ярми - таваккул ва риэо макрмлари рухий осойиш ва мушохадакорлик ила кечди. У турфаранг киёфаларга кириб, гох табиат лавхалари, гох мавж уриб турган денгиз, гох олов, гохизма-из тизилган чехралар тусини оларди. Аммо узга муридларга куринадиган, бошдан-оёк оппок; кийинган нуроний муйсафидаар унга куринмасди. Пир ш огирдининг мак,омдан макомга шитоб билан утишини яширин бир каноат ила кузатар, унинг энг мураккаб кечинма ва холатларини хам дунё лавхалари тусида тасвирлай билиш крбилиятига хайрон коларди. Бир кун okjuom муридлари билан сухбатдан сунг ш айх Уйхаёлга чумди. Ташкдрида ш амол-изгирин эсар, ичкарида олов лангарларди. Ш айх оловдан кузларини узмай, тусатдан буюрди: Зиёга кабоб келтиринглар! Зиё - хаммадан оркдца ултирган ёш мурид гунох кдииб, кулга тушгандек, кичкириб, тиз чукди. У манкэдцаги угга тикилиб, кунглида кузгалган тилакни шайх нечук илгади экан?! М исрдан келиб, мадрасага кунган, С ирдоннинг сухбатида иштирок этаётган дарвеш хорижийларгахос бетакаллуфлик билан бунинг сир ини суради. - Бунда сир йук, ж авоб берди Саид. Мана, йигирма

132 йилдирки, дар нечук тилакдан холимен. К^нглим - пок ва бегубор бир кузгу. Унинг ойинасида бирор тилак пайдо буларкан, бу узгалар тилагининг соясидир. У кимнинг тилаги, буни билиш кдйин эмас. Ахир, булар менинг муридпарим! Жалолидцин эса шайхни неча бор тонг к;одцирди. Унинг фикр тарзи ва рущ й полати купинча пирга муаммо булиб крларди. Султонул Уламо угли уз тасаввури кучи билан туйтуларга ж он башшлаган тимсоллар шайхнинг хаёлига дам келмаеди. Бу Ж алолидцин ни бошлаб бораётган йул охирлаб к,олаётганидан нишона эди. У д^соблаб бокди. Дарвокр, дацемай, суфий синов йулига кирганига бир минг бир кун тулади. Учинчи йил кукламвда Саид Жалолидцинни^узуригачорлади. Охиратим якрнлаш иб к,олди, деди у. И стайманки, то кузим очшуш гида узлат синовидан дам утгайсен, тадайюл денгизига чумиб, ш цом дурдоналарини тергайсен... Жалолидцин бундан бир йил олдин бу сузларга дандок, кувонган б^лур эди. Узлат йуловчига суш ги синов. Аммо орадан кечган икки йилдан зиёдрок, муццат бехуца утмади: у энди бу йулнинг н щ ояси йу*у1игини биларди. Pyjgift дакдадтларни излаб, олга интиласан, лекин Уша дакдаатлар дачон муяссар булади, умуман муяссар буладими, буни билолмайсан. Бирок аввалги долатингга дам энди кдйтиш йук.. У розилик, мусалламлик маъносида бош эгди. Саид хужра дозирлаб, гиламча ёзиш ни, бир куза сув ва арпа нон элтиб куйишни буюрди. Иккинчи кун эрталаб хужрага Ж алолидцинни Узи бош лаб кирди, фотида берди-да, эш икни оркдсидан шуваб уни ёлгаз крлдирди. Узлат синови кирк, кун чузилди. Шайх шу давр ичида икки марта кириб, кузани алмаштирди, ojgrcra кириб муридига дарамасликка даракат кдииб, ответа чикди. Жалолиддин пайдамади дам. Биринчи гал у уй-хаёл кунжагида тош дек цотиб, суфийлар таъбирича, бош ини дайрат якрсига тортиб, ултирарди. Ш унда ш айхнинг ёдига беихтиёр Куръон ояти тушди: «Сизга бу дарсдир, вале сиз бехабар». Иккинчи гал шайх Жалолидцинни кузлари ж ю д а ёшга тулган дрлда учратди. У ю зини деворга Угириб турар, куз ёшлари уни бутар эди. Ш айх уни безовта кдлмади, аламзадалар о^и А л лода етсайди, еру само к,онли ёшлар тукиб, йиглаган б^лурди. Нихоят, MyjyiaT тулди. Ш айх муридини уйлаб, сунгги кечани бедор утказди. Тонготарда эш икни буздириб, хужрага биринчи б^либ узи дадам куйди. Ж алолиддин уртада турар, гумбаз осгидаги туйнукдан тушган нур уни чала-чулпа ёритарди. У нинг лабларвда сезилар-сезилмас, маъюс табассум уйнарди.

133 Нарса йуцким, хорижи олам эрур, Х,ар не истарсен, узингда жам эрур... Ж алолиддиннинг к^рк, кун ичида айтган ана шу илк сузи пирни бездц хдяжонга солди. К^шлари цанотдек силкиниб, кук салланинг печи елкасидан кукрагига, кукрагидан яна елкасига иргияи. Куксидан бутик, бир фарёд отилиб чикди. У Ж алолиддинни батрига босди. Ш айх илк бор хужрага оёк, босганда унинг хаёлидан кечган Курьон сузига мурид жавоб кдлган эди. Ш айхнинг фикрини илгай олган мурид-мурид эмас, ориф саналарди. Сен жаъми билимлар - *ам илми зо^ирий, \а м илми ботинийни эгалладинг, - деди шайх узини бир оз босиб, тили калимага келгач. Икки олам сарварига \ам ду шукронаким, мендек фак^р ва ожиз бир бандасини уз кузи билан сенинг камолингни куришга муяссар этди. Минбавд ушанинг номи била кддам куйгайсен, инсонлар йулини мунаввар айлаб, уларнинг кунглини шукух, ва даловатга тулдиргайсен... Уша куни шайх Жалоливдинга уламолик дасторини ураб, печини унинг унг елкасига ташлади. Орифлар киядиган енглари кенг тун-хдокд кийцирди. Узини пири - муршщщикдан озод этиб, ушбу вазифани Султонул Уламонинг аржуманд угли зиммасига юклаганини муридларига эълон кдгщи, сунг Кунёга келганда Жалолиддин уни илк бор жойлаштирган хужрага кучиб утди. Жалолиддин яна Гавдэртош мадрасасида мударрис ва хонакщ пири булди. Яна у муридлар билан сухбат курар, ваъз айтар, шогирдларига панд-насщ ат айлар, уламолар ила бэдс-мунозара этар, эш иги жумла халойивда очик; мажлислар тузар эди. Унинг наздида одамлар равшан тортиб кщци. Улар крлбини у китобдек укрйдиган булди: зеро, улар кечиниши мумкин булган ф м ма нарсани кечиниб булган, уз тасаввурида инсон инсон булгунга кдцар утган бутун йулни босиб утган эди. Нущи ихчам ва иш ончли жарантар, энг мухами, юракка тук^шарди. М;1жлисларида мухлислар, хонакрсида муридлар купайгандан куиайиб борарди. КАЙРУ САДОСИ Орадан тарин бир йил Утди. Дастлаб Ж алолидцин устози билан хдр окдюм куришиб, сухбат курар, кун буйи тукилган уйлар, долатлар устида у билан фикр-муло\аза юритарди. К ейин сухбатлар камайиб борди. Саид Бурхонидцин окрюмлар ё тоат-ибодат ила банд булар, ёким уй-хаёл дарёсига гарк, булиб ултирарди. Кейинчалик мулок,отлар тэдда тухгади.

134 Саид, кушча кднот чикдзди, хамиша устозининг куз унгида булиш унинг парвозига халал етказади, деган андишага борди. Неча бор сухбатларда у Кдйсарига кетиш нияти борлигини Ж алолидцинга айтиб курди. Л екин Ж алолидцин унамас, устозини ёнидан куйгиси келмасди. Устозининг хикмат ва тажрибасига суяниш, хар гал кунглида борини унинг пойига тукиб, кузгуга боккандек, унда уз-узини куриш имконяти унинг кучига куч кушарди. Зеро, жангчи камаридаги шамшир кднда туриб хдм унга куч багаш лайди. Ёзнинг иссик, кунларидан бирида муридлар чолнинг кунглини овламок^и б^либ, уни хачирга уткдзиб, шахар ташкдрисидаги соя-салк?ш бок^а олиб чикдщци. Улар шахарнинг шаркай Хдлкдбагуш дарвозасидан утишди. Бу Уша, Ж алолидцин Ун етги йилдан сунг мугуллар хузурига чициб борадиган дарвоза эди. Йул мамлакатнинг иккинчи пойтахти Кдйсарига элтарди. Саид Бурхонидцин тасаввурида расмий тилда Дар-ул-Ф атх («Ралаба уйи») деб аталувчи, хар гал султон кушинлари юриш олдидан йикиладиган уша шахдр намоён булди. У мазкур шахарда кдвдай истикрмат этажаги хдкдда уйлаб кетди, хачирнинг йул четига чшдиб, уг-улан чимтишга интилганини пайкдмай крлди. Хачир тусатдан йул четидаги арикчадан сакраб Утди. Саид Бурхониддин ёнбош и билан ofhp йицилиб туш иб, хушидан кетди. Муридлар уни зурга хушига келтириб, хачирга миндириб, амирлашкар Исфахсолор бокигача элтишди. Бу ерда, кдпъа д е- ворнцан ярим фарсах бернца шайхни хачирдан туширишга мажбур булишди босилган хар бир кддам унга чексиз огрик; азоб багишларди. Вок;еани эш нтиб, Жалолидцин етиб келди. Пичок, билан махсини талиб очди. Чолнинг оёги сннган эди. Унга огрик; босувчи малхам суриб, доривор кукат ёпди, суякни туррилаб, кдрагай пустлогидан ишланган тахтакач билан сириб бойлади. С аид Бурхонидцин хаммасига ринг дем ай, чидади. Лекин охирида таъна айтишдан узини тиёлмади: Баракалло, мурид! Аввал ш айхнинг ипггиёкдни синдирдинг, сунгра, у тилагини амалга ош ирмасин деб, оёрини!... Ж алолидцин хижолатдан кип-кдзариб кетди: шайхки аз ми сафар этишга кдрор кдлган экан, уни тутиб турмокка не хадди бор эди! Ш айх оёги тузалиб, хассага суяниб, хужрадан чикдб юрадиган булганда, Ж алолидцин унга юзланди: Ш айхим, нега мени дусту устоздан махрум кдлмок^ш буласиз? Камина билан булиш нахот хазратимга хуш келмагай? Бир горда икки арслон ик,омат этмагай, - жавоб берди Саид Бурхонидцин. Сен хадемай дусти анис орттирасен!

135 Ж алолиддин чол билан уксиниб, юраги увишиб хайрлашди: кайта куриш насиб этмаслигини гуё билгандек эди. Чиндан хам куп утмай Кдйсаридан нохуш хабар келди: Саид Бурхонидцин Сирдон фано оламидан бак,о оламига рихлат этмиш. Уша куниёкзаргар Салохидцинни ёнига олиб, Кдйсарига жунади. Салоздццин у билан бирга мархумнинг панохида таршфт синовидан утган, Саид Бурхониддиннинг севимли муриди эди. «Пирим Султонул Уламодан, дерди Саид Бурхонидцин, - икки бебахо хазина инъом олмишмен - бири фасохат, бири илхом. Ф асохатни Ж алолидцинга бахш этдим, зеро, илхом унда хаддидан зиёдадир, илхомни эса Салохиддинга». Оламдан Гавхар хам, Султонул Уламо хам утиб, энди навбат С аид Бурхониддинга етгач, сокрлига эрта ок. оралаган утгиз уч ёшли Ж алолидцин бу дунёда Узини кимсасиз етим, Хаёт бозорида адашиб колган боладек хис этди. Киш бостириб келарди. T of довонлари бекилган. Олдинда кинкир-кнйшик, машаккатли йул. Бу йулда шамол га учраган шамдек учиб колмаслик учун у Салохиддинга, ундаги сокинлик ва хотиржамликка эхгиёжманд эди. Бум-буш Кунё водийси оралаб, кдршидан эсаётган ёмкир аралаш шидцаткор шамолни кесиб, икки отлик борарди. Бири орик, гав дали, ёник, кузлари хаёлга толган, иссик; тун кийиб, баланд нопармон дастор Ураган, дасторининг печи шамодца мотам тугадек хилпираб борувчи Ж алолиддин, яна бири йирик гавдали, куюк; ок; соксшли, пахталик кора чопон кийган Салохидцин эди. У саваб ёгаётган ёмнирни писанд этмай, адил Коматини эгарда тикка тутиб ултирар, оппок; усик, к;ошлари остида болаларча маъсум чаракдаган кузлари билан атрофга хо~ тиржам бокдрди. Улар ошикиб кдёкда кетишаяпти? Уларнинг пири Саид Бурхонидцин магар тупрок, остида эмасми? Кечга якин токкэ туташ тепаликларга ёпишган кишлок куринди. Уйлар худци ёнбагирлардан чопкдплаб туш иб келаётганга ухшарди. Хар бири - кунгар лойсувок; девору пахсалари билан дунёга оркд угириб, уз ичига бокдан муъжаз бир KypFOH. Чап томонда бир парча кулмакдек, киргоиада камишлар айкашиб усган кул ялтиллаб кузга чалинди. Тукайлар ичида узун тумшукларини силкитиб, оппок; кдокдоалар сайр эгиб юришарди. Кишлок атрофи узумзорлар, палаклари сулиб-ковжираган тарвуз полизлари, яккам-дуккам зайтунзорлар ястаниб ётарди. Бу заргар Салохидцин тушпиб усган Комил кишлок; эди. Ш у ерда у отаси билан тур тукир, кулдан балик овлаб, сотарди. Отаси вафот этгач, ахийлар жамоасига кириб, заргарга шогирд туш дию шахарга жунади. Бунга анча булди.

136 Улар зайтун ёщ ца пиширилган хушбуй нон хиди, тезак ва намиккан ж ун иси анкиган, унда-бунда итлар акиллаган кучалардан утиб, ахийлар шайхи хонак;оси эш игига етганларида, тепаликлар устида окрюм юлдузи балкдци. Кутиб туришган экан шекилли, улар етиб келиши билан дарвоза ланг очилди. Икки дастёр таъзим-тавозе ила отларнинг жиловидан тутиб, мехмонларни мехмонхонага бошлади. Хонакрх ичкариси катга-кичик бир неча ховлига булинган эди. Торцан тушувчи арик хамма ховлилардан 01916, кдмишзор кул сари кетарди. Хонакрх Салохиддинга яхши таниш эди. Бир пайтлар шайх уни шу ерда ахийлар жамоасига кдбул килган эди. Ю виниб, узларини тартибга келтиришгач, уларни емакхонага етаклашди. Кекса ош паз, семиз лорсиллаган араб кампир Салохдодинни таниб, хушнуд табассум кддци ва уларнинг олдига бир даста нон билан тош товокда тархона - ун ва катик,- дан тайёрланган туркона таом куйиб кетди. М ехмонлар йул чарчокини ёзиб, овкртланиб олишгач, уларни шайх хузурига таклиф этишди. Уларни х вуэли ховлвдан олиб утишди, бу ерда каггакон чинор усар, афтидан, шайх об-хаво яхши кунларда мехмонларнн ана шу чинор остида кутарди. Дастёр эш ик олдида тухтаб, мехмонларга йул берди. Улар кафшларини ечиб, енгил махсвда остона х,атлаб, ичкари юришди. Кул ковуштириб, таъзим адо этишди. Салохидцинни ахийлар жамоасига кабул килган шайх аллакачон оламдан Утган, лекин янгиси мархумга шу кдцар ухш ардики, Салощ ццин бир лздза йиллар олка эм ас, оркага кетгандай туюлди. Ш айх Кунё уламоларига ухшаб кора эм ас, сувсар ёкали яшил жубба кийиб, ангор эчкиси пустагида чордона куриб ултирарди. У соколини сийпаб, мехмонларни Утиришга таклиф этди ва таъзия изхор килди. - Мархумлар кетидан кетолмайсен! Дунё ф оний, сизга Х у- дойим сабру бардош бергай! Бу ердагилар уларнинг пири Саид Бурхонидцин вафотини аллакачон эш итишган эди, хабардорлик хизмати бу ерда султон саройидагидан колишмасди. Дастёр охиста кириб, уртага бехи шарбати солинган куза ва кумуш пиёлалар куйди. Мархамат! деб таклиф этди шайх, Узи пиёлани кулига олиб ва дастёрнинг эш икдан чикишини кутиб, давом этди: Бугун кечкурун жамоага бир дехконни кабул килурмиз. И ш тирок айлаб, сарафроз этсангиз. Салохидцин иложи борича юмшокдик ила суради:

137 - Ажаб, жамоага дехконлар хдм кдбул этилурми? Ш айх табассум килди: - Мухтарам уста, сиз бир пайтлар нечук дехк н булсангиз, у хам Ушандок, дехкон. Бизнинг полиэларда ишлаб, балик овлаб, кишда тур тукиб, тирикчилик кдпур. Ш айх хамма гапдан вокиф эди. Ж алолидцин бу окш ом ёлтазликни кумсар, лекин мехмондустлик ва эхгиром курсатган ш айхнинг таклифини рад этиб булмасди. Улар ховлига чикишганда, жамоат жам эди. Машъал билан ёритилган сахдца ахий биродарлар девор буйлаб ярим цоира тутиб, унг тиззаларини кучиб ултиришарди. Ховли эшиги олдида кулларини елкаларига ковуштириб, икки жарчи жим к<»иб турарди. Ш айх сурига чикиб, мехмонларни икки ёнига утказгач, бошланглар, деб ишорат этди. Ж арчи.iap югуришиб, ахийлар оксоколи ёнига келишди: бирининг кулида бир коса сув, бирининг кулида чарм туэдон бор эди. Оксокол сувга гу ч со либ, косани баланд кутарди: - Ассаломалейкум, солики хакикдглар! Ассаломмалейкум, ахий камарбасталари! - Ваалейкум ассалом! - жавоб берди шайх. - Ориф ва зохидларни рахмат килсин, келиб-кетганларни рахмат килсин, жумла муминларни рахмат килсин! Ахийлар оксоколи шайхдан бош лаб, хаммага бир-бир коса тутди. К осани икки куллаб олиб, оз-оздан ичишарди. Нихоят оксокол косани жарчи га топш ириб, узи уртага чикди: - Хазратим, бир биродаримиз ахийлик йул ига кирмокчи! - И сми нима? - суради шайх. - Али, Мухаммад Уели. - Устози ким? - Биродар Фахри. - Хамрохлари кимлар? - OFa-ини Фаррух ва Камол! - М уносиб кишилар! Олиб киринг! Уч ахий кузралиб, эшикка кдраб юриш ди. Жарчилар сури олдига бир ж уфт гиламча ёзиб, бирига кизил камар ва ханжар куйишди. Эшикни уч карра такиллатиищи. - Киринг! деб нихоят ижозат берди шайх. Эшик охиста очилиб, устози ортидан узун буйли, орик, иягида нори бор йигит куринди. Икки биродар - \амро\лар унинг этагидан тутиб олишганди. Улар сурига якинлашгач, устоз жарчилардек кулларини елкасига ковуштириб, таъзим кдлди-да, деди:

138 - Ахийлар шайхи ва оцсоцолига бош уриб, биродаримиз Али мархамат этишингизни сурайди. Унинг нияти карвонимизга кушилиб, орифлар йулидан бориш, белини биродарлик камари билан бойлашдир. Фармойишингиз не булур? - К,оидага биноан синов килинсин! Устоз тиз чукди. Ахий хдмрохлар куркиб чучющираб долган дехконни иккинчи гиламчага уткизиб, узлари хам унинг ёнида тиз чукишди, улар хамон унинг этагани тутиб туришарди. Ахийлар оксоколи сузга кирищци: - Бизга маълум булишича, сен ахийлар йулига кирмокчисен, аё, кдпбинг кулога хушёр тортгай, маълуминг булгайким, ахийлик йули ofhp ва сермаш аедатдир. Кдлби ва кулининг кдттрщяигига ишонмаганлар бу йулга кирмасин, илло, зиёда эм ас, забун булгайлар. Бизнинг йулимиз риоя, иймон ва ирф он йули. Кунглинг не дейди! Акдцаларга риоя этишга курбинг етармикин? Саловот босиб, довдираб колган дехкон муштуми билан бурнини артди, ахийлар уртасида шовур-шовур кутарилди. - Етади! - деди у нихоят б^кик овоз билан. - Синовга розимисан? - Розимен! - Узинг «розимен» дединг. И лло, биздан гунох сокит. Худо Хакда, айт-чи, ахийда ёпик ва юмук нечта! - Учта! - Сана! - Тил, камар, куз. - Куз нега юмук булур? - Узгаларнинг гунохи ва бошкдларнинг уигини курмаслик учун. - Ахийда очик нечта? - Туртта! - Сана! - КУл, ю з, дастурхон, юрак. - Таом емак кридаси-чи? - Ун иккита! - Сана! - Чап оёкни остга тортиб, Унг оёкни тиздан букиб, сал узатиб утириш. Таомни майда-майда тановвул килиш. Аввал Унг жар билан чайнаш. Кулни мойга ботирмаслик... Сулак окизмаслик.. Боищаларнинг насибасига бокмаслик. Бош кэпшмаслик. Кулмаслик... Энг яхши лукмани мехмонга куйиш. Овкдтдан сунг Кулни ювиш. - Дуруст юриш коидаси нечта? - Бешта. - Сана!

139 Ю рганда кибру-хаво кдлиб юрмаслик. Атроф га алангламаслик... Бошкдлар ортидан кузатмаслих... Кексаларни кувиб утмаслик... Ш ерикларни кугтириб куймаслик... Устоз шайхга угрилди:. - Давом эттирайми? Кифоя! деди шайх. М уносиб! М уносиб! - деган хитоблар эшитилди даврадан. Ш айх оёкка кдлкди. Устоз Алининг келини кийикча билан ёпди. Биродар-хамрохлар унинг этагини буш атиб, кийикра устига кафгларини босищ ди. Азиз уклонимиз! - деди шайх. Хурмат айлаким, хурматга ноил булурсен. М ени тингласинлар десант, сузинг салмокдор булсин. М инбаъд хасад, кибр-хаво, чакимчилик, танбеху писанда, нафрат сенга бегона болтай. Хаммадан уятлиси узгаларни эзиб хурлаш ва суздан тониш. Белингга бокпанажак камар шарафини муътабар тутгайсенш айгамбар шамширидек шамшир, орифлар акдидек акд йук,! Ушаларнинг камолига етгайсен! Кани тур! Али оёкда турди. Машьал гара-шира корошугсикда хдм унинг ю зи хаяжондан кизариб, юзидаги нори бутрикиб кетгани кузга чалинарди. Айтинг, биродарлар, камарбасталикка у муносибми? суради шайх. М уносиб! Муносиб! Устоз камар ни гиламдан олиб унга дам уриб, фотиха укдци. Ш унда Али иш нинг пачавасини чикдзишга с ал колди. Х аяжондан довдираб, у яна муштумини бурнига олиб борди - афтидан, бу унинг эски одати эди. Л екин устозининг кузига кузи тушиши билан такда тухтади. Сунг келини пастга солинтирди. Устози кенг, узун камар билан унинг белини сириб бойлади. Учини уч тугун килиб тугди. Гиламдан пичокдек ясси ханжарни олиб, камарга кистирди. Хак йулига кирдинг. Биродар Али Мухаммад! эълон килди ахийлар оксоколи. - И лоё, саъй-харакатинг кдбул булгай! И лоё, муродга етгайсен! Ш арафга ёр, орифларга мададкор булгайсен! Ахийлар бараварига : «Ху-у-в!» - д еб кичкиришди, улар Аллохни ана шу ном билан аташарди. Ж алолиддин ахийларни Кунёнинг хунармандчшшк расталаридан билар, улардаги одцийлик ва одилликни хурмат киларди. Л екин жамоанинг энг кутлуг маъракаси кдбул маросимида илк бор и ш торок этаркан, бу ахийларнинг Уз одами, мухгарам, заргар шарофати туфайли эканлигини яхши англарди.

140 Уша окдюм чарсиллаб - тутаб ёнаётган маигьал ёрутада айтилган сузлар Ж алолиддиннинг алам зада булиб, хувиллаб колган кдлбида ажиб бир из колдирди. Ана шу тур тукиб, балик овловчи, бесавод, аммо ялпи мекнат ва ялпи биродарлик ила бирлашган кишилар орасида, азми-иродаси коядек мустахкам, лекин адолат учун багри хамиша ланг очик ана шу Саловдцдин ёнида у узини оламда адаш иб колган бир тош дек, ёлгаз ва есир Хис этмасди. Эртаси куни тонгда улар кдш локни хам, ахийларни хам куздан яширган тепаликлар олдидан от суриб утишаркан, Ж а лолиддиннинг кунглидан, ёнм а-ён бораётган, ана шу содца, лекин донишм анд уста мени жар ёкасида тутиб колади, деган фикр кечди. У яна уйларди: ажаб, улар Саид Бурхонидцин кабрини зиёратига кетишаяптию аслида уэлиги сари боришяпти. Ш оирни сезгиси алдамади. У устозидан айрилди, аммо унинг дебри сари элтувчи й^лда узига дилнишин, улгунча содикдусти анис ортгирди. У билан эса ахийлар жамоасида минглаб ихлосмандларга эга булди. Л екин унгача узи хийла йул босиб утиши лозим эди. Кдйсаридаги султон ноиби Сохиб Ш амсидцин шахсан узи Саид Бурхониддиннинг дафн маросими ортикча эршамсиз, аммо мархумга муносиб иззат-икром билан утишига бош -кош булиб турди. Ш айх умр буйи хар нечук ташки, намойишкорона харакатдан хазар кдлиб, ажиб бир ташналик ила хдкикатга интилган эди. Жалолидд ин Саиднинг сунгги кунларида унга суянчик булган ноибга хотира учун пир нинг бир-икки китобини колдирди-да, колганларини олиб, Салохиддин билан Кунёга к^йтди. Саид Бурхонидцин улими Ж алолидцин учун ш ундок зарба булдики, унинг тарикдт йиллари шунча мехнат-машаккат эвазига тиклаган кдноат кургони, зилзиладан кулагандек, бир зумда емирилиб, нураб туш ди. Юрак осойишни Ураб турган деворлар Кум булиб сочилди: афтидан, унинг кдлби билан ором -осойиш азалий ракдблар эди. Савд неча бор айтган эди: «М ен жинни бир одаммен, хотин, бола-чакд ташвишига токртим йук. Лекин сен унутмагилким, исломда оила ва никох ~ вожиб». О зрок тасалли топиш ва пирнинг фармойиш ини ерда колдирмаслик учун Ж алолидцин уйланишга карор кдлди. У савдогар М ухаммадшохнинг беваси Кира-хотунни танлзди. Уни бир коса сув билан никохлаб, уйига келтнрди, унинг беш яшар укли Яхёни узига Убил кдлиб олди.

141 Табиатан юмшок, ва хушруй булган Кира-хотун М авлонони бехад иззат-икром этар, унга муносиб жуфти халол эди. У бир киз, бир урил тугаб берди. Л екин у никох Ларендеда у Гавхар билан кечирган айёмга ухшамасди. У хийла узоклаб кетган, хотин унинг рухий оламига киролмасди. Ж алолиддин тунларни каттакон шам ёрупзда отасининг мулокртлари ва Саид Бурхонидцин угитларини укиб утказар, кундуэлари илохиёт асарлари, Саноий ва Аттор девонлари, инсон умрининг фонийлиги ва майда-чуйда ташвишларга туликдиги устидан масхара килиб кулган араб ш оири М утаннаб шеърлари мутолаасига бериларди. Лекин на тунги бедорликлар, на танни мехнат-машаккатга солишлар, на очлик, на никох, на китоблар унинг кдпбидаги кдйку садосини босолмасди. Факдт унинг масжиди ж омеда айтадиган ваъзларига аввал юзлаб, кейин минглаб кишилар й и тл ади ган, мадрасаю хонакрх шогирду муридларга тор келадиган б$либ к,олгач, у тусатдан пайкдб к;олди: унинг калбида янграган кайгу ва алам узгалар калбида акс-садо берарди, сабабки, у уз-узи билан бехад банд булган йиллари хонакрх деворидан ташкдрида кечган вокеалар салжук давлати фукароси калбини хасрат-надоматга тулдириб юборган эди. Султон Аьлоидцин Кай К убод 1 аллакачон оламдан утган эди. Уни Уели Риёсиддин захррлаб Удцирганини хамма билар, аммо бу тутрида ёлгиз имо-ишоралар билан гапиришарди: куркув-тахлика пойтахтни захарли тумандек чулгаб олган эди. Вазир Кубак янги султонни кутирчокдек уйнар, Узи буюртириб улдирган султон Аьлоидиннинг аркони давлатини ва узи хавфли деб билган кимсаларни роят аёвсизлик билан кдтл эттирар эди. Бировларни уз уйига кэмаб, томи ва эш икларига утин кдлаб, тириклайин ёкиб юборишар, бошкдларни зиёфатга таклиф эти б, Улдиришар, кайбировларни хиёнатда айблаб, Киличдан ущазишарди. Янги султон хдли салганащан мает булиб, май-мусаллас ичиб, хуриликолар билан банд экан, Кубак ва унинг шериклари катл килинганларнинг мол-мулкини талонторож этишар, савдогарларга ofhp соликлар солиш ар, хунармаццларни сикиб ж онини олишарди. Одамларни биринчи чакикдаёк, кучалар, бозорлардан тутиб олишар, уйларидан судраб чикиб, дорга осишарди. Кубакнинг истаган кдбохатига фатво берувчи уламолар хам топилиб колди. Албатта, уларни КУРУК КУйишмасди. Саид Бурхонидцин вафотидан икки йил кейин купдан Кунёда КУРКУ ила кутилган вокеа руй берди, бу гуё мамлакатда авж олган кабохатга аччикма-аччик юз бергандай эди: Уттиз минг

142 мурул кушини грузин ва арманларнинг ёлланма кучлари ёрдами билан салжук, давлати сархадларига бостириб кирди, А рзирум шахрини эгаллаб, ахолини кдничдан утказди. Мархум султон Аьлоидин Кай К убод ана шу соатга умр буйи хозирлик курган эди. У падаркуш углига мерос кдлиб мустахкам к,алъалар, Ун минглаб марлубият нелиш ни билмаган, хатто Ч ингазхонни хам куркувга солган куп минг сонли кудратли кушин к,олдирган эди. Етмиш минг жангчидан иборат кушин мугулларга кдрши чикдб, Сивас шахри якднида душ ман йул ини тусди. Тажрбали саркардалар ёш султон Риёсидцинга to f довонларини эгаллаб, душ ман йул ига бехад-бехисоб пистирмалар куйиш, унинг асосий кучи мугул сшшкдарига харакат учун имконият бермай, хар бир тош, хар бир кряни муцофаа этишни маслахат бершцци. Бу окдлона маслахат эди. Л екин Риёсиддин уни кдбул кдгсмади. Кубак кетидан саройни туддирган хушомадгуйлар харбу зарб иш ида авом булсалар-да, султоннинг яширин ниятларини пайкргппа устаси фаранг эдилар. Улар билишардики, хукмдор ёлгиз май-мусалласдан эмас, жанговар шон-шухрат орзусвдан хам мает эди. Ш унга кура унинг кунглидаги гапни айтшцци. Эмишки, ислом султонига ёввойи курдга ухшаб, тогда писгирма куриб, аллакдндай мугулнинг хужумини кутиб ултириш м уносиб эмас. Ж анг майдонига чикиб, уни тор-мор этмок; керак. Тож-тахтни Ураган хушомадгуйлик занжири ишга тушди. Ш у билан салжук; давлатининг космата хам хал була колди йил 23 июнь куни К усаю т водийсида икки байрок тукнашди: салжук-аббосийларнинг к,ора байрога билан муёулларнинг кдзил байрога. Узларининг харбий одатларича, муруллар унг кднотга грузин ва арманларнинг сараланган ботирларини куйишди. Салжук,ларда хам грузин Дарлан Ш арвонизода ва арман ш ахзодаси Ван бош чилигида христиан ёлланма кучлари бор эди. Лекин шавкатли грузин саркардаси узини биринчи булиб душ ман сафига уриб, шу ондаёк; халок булди, унинг аскарлари парокандаликка учради. Рухан ожиз кишиларга хос булганидек, султон Риёсиддиндаги кибру хаво бир зумда куркув билан алмашинди. Куш иннинг олдинга сафидаги парокандалик унга марлубият булиб туюлди. У ж он ховучлаб, кушинни Уз хол ига ташлаб, оддий сарбоз кийимида Токдт йулига караб кочди. КУшинни тахлика босди. Хали кдгсич ялангочлаб улгурмасдан, туш-тушдан крчишга тутинди. Мугуллар крчаётганларни кувиб, кэроргохга бостириб киршцди. Уларни мул-кул ноз-неъмат, бехисоб курол-ярор, мунакдаш галамлар, мухгашам чодирлар кутарди. Султоннинг хиргохи зий kutubxonasi

143 нат-хашаматга ботган эди. Унинг олдада салтанат ва кудрат тимсоли сифатда шер, йулбарс ва коплон бойлаб куйишганди. П одшо куён юрак булгач, шошона рамзу тимсоллардан не фойда? \ / Ш ундок, б^лса хам мугуллар копконга тушиш ёки пистирмага дуч келишдан чучиб, уч кунгача жойларидан жилишмади. Сивас кдпьаси ёнида уларни бой совга-саломлар билан к,ози Н ажмиддин карши олди. Бир пайтлар Хоразмда у м^гуллардан ёрлик, билан олтин тахтача мухофаза пайдзаси олган эди. Пайдза ва совга-саломлар мурул нойонининг кунглини юмшатди: у шахарни уч кунгача талонга буюриб, ахоли ж онини омон коддирди. Чорак асрлик боскинчилик давомида мугуллар туш униб колишганди: улгуцек дахш ат-вахима солиш нинг Узи кнфоя, ша^др таслим булган экан, шафкат-мархамат этиш мумкин, улгаслардан уппон ундиролмайсан. Лекин Д ар-ул-ф ат\ аталмиш Кдйсари таслим булмади. Унинг кисмати хдм узгача булди; эркакларни кдличдан утказишди, заиф-нотавонларни ч^кмор билан уриб улдиришди, хотинлар, болалар ва усталарни кул цилиб хайдашди. Йулда ходдан тойганларни сокчилар тупроккэ корипгтирди. Мугуллар уч ой деганда мамлакатни хонавайрон кдлиб, кишки кэроргохлари - Кавказга чекиниш ди, инида ётиб, улжасига боккан буридек, уша ёкдан куз тикиб ётиш ди. Бутун салжук давлати устида конли мугул байрога хилпираб турарди. и Экинзорлар дашти-сахрога айлантирилди, хунармандлар Урта Осиёга хайдаб кетилди, колган-кутган ахолига ofhp соликлар соли иди. Далалар хувиллаб, боглар, узумзорлар говлаб кетди. Бир пайтлар бой-ф аровон булган мамлакатда очлик-кахатчилик бошланди. Боскинчилар узларини мамлакат хужайини деб хис этишлари, уша Жалолиддин Кдзанвиран тепалигида туриб, Кунё ахолиси омон колишини каромат килиши учун яна ун беш йил утиши зарур эди. Аммо Уша фалокат руй берган биринчи гал очликдан силласи куриган одамлар туп-туп булиб, Fap6ra, Византия чегараларига томон кетишарди. Улар бир пайтлар кочкин хоразмий ва хуросонийларга ухш аб, йулларни тулдириб бориш ар, туркларнинг олтин-кумуш лари, ипак моллари, кимматбахо ашёлари арзон-гаров булиб, византиялик князь ва савдогарлар кулига Утарди, зеро, бир сиким бугдойнинг бахоси фалон пул эди. Огир, машаккатли йиллар бош ланди. Кдршилик курсатиш имконияти илдизларини туб-тубидан киркиш учун мугуллар мамлакатни парчалаб, хукмдорлар Уртасида низо-тафрикд УРУf h h h сочишди. Кунёда бир йула уч султон Риёсиддиннинг уч

144 ёш укли со^иби тахт эди. Улар мугулларга батамом вассал карам эдилар. Узини султон Аьлоидциннинг Уели деб эълон этган туркман босмачисининг тудаси пойтахг теварагини додга келтирганди. Хеч кайдан нажот йук, х;еч кимсадан мадад кутилмасди. Хамиша окир ва алгов-далгов йилларида булганидек, фукаро уз умид кузини яна Худога тикди. У тасалли ва рукий саботни расмий ру^онийлардан эм ас, суфий шайхлардан, воиз ва зоздцлардан излади. Уламо ва факвдлар амадцору бекларга ухшаб, салжукдар пановдда хам, мугуллар кул остида дам тук-тукин яшашарди. Суфийлар эса дар кдлай, уз тажрибаларидан очлик нима эканлгини билишарди. Улар нафрат ва низо айёмида бирбирини севишга даъват этишар, зуравонлик ва ажаддан ж онни кугкдзиб к,олиш мушкул экан, лоакал инсоний кдцр-кимматни саклаб кол ишга ундаш арди. Х а, суфий шайхларнинг нияти нариги дунёга бошлаш эди, аммо улар ш ундок фазилатларга эга эдил арки, бу фазилатларга дач ким, ^аггоки мугуллар дам бас келолмасди. Худци ана ш у йилларда Ж алолидцин КУнёнинг энг мапщур, энг суюкли суфий воизларидан бирига айланди. У дунё дакнда билиш мумкин булган дамма нарсани билар, акл-идрокка муяссар хамма нарса унга муяссар эди. А ммо у Уз юрак даяжонини жиловлай олмаса, не килсин? У уз-узини билди, узгаларни билли, лекин бу унга кувонч келтирмади. Ориф киши овкат иэлаб, уясидан учган, лекин овкат тополмай, уясига кайтмокчи булганда, йулини йукотиб куйган кушчага ухшайди, у аросатда колади. У Дамаш кдан кайтаркан, йудца учратиб су^батлашган уша зо\и дн и тез-тез эсга оларди; зеро, унинг кдлбида халк кдйгуси дам кушилиб, минг чандон ортган каш у садоси, тобора ш иддатта, надоматта тулиб жаранглар, аммо дойра садосидан асар йук эди. Табриздан чиккан куёш Кунё устида нур ёйган уша улут кунгача, устози Саид Сирдоннинг «Сен тезда дусти анис орггирасен» деган каромати руёбга чикмагунча, дойра садосини эшитмади. Х а, у ана шу кунга покланиб, мойланиб уз Урнига осиб куйилган чирокдек шай эди. Факдт ёндирувчи, даёт багаш ловчи учкун кутарди. Ха, уша куни у абадий учмас булиб ёнди. Агар уша кун келмаса, у ким буларди? Узининг отаси Султонул Уламога Ухшаб, минглаб, датгоки Ун минглаб шайхларнинг бири, мусулмон дунёсидаги зукко ва савдойи, олим ва ж охдл, жазавали ва сокин ун минглаб шайхларнинг бири буларди.

145 У Уша кун тоат-ибодат, ваьз-ниёз, зокидлик-жафокашлик, илму ило^иёт - барини тарк этди. Ишкдан булак, инсонга мухаббатдан булак, баридан воз кечди. Во:ь менга М аш рщ надир, М т риб надир, Балки кукларга учармен, бари бир Унда булмас эрса гар сендан ншион, Хеч эрур менга бу умри жовидон. Со^иби тоат эдим, зо%ид эдим. Со%иби минбар эдим, воиз эдим. Амри дил булди, цуюндай уйрилиб, Крлдим охир сенга бир ошик, булиб... Кулларимда доимо Куръон эди, Менга %амро% нафас, щ р он эди, Тилларимда дам-бадам зикри Худо, Энди булса цулларимда доимо Мазфубим ёрим жаранг рубоб эрур, Шеьру рубоий менга офтоб эрур... Ж алолиддин оёккд турди. Уша кун, гуё орадан чорак аср утмагандек, шундок; куз унгида яркираб турибди. Янгрок, ва навкирон овозда у хизматкорга кичкирди: Чакир менга Хусомитдин Чалабийни! У шай эди. М ухаббат куёши шарафига умр китобини тугатмокка шай. Хизматкор уйкули кузларини укдпаб, Синжари масжидига Котибул Асрор Хусомитдинни бош лаб келаркан, шахдр узра яна тун чуккан, икки учи кукка кдцалган хилол уфкдан найза буйи кутарилган эди. Хусомитдин масжидга оёк куйиб, салом-алик Урнига шу сузларни эшитди: Эй Х усомитдини хаётбахш! Олтинчи китобни бошлашни канчалар орзикиб кутасен... «М аснавий»нинг сунгги жилди бош ланиб келарди.

146 БЕШИНЧИ БОБ КУЁШ БИЛАН УЧРАШУВ

147 О, ер устида юрган не-не кимсаларни биз тирик санаймиз, аслида улар улик, ер остида ётган не-не зотларни улик санаймиз, аслида улар тирик. А б д у л ^ а с а н Х р р а ц о н и й ЙУЛОВЧИ Олти ю з кирк, иккинчи йил хижрий, акраб ойининг ж умодул охири ёки бир минг икки юз кедэк, туртинчи йил милоди й, йигирма беш инчи ноябрь куни Кдйсаридан Кунёга томон элтувчи йудда икка-ёлтаз бир йуловчи борарди. У пакана буйли, кулранг эш агининг оёк; босишига ток;ат кдииб, бир меъёрда чайкдлар, или к, куз куёши остида ястаниб ётган водийга синчковлик билан куз соларди. У салжук, давлатнинг не-н е шахарларини босиб утмади, бари тузиб, тутдек тукилиб ётибди. К имсасиз, хувиллаган йулларнинг четида суяклар туттрокка крришиб ётар, семириб кетган кэрга-кузрунлар ёлгаз йуловчини курганда, хуркиб-чучиб учишмас, балки эринибгина экилмай крлган, бум-буш пайкалларга чекиниш арди, холос. Хавода к^ргайлар, к;ора калхатлар сузиб юрарди. Гохвда камон так^ан сок^иларини эргаштириб, елкасида бир кулоч кокилини уйнатиб, кдсик; кузли хон чопари ш итоб ила утиб крларди. Худо билади, у махфий хабар билан кдёкда кетяпти. П екинданми ёки са\ролар куйнидаги Коракурумдан, кдцимий М арокдцанми ёхуд Руснинг худудсиз урмонлар ичра яширинган, нимкррош у ёгоч шахарларидан? Карвонсаройларнинг томлари упирилиб тушган, тунлари tofларда чузиб-чузиб бурилар увлар, улар гуё музаффар мурулларга хамду сано укдшарди. Йуловчи Арзирумда бир неча йил болаларга савод ургатиб, бирорта таниш чехра учратмади. Чолдеворлар аро куркув-вахимадан бузарган соялар судралиб юришар, окзномлари эса шундок; майдонларда тикилган утовларда кимиз ичиб, ширакайф булган мурул жангчиларининг бури улишига ухшаш хониши эшитиларди.

148 Агар ахийлар, уларнинг мадад ва маслахати булмаганда, йуловчининг бу водийга етиб келиши даргумон эди. Ушалар уни Табриздан бу ёкда кулдан-кулга узатишарди. Бу ерларда, К унё теварагида бахархол, топталган булса-да, мевага сероб, хрсилдор боглар учрарди. Озиб-тузиган, аммо тиниб-тинчимаган дездонлар полизларда аввалгидек уралаш ибуймалашиб юришар, арпа янчиб, таппи куритишарди. Атрофдаги тепаликларда, анча сийрак тортиб колган эса-да, аммо четдан Караганда, \ам он бехисоб буяиб куринувчи куй сурувлари утлаб юрарди. О т-уловнинг туёга остида йулларнинг тузони чикиб ётарди. Тушдан сунг аввал миноралар, сунг Кунё кдлъасининг деворлари куринди. Ш ер ва фаришталарнинг суврати билан безатилган мармар гумбазлар яркираб кузга чалинди. Кдггьа атрофидаги завурлар сувга тулдирилган, уларда осм он акс этарди. Гуё хаммаёк осойиш -осуда дегандек, зовурлар уствдаги занж ирбанд куприклар тушириб куйилганди. Бутун мамлакат устидан елиб утган к,онли довулдан бу шахарни кандай куч саклаб кодди экан? Йуловчи барвасга, кекса чинорлар соясида эшагини тухгатди. Шадарга кирищцан олдин ycr-бош ини жилла тузатиб, фикрини бироз жамлаб олмокчи эди. У эгарга осиетик чарм халтани ечиб, буйрачага кул чузаркан, чинорлар остида худци уникига ухшаш пакана буйли эшагини етаклаб бораётган д еп о н т а кузи тушди, эш акнинг икки бикинига иккита узун сават осилган эди. Ундан Хам нарида полизни, полизда хирмон килиб уюлган ола-була тарвузларни курдию йуловчи эшакни Уша ёкда бурди. Туёк товуш ини эш итиб, дехкон хадиксираб, оркага угирилди ва таккд тухтади. Бу чалвори хуймичига шалвираб тушган, кенг, кизил камар бойлаган турк эди. Унг ёнокида йирик, туш а нори буртиб турарди. Йуловчи якинрок келиб, ундан тарвуз суради. Дехкон хирмонга ю гуриб, иккита чузинчок тарвуз танладида, уларни салмокдаб, шапатилаб, маъкул топди шекилли, келтириб, икки куллаб йуловчига тутди. Л екин пул олмади. Узок йул босиб келган мусофирдан тарвуз учун пул олиш мусулмонга ярашмайди, деди. Йуловчи рахмат айтиб, эш игини чинорга бойлади, сояга буйрача ёзиб, халтасидан арпа нон, кузача ва эски яман пичогани олди. Ш у топда оркдцан дехконнинп И сиб колган! Совутиш керак эди. КУДУК манави ерда! - деган овозини эш итди. У эш акка тарвуз ортаётиб, йуловчининг хар бир харакатини зимдан кузатиб турарди. Факдт кудуккэ тушириш нокулай челак, ардарилиб кетади! деб давом этди

149 у, гуё уз-узига гапиргандай. - Бунинг йули осон! деди йуловчи. У халтасидан чилвир олиб, тарвузларни турлаб бойлади-да, сунг бир учини уш лаб, куш йирик мевани кугаргандек, салмоклаб, д еп о н т а узатди. Крйил! - макговдан Узни тиёлмади д е к к о н. Йуловчи индамади. У тарвузларнинг кудукда совуш ини кутиб, чуккдйиб, чинорга суянди-да, кузларини юмди афтидан, йул азоби уни чарчатган эди.. Ёши киркдами, элликдами билиб булмасди. Юзи корачадан келган, соколи сийрак, бухорча ола-байдок тун догма гавдасини бемалол Ураб турарди. О ё т д а мукки этик, бир энлик салла цдлпоги устидан нари-бери уралган. Уртамиёна бир савдогар, дейиш мумкин. Л екин куз караши савдогарнгасига fxiu a - майди, чамалаб бокувчи, ташвишли, кибр-хдволи караш эм ас, тиканакдек кдцалиб, юракка ботувчи назар. Хали у чилвир олаётганда, деккон куриб колди: халтасида шайхлар *ассасига та- Кадиган темир куббача - алам ва мукаддас оятлар ёзилиб, кайиккд Ухшатиб тикилган латта кдлпок бор эди. Балки дарвешдир? Й ук Ухшамайди - куллари дарвеш нинг кулларимас, м е*- натга ош но куллар, тирноклари йирик ва ясси. Тарвузларни куз очиб юмгунча турлади-куйди! Х,а, билиш кийин, дозир йулларда кимлар тентирамайди. Йуловчи з(амон кузларини юмиб ултирарди. Унинг хаёлидан айкдш-уйкдш булиб лавз^алар кечарди. С ерсокол, айёр, жоз^ил, тош багар, соддадил башаралар, чезфалар. Шаз^арлардаги кучакуйлар, вайрон этилган кдсрлар, довлилар, йул-расталар, - хр, чарчабди. Лекин фикрини жамлаши канчалик зарур булмасин, у Узини зурга солмасди: ана шу айкаш-уйкдш окимдан керак суз, керак тимсол узи кдлкиб чикишини биларди. У билардики, рук-учкур бедов, яхш и Ургатилган экан, манзилга Узи етказади, кисташ, никгаш зиён. Унинг куз унгида Табриз кучалари намоён булди. Хон Хулагу оёкости этиб, Уз кароргоз^ига айлантирган Табриз эм ас, кувнок, шух-ш аддод болалиги кечган Табриз. У оддий сават тукувчи отасини курди - шурлик даздиатли вабо йили ойиси билан бирга казо килган эди. Ана у, етти яшар бола отаси билан кул буйвда ултиришибди. Эгнида чолвор эм ас, янги жаро^атни тирнамасин учун нак товонигача тушадиган узун куйлак, энтари. Уни тунов кун суннат килишган. Ушанда у эдетгоки «и*» демаган, мана энди Узини эркаклар каторида куриб, отаси билан ёнм а-ён утери бди.

150 Кулда урдакчалар сузиш ади, улар саёз жойларда ш укгаб, тумшукчаларини шакиллатиб, лойкд симиришади, киргокда эса, уларни тухумдан чикдзган она товук дод-вой солади. Ч урщ п- лайди, кичкириб, кднот силкитиб, чакиради... Мана у кутган руё келди... У умр буйи, то соколига ок тушгунга кдцар, узини товук; остидан чиккдн урдакча деб кис кднади. Олис кирюкларда эса кднот кокиш иб, унга каёт берган отаси билан билим берган шайх Абу Бакр колтцци. Устози Абу Бакр )^ам сават тукиб, рузгор тебратарди. У одций уста эм ас, кунарманд ахийлар жамоасининг оксоколи эди. Абу Бакр унга куп нарса ургатди. Узи неки кашф этган, узгалардан неки урганган булса, каммасини: ахлок асосини, олам ва адолат тасаввурини, икбол ва хдкикдт мохдятини ургатди. Анави содцадил декконни кайратга солган кунарни кам. Аммо унда Абу Бакр илгамаган бир нарса бор эди. Ёлриз ушами? Хеч кимса канузгача ундаги яширин оловни пайкдмас эди, гуё замона уни товукдар орасида яшовчи куримсиз урдакча кисматига маккум этган эди. Ш унинг учун кам у шайх Абу Бакр ни тарк этди, узини тушунадиган дуст, устоз излади. Кдцрдон ж амоаси, она шахрини ташлаб чикди. Н е-не йуллар боси б, н е-н е шайхлар билан учрашмади. Лекин кеч кимса унинг саволларига жавоб беролмади, кеч кимса унинг исёнкор рукини англай олмади, унинг муросасиз фикр-мулоказаларини сабр-бардош билан тингламади. Хаттоки у кузурида хийла дарс-сабок олган буюк китобдор ва дониш манд И бн-аль-а рабий хдм чекланган-махдуд эди. У з илми, уз дониш и билан. Албатта, улардан юз угирмади. Бирок фан воситадан максадга айланаркан, у хдкикдт ю зига парда тортами. Ш у хдкда Ибн-аль-Арабийга айтганда, у бош ини эгди: Уелим, с^зларинг кдмчидек беаёв!... Багдодца маицур шайх Ахрадиддин Кирмоний билан учраш иб, суради: - Нима килаяпсен? Сув солинган тогорада ойни кузатаяпмен! Орифларнинг мавхум тили унга таниш эди. Ш айх хдр кдтра сув, кар зарра тупрокда хусни мутлок, хусни вахдатни к$граман, демокчи эди, яъни кусни иньикосни. - Магар буйнингга чипкон чикмаган б^лса, бош ингни к^тар! деди йуловчи. Осмонга бок, нега унда ойни курмайсен? Бас, уни И бн-аль-арабийки тушунмаган, Кирмонийки англамаган экан, узгалардан не гина? Л екин, кар кдлай, шу ёрут оламда уни англайдиган, унинг кунглига кузгу б^ладиган кимса булиши керак. Балки у деворлари мутулларга кддар кам, козир хдм собит турган ана шу шахдрдадир. Д унёни бум-буш дейиш

151 акдга сиш айди. Токайгача у товук, остидан чикиб, узини сувга урган Урдакча янглир, узига ухшашларни учратолмай, сарсонсаргашта юради. Намотки, унинг кдлбини кемирган \акдкдт дунё ю зини курмай, пищ онлигича к,олиб кетади... Марэ^мат! Й уловчининг кдрш исида, у аллакдчон унутиб кийган дехдон турланган, ^амон сув чакиллаб томиб турган тарвузларни тутиб турарди. Эшакка осилган, ерга тегай-тегай деб турган саватлар хам тарвузга лик, тулдирилган эди. М ен билан нонуш та кдц, биродар! - деди йуловчи арпа нони билан кузачага ишорат этиб. Дехкон рози булди. Буйрача ёнига чукди. Бир оёгани остига йигаб, иккинчисинн тиззадан букиб, тикка тутиб, унга суяниб ултирди. Бир бурда нонни жуда авайлаб олди. Йуловчи уз насибасини тишламагунча, кутиб турди. Сунг бир оз тортиниб, лекин астойдил чайнай бошлади. Ултириши, овкдт чайнашига кдраб (аввал унг жата билан чайнар, овкдтга боищалардан олдин к$л чузмас эди ) йуловчи унинг ахийлар жамоасининг кичик аъзоси, Уклон эканини пайкдди, бир пайтлар Узи хдм уклон булган эди. Йуловчи тарвузнинг бош идан бир паррак сщци, сунг ардариб, думи кдсмидан хдм паррак олди. К ейин тиликлаб, буйра устига тизди. Дездфн белбопадан ясси пичокини сукурди («Рост! Ахийлар тага!»), уни чалворига артиб, тарвуз тилигини булакларга булди-да, битта-битгалаб орзига солиб, нон билан кушиб, чайнай бошлади. Улар жим туриб нонуш та кдлишди. Д е\к,он бир о з одоб сак,- лаб, сунг суради: Ж аноблари узок, йул босиб келаётганга ухшайдилар. Дунёда не гаплар бор? Дунёда сабру бардош биттан, мастлик-сармастлик \а м хдддига етган, жавоб берди йуловчи. - Ё сиэларда бошкдчами? у водийга иш ора этди. Бизда хдм кетма-кет икки йил очарчилик булди, деди дездон назокат юзасидан сух,батдошининг юзига бок^ай. Бизнинг Комил кдш лоеда бор-йуга ун икки ж он к;одци, хол ос, колганлар кдзо кдлди. Аллохнинг мар^амата билан бу йил анча яхши келди.. Аллох мардематли, лекин одамлар гофил! Д еадрн су^батдошини бошкдча кийинган суфий деб уйлади, негаки гаплари дарвешларга ухшаб мажхул эди, унинг охднгида гапни илиб кетди. Тукри, гофил, лекин \амм а з^ам эм ас. К унёда Худони танийдиган шайху кдландарларнинг сон -санога йуц!

152 Йуловчининг юзида илк бор захдрханда зохир булди. Ш айхлар эмиш! У Уз йулида не-н е шайхларни курмади. Улар бозордаги жарчиларга ухшаб кртщиришгани-к?гщиришган: «Хой, келиб К.ОЛИНГ, сочингизни К^фиб, сок,олингизни ю линг, менинг кулимдан муборак хиркдни олинг!» Нукул уз шухратлари, уз тозаликларини уйлашади. Такродорликларини ф ирок-дим ок билан писанда кдлишади. Такродорларнинг такросидан кура огарроц иллат йук) Ш айх ва суфийлар дину диёнатнинг катга йулидаги кдрокчилардир! - деди йуловчи кескин охднгда. - Яхш иси, манави сувдондан май симир! Деххрн, юзида табассум билан к,отиб к,олди. Муштуми билан бурнини артди. Ш айхлар хакдца шундок; гаплар гапириш! Яна дарвеш эмиш! Таган май ичишни таклиф кдпиш и-чи... Балки, ахий - сарбоздир? Ушалар май ичишади. Суфийларни хуш куришмайди. Нега унда ахийчасига ултирмайди, овкдтни Унг жага билан чайнамайди? Билмадим... Лекин бизннг Салохдддин заргар такродор шайх. Одамнинг ж они. Уша булмаганда, аллакдчон очликдан улиб кетардим. Биз у билан хамкдш лок^из... Заргар Салохдадин. Кдиялокда тугилган. Балки ахийлар шайхидир. Эх, биродар, биродар! Ш айху дарвешлар икки куллаб сувратга ёпишишган, сийратни куришмайди. Хатто бу дунёдан крчмай, шу дунёда яшайдиган, узни мардумдан ажратмай, халк; билан бирга мекнат кдпадиган ахийлар хдм, хунармавдларни беклар ва улар ортида турган мугуллар бедодидан щ м оя кдгсадиган, уларга бирдан-бир суянчик, Уша ахий биродарлар \а м воситани маросим, мукдддас китоблар, анъаналарни мак,садга айлантиришган, уларнинг жамоаси эса парда булиб, хдкрткдт ю зини кузлардан тусиб турибди. Ш унинг учун хам у ахийлардан кетди. Д ехдон сукут сакдаб, кушимча кдэди: Султонул Уламонинг угли М авлоно Ж алолиддин хам хдкикдтшунос шайх. Йуловчининг юраги кинидан чикдёэди. У хаяжонини сезди - риб куймаслик учун, сувдоннинг окзини очиб, уни бош ига кутарди. Уларни сен биласен! Биз эса манави оби замзамни симирамиз, кайфиятимиз дарров ж ойига тушади куяди. Крнми, тарвуз шарбатими, мусалласми бизга бари бир! У бош ини оркдга ташлади. Номашруь ичимликни сувдек култ-култ ютаётган йуловчига кдраб, дезд о н бирдан уйлади: бу савдогар хдм, суфий хам, ахий хдм эм ас. Унинг кдрш исида Бобо И схокнинг кдригадан омон колган муриди Ултирибди.

153 Мугуллар келиищцан беш йилча олдин такродорлик билан кун кечириб юрган Бобо Исхок, дехдонларни осий султон, падаркуш Риёсщщинга кдрши оёкда кутарди. Узини Расулуллох Худонинг элчиси деб атади. Д онгдор бекларни киличдан уткази б, салтанатни кулга киритишига сал к,олди. Жангчилар муртад ва кофир Бобо Исхок; Амасьё кдлъа минорасида осилди, деб кдйта-кдйта жар солиш са хам, одамлар иш онмасди. Аллохнинг пайгамбарини осиб булармиди! Д ехкон яна бопща хаёлга борди: шайхларга кдриш разаб, к,он ва май хакидаги даромад гаплар - яширин ишорат. Унинг сухбатдош и пойтахт атрофларини кдйратиб, «Аьлоидцин Кай К убоднинг Уели, хакдаий султон би з билан!» деб кдчкдрувчи туркманларнинг хуфияси. Кутилмаганда бошига келган бу фикрдан дехкрн дадилланди. Унинг яноклари кизарди, чеккасидаги нори, бугрикдб кетди. У сувдонга к#л чузди. - Ким бизга дуст булса у ажал га шерик! Бу - Бобо Исхок, исёнчиларининг шиори эди, улар бу шиор билан Малатья, Сивас, Токдт, Амасья шахарларини ишеол этиб, Риёсиддин хушинларини тор-м ор килишган, унинг байрогини тортиб олишганди. Ушанда хозир мугуллар билан бирлаш гандек, фаранглар билан бирлашмаганда, султон хдм, унинг беклари хам омон к;олмасди. Киршахар якинидаги жангда исёнчилар сафида хдтго хотинлар хам жанг кдгшшди, факдт ёлланма фаранглар ёрдамида Риёсиддин Fana6a козонди. Ёш болалардан булак, барча дехконлар киличдан утказилди. Худди гайридинларга ухшатиб, улар мол-мулкининг бещ дан бирини хазинага олишди, колган кисмини, хотинларини хдм кушиб, аскарларга булиб берищци. Ушанда ахийлар дехкрнларни кулламай, хато щлишди. Шайхга тезрок, хабар килиш керак. Агар Б обо Исхок, дехконларию хдкикдй султон (мамлакатни кайриларга оёкрсти килдирган анави эмас) ва ахий биродарлар бирлаш са борм и, мугулдан номинишон колмайди!... Йуловчи севинмади хдм, ажабланмади хдм, у илгариги бепарволиги билан сувдонни дехконга узатди. Соддадил дехкон уни босмачиларнинг хуфияси ёки бирор дехкрнлар саркардасининг яширин элчиси, деб уйлади. Х олбуки, у бор-йуга уз кдлбш пш г элчиси эди. Уткир хурмо шаробига урганмаган дехкон бир култум ютибок, афтни буриштирди, уни кузатиб турган йуловчи суз кщци: Й игит кишига улжа унинг юраги булади. Бу улжа ш е- рикчиликни билмайди у бус-бутун дустга багаш ланади. Ш у сузларни айтиб, у сухбат тугади дегандек, урнидан тур kutubxonasi

154 ди. Буйрачани йигаб олди. КУДУККД яедтлаш иб, кийим-бош и- ни кркди. Кулларини чайди. Ю зини ювди. Дехкрвдан шахардаги карвонсаройларни сурипггириб, Халкдбагуш дарвозаси томон уз кисмати сари юрди. МАРЖА-АЛЬ-БАХРАЙН Йуловчи кузини очганда, куёш у к^нган Гуручфурушлик карвонсаройи гумбазидаги туйнукдан муралаб турарди. Х овлидан сувнинг шилдираши, «так.-тук.» оёк, шарпалари, саррофларнинг гангир-гунгир сухбати эшитиларди. Ш анба эди. Лекин янги савдо хафтасининг биринчи куни учун карвонсарой деярли ж им-ж ит эди. М ехмонлар оз, хужраларнинг яр ми бум-буш турарци. У хонакр ва мадрасаларга купдан кунмасди. Хонакрларда шайх жорий этган тартиботларга буйсуниш, мажлисларга иштирок этишга тугри келарди. У уз эркини бугаш ни истамас, бирор бир суфийлик сулукига мансублик ери хам йук, эди. У уларнинг одами эмасди. Мадрасада мезбонлар уз хукукларидан фойдаланиб, унга савол бериб, плохи ёт юзасидан бахсга тортишлари мумкин эди. У баъзи уламоларга ухшаб, истаган пайтда, истаган саволга жавоб беришни истамас, балки жавоб беролмас эди. Магар уйлаганларини уз сузи, ибораси билан айтадиган булса, уни кофир ва дахрийга чикдзиб куйишлари тайин эди. Бу борада тажрибаси бор, у бир жойда узок кун им топмай, куплаб мусулмон шахарларини кезиб чикдан эди, уни бекорга Учар деб аташмасди. Бунинг устига, хонакр ва мадрасаларда уни таниб колишларн мумкин эдики, буни у сираям истамасди. У эркин юриш ни, номдорлик ва ш он-ш ухратдан, маросим ва тартиб-коидалардан, бекорчи гап сотиш ва мавхум мулокрглардан форот булишни истарди: у сайёх эди, сайёхларга энг кулай кунаета - карвонсарой эди. У урнидан туриб утирди. Сокрлини таради. Белбопши бойлади. Хам хонтахта, хам тушак Урнида хизмат киладиган буйрачани йигди. Бош томонидаги халтадан дамацщий кимхоб тунини олиб кийди. Халта ичини пайпаслаб, кашкул ва Аллохнинг исми битилган алам билан ёнм а-ён латта кдлпок, турганига иш ончи комил булди. Унинг ичида Табриз ахийлар шайхининг К унё ахийлар шайхига юборган мактуби хам бор эди. У ж уда ночор колганида, ахийлардан ёрдам сурарди. Хамма нарсанинг ж ой-ж ойида эканини кургач, у култиги остидаги халтачадан бир олтин, бир кумуш танга олиб, бел богага тугди. Яна халтани титкилаб, заррин ва нукра кдтимлардан

155 чийрилган узун ип олиб, ховлига чикди, фаввора олдида тахорат олиб, ювинди. Сунг хонаси эшигига кулф солдириш учун хужайиннинг хузурига борди. Хужайин унинг эгнида серхашам дамацщий тун куриб, айтганини дарров мухайё кила колди, сандикдан кимматбахо кулфларни олиб, бир пасда тизиб ташлади. Бу Халаб ва Генуя усталари ясаган, арманча, грузинча, самаркандча, бухорча усулларда ишланган ясси, юмалок, илгакли ва равон, икки кдбзали кулфлар эди. У энг о т р, очиб бекилиши мушкул, калиги уч тишли кулфни танлади. Хужайин бир тилло суради. У савдолашиб утирмай, олтинни сандикустига иргитдида, кдйтимга бир буйра беришни тайинлади. Калитни ярак-юрук ипга илиб, елкасига солди. У энди куринишда бадавлат Дамашк савдогарларидан колишмасди. Унинг дарвеш хужрасига Ухшаш ш ипш индон хонасида кашкул, К урьон, буйрача ва чопондан булак хеч вако йуклиги кимнинг хаёлига келибди, дейсиз? Дарвоза олдида саррофлар утиришарди. Уларда истаган тангани мис мангирлар, олтин динорлар, миср ёки халаб ю суфийлари, генуя флоринлари, Венеция дукатлари, кумуш дирхамларни султон акчасига алмаштириб олиш мумкин эди. Даллол Хам, судхур хдм, купинча жаллоб хаем уларнинг узлари эди. Уларга истаган михдорда акча бериб, ёлгаз саррофлар ва уларнинг шериклари туш унадиган, сирли белгилари бор бир парча чарм олинарди. К ейин Ушанинг эвазига Крхира ёки Бухоро, Дарбанд ёки Генуядаги истаган саррофдан Уша маблакни кдйтариб олиш мумкин буларди. Йуловчи саррофнинг гиламчасига кумуш дирхам ташлаб, ундан Ун акча одци-да, белбогига тугди, сунг девор остита буйрачасини ёзиб, чордона хурди. У шошилмасди. Узок дарбадарлик йилларида бирор иш бош - лахддан олдин бир кунни ана ш ундок кучада ултириб, иккинчи кунни бозор оралаб Утказиш унга одат булиб колган эди. Ана шу икки кун давомида купни курган сайёхнинг синчков назар ига асосий нарса шахдр не билан яшаяптию нечук яшаяпти аён булади-куяди. Тасодуф уни зарур кимсаларга узи рупара этарди. Савдогарлар акчасига курилган Гуручфурушлик карвонсаройи икки катга гузар кесишган ж ой чорсуга якин жойлаш - ганди. Дарвозанинг шундок, рупараецца хдшаматли Мадраса кдд кутарган, ундан сал нарирокда эса яна боищ а бир Мадраса савлат тукиб турарди. Ён куча тарафдан хаммомнинг гумбазлари кузга чалинар, хуллас, бу ер анча гавжум жой эди. Пешин намозидан сунг к^ча-куйни маорасаталабалари тулдирди. Бировлар фоний танни боцнш гамнда боэор тарафга - куп сонли ош хонаю емакхоналарга ош икиш ар, айримлар эса таъ kutubxonasi

156 зим-тавозе ила мударрисларга эргаш иб, хос йиганлар, девонхоналар сари боришарди. М усофир савдогарлар бозордан хушнуц булмаса-да, хдр кдлай очик чехра билан кдйтишарди - хдфтанинг биринчи савдо куни чакки булмаган шекилли. Гумаиггалар, жаллоблар, карвонбошилар, саррофлар билан бирпас ш жиллашиб олишарди. Д арвешлар эгри таёкларини дуккиллатиб, кашкулларидаги мис чакдларини ш акдялатиб, уларнинг устига бостириб келишар, оладиганларини олиб, яна йулга равона булишарди. Куча-куйни тулдирган оломонни оралаб, утин-чуп, халтасават, булок; суви тула мешлар ортилган эшаклар пилдираб утиб борарди. Мешкоблар, холвапазлар, атгорлар харидорларни бакириб чакиришарди. Хуллас, тирикчилик узининг одатий маромида окар, агар шу югур-югур, тгадшинчда бир тур маьюслик кузга ташланмаганда, мугуллар офати хам, очарчилик фалокати хдм руй бермагандек эди. Савдогарлар баланд рух билан эм ас, шунчаки томок, кириб кичкиришар, саррофлар хам одатга кура, шунчаки кафтларини инщашарди. Якка-ёлтиз уткинчиларнинг чехрасида у купрок, KjaiiFy ва малолат куланкасини курарди. Тусатдан халойик орасида шовур-шувур бошланди. Кдмишзор устидан ел учиб утгавдек, хамма бошлар бир томонга бурилди. Е султон, ё мугул нойони, ёки Узга бир амалдор келяпти, деб уйлади йуловчи. Ш уцца унинг кулокига кушод чалинди: М авлойо Ж алолидцин келмохдалар! Бу номни у дастлаб бундан Ун йилча мукдлдам Дамаш кда эш итган эди. К ейин гох Халабда, гох Арзирумда, гох К дйсарида, гох Табризда тез-тез кулогага чалиниб турди. Н ихоят, ана шу ном уни йулга чорлади. У урнидан кузгалиб, йул уртасига караб юрди. Баланд йурга хачир минган уламо, худци гшёда аскарлар куршовида келаётган донгдор чавандоздек, унги-сули тула муридлар, шогирдлар билан чоррахага якинлашиб келарди. Куюк к;ора соколи куксига, дасторининг печи Унг елкасига тушган. Жилов тутган кули хирканинг кенг енги ичвда яширинган. Юзи корачацан келган. Гуё унга тикилган кузларни сезмаётгандек, унинг номини айтиб, кутарилаётган шовур-шувурни эш итмаётгандек, назарини ерга кддаб келарди. Е чинакам уй-хаёлга толган, ёки одамлар эътиборидан азият чекарди. Йуловчи тирсаклари билан оломонни нари-бери суриб, отилиб олдинга чикди. Кулини йурганинг нак тумш уга остида силкиди, кескин харакатдан туннинг енги тирсаккача сурилиб, томирлари чийрилган иплардек чирмашиб кетган куллар куринди - у хачирнинг жиловини махкам ушлади.

157 Уша хайрли шанба куни Ж алолидцин пахта савдогарлари маблага хайриясига курилган Памбафуруш он мадрасасига яна таклиф этилганди. Б а\с мавзуи икки хадис эди. М ухаммад пайгамбар айтмишдики: «Аллох, аввало ок, гав^ар яратди». Я на айтмишдики: «Аллойнинг аввал яратгани акдцир». «Ок; гав^ар» ибораси араб тилида «аль-акд-аль-аввал» деб юритиладиган уш а бирламчи акдга баробарми? Б а\с яна шу хусусида кизиб борарди. Мутлакдик, универсаллик, потенциаллик, «аль-акд-аль-аввал»ни уч ж щ атдан шарзутовчи уч ж и- хатми ёки унинг нури талъатимн? Ба^с икки дафгадан бери давом этарди. Ва унга Ухшаш ва Узга бахрлардек Ж алолиддиннинг жонига аллакдчон теккан эди. Гуё олиму уламолар бир-бирларини тинглаш, англаш, айтилажак сузларнинг маъносини чакиш учун эм ас, аксинча, ракибнинг сав^и хатосини топиш, уни купга туш ириб, уз олимлигини намойиш этиш учун йигалиштанди. Нотик, уламо нафасини ростлаш учун бир зум тухтаса, бас, шу ондаёк бош кдси сузни илиб кетар, хадис ва здпсматларга хаммаёкди тулдириб ташларди. Бу ж онни ф идо этиб, хдкикдт излаш эм ас, балким \а р ким Уз билимдонлиги, мантик, кучи ва уткир зездш борлиги билан макганадиган худбинлик майдони эди. Бу нарса Ж алолиддиннинг тодетини ток; этар, лекин бэдсни Мадраса мутаваллийси, бир пайтлар унинг ашадций ракиби Сайфидин уюштиргани учун, унда иш тирок этмасдан иложи йук эди. Сайфиддин нщ оят паст туш иб, Жалолидцинга тан берган, унинг таклифини кдбул этмаслик кдсоскорлик ёки такаббурлик булиб куриниши мумкин эди. Ж алолидцин куча буйлаб бораркан, яна уз-узича хижолат чекарди. Бундай холат сунгги йилларда унда тез-тез руй бериб турарди. М инглаб инсонлар олиму уламоларга умид кузини тикиб, улардан тирикчилик машаккати олдида рагбат ва мадад кутиб турганда, ок гав^ар нима, у аль-акд-аввалга баробарми, деб ба^с-мунозара юритиш жоизмикин? У х;ар бир кимсага улчаб берилган умри азизни неларга сарф этмокда? Хеч качон хижолат дасси у кузакнинг уша офтобли куница шогирдлари куршовида Памбафурушон мадрасасидан кдйтаётган махддцагидек кучли булмаган эди. Ш унинг учун одамлар гавжум чоррахдш якинлашган сайин унинг боши купрок куйи солинарди. Хачир таккэ тухтади. Жалолидцин бош ини кутарди. У савдогар либосидаги сайёздшшг хачир жиловин маркам тутган, тирсаккача яланроч, сертомир кулини, яккам-дуккам усган саколини курди, унинг тиканакдек ботувчи назарига дуч келди.

158 1244 йилнинг 26 ноябри. К узнинг оддий бир куни. Бу кун салтанатлар такдирини хал этиш учун улут кушинлар майдонга тушмади. Миллионларни Уз хукмига олажак сулоланинг асосчиси тахтга чшдоади. Янги китьа очилиб, янги бир кудрат кашф этилмади. Уша багоят олис айёмда одамларни тонг кдлдириб, уларнинг юракларида бир умр накдшаниб крлувчи фавкулодца бир ходиса руй бергани йук;. Факдт икки инсон учрашди, холос. Лекин уша кун йирок^ашиб, асрлар зулматига к;оришган сайин бу учрашув самарасининг улугворлиги баралла кузга ташланади. Икки инсон учрашиб, бири иккинчисида Узини куриб, бирибирини англаб, бири-бирини севаркан бу хамиша аломат ходиса, эхтимолки, дунёдаги энг ажойиб муъжизалардан битгаси. Лекин уларнинг учрашув куни ёлгаз ушаларнинг ш ахсий к д с- матида улу г айём булиб к,олади. Бундан етти юз йилдан мулрок; мукдццам Кунё шахрида учрашган икки кимса бири иккинчисида ёлгиз Уэлигини эмас, балки яна бир буюк ходисани инсоният учун И нсонни кашф этди. Ана шу учрашув булмаганда, шимсшда Урта Осиёдан торгиб - жанубга Арабистонгача, Ш аркдй И ндонезиядан тортиб карбда то Ш имолий Африкагача булган майдонда яшовчи одамлар узларини узгача хис кдлиб, узгача тафаккур этишарди. У кун «маданият» аталмиш инсоннинг иккинчи табати учун Сукрот ва Афлотун, Гёте ва Ш иллернинг учрашув кунидек ахамиятга молик бир айём булди. Уша кун жуда улкан майдондаги халкдарнинг иш онч-эътик,одлари, хис-туйтулари, хикмат-ривоятларини уз шеъриятида гавдалантириб, инсон рухини, унинг камолоти сари интилишдаги улугворлигини ажойиб бир кудрат ила ифодалаб беролган Ж алолиддин Румий дунёга келпи. Ундан бери не-не улуг саналар, не-н е шавкатли номлар унутидци. Замон тошларни емириб, тош деворларни кул кдгшб учирди. Биз хатто уша хуни эргалаб Жалолидцин кдцам ранжида этган Памфурушон мадрасаси кдйда жойлашган аник, билолмаймиз. Лекин Жяттптшгтггиц Р у ь т й f a m u Ш амсиддин Табризий у ч р эш - ган жой инсонларнинг кутлуг хотирасида сак^аниб холган. Агар КУнёш йулингиз тушса, марказдан унча узок; булмаган «Салжукралас» мехмонхонасини излаб топинг. Унинг маориф нозирлигига рубару тушган бурчагига бориб туринг. Одамлар бу ж ойни «М аржа-аль-бахрайн» «Икки денгиз учрашуви» деб аташган. Бу вок;еа 1244 йилнинг 26 ноябрида руй берган эди. И нсон кузгусиз (у сайхдлланган темирнинг сиртими ёки сув сатхими, бари бир), уз чехрасини куролмайди. У узга одамсиз

159 узини билолмайди хам, зеро, жамоапг вакили булмиш инсон узлигини узгалар воситасида англаб, Узгалар воситасида шоён этади. Аммо инсон кузгу эмас. У хам акс этгиради, хам ёритади. Субъект хам узи, объект хам Узи. Бинобарин, икки ин сон, айникса, Ж алолиддин Румий ва унинг янги дустига ухшаш кишилар орасидаги муносабат уз-узини билиш нинг гоят мураккаб психологик жараёнцдир. Ш оирнинг дусти билан мутлак, айният касб этишга, унда Узини эритиб-сингдириб юборишга интилиши Узининг асл м о- хиятини, унинг уз ибораси билан айтганда, илохий хакикатни билишга интилиш эди. Лекин бир шахснинг иккинчи шахе билан мутлак, куш илиб-кориш иш ига эриш иб булмас экан, хакикатни билиш хам нисбий булади. Айният ноайният уртасидаги зиддият, бинобарин, уни бартараф этишга кдратилган интилиш хам колаверади. Йургасининг жиловидан тутган сирли сайёх билан дустлашув Жалолидцин Румий инсонпарварлик диалектикасининг реал асосини ташкил этади. Лекин узга кишида бизни, бизнинг давомимизни, анъанавий таъбир билан айтганда, рухий биродарлигимизни очиб берадиган суз ралати, баъзан арзимас бир калима булиши ажаб эмасми?! Улар аксарият факат бир белги, четдан Караганда, кузга чалинмайдиган бир нишона булиб хизмат килади. «Суз либос, деган эди Ж алолиддин Румий, маъно унда яширин асрор». Уша 1244 йилнинг 26 ноябрида улар дархол бош масала хакида гап очищди. Бирок улар учун хам, биз учун хам гоят мухим булган савол ш ундок суз либоевда берилдиким, утган етти ю з йил мобайнида у тузиб-титилиб, маъно юкини кутаролмайдиган булиб колди. Унинг замиридаги сирни wifa6 олиш учун лоакал уша давр тафаккури тарзини бир кэдар тасаввур этиб куришга турри келади. Ушанда йуловчи хачир жиловидан махкам тутиб, Ж алолиддиндан кузларини узмай, суради: Эй, у дунёю бу дунё маънию мохиятларининг саррофи! Айтгил, ким устун Мухаммад пайгамбарми ёки Боязид Бастомий? I, - IX аерда яшаган суфий Боязид Бастомий тасаввуф алломаларидан бири эди. Вахдатул илохий хусусида чукур уй-хаёлга ботиш, ош ик «мен»и маъшук «мен ига коришганидек, шахснинг батамом йуколиб кетиш хиссини тувдиришини биринчи булиб уша пайкаган эди. У айтмишдики: И лон пуст ташлаганидек, мен Уз-узимни тарк этдим. Бир махал уз мохиятимга боксам... ох мен унга айланибмен! Бу холатни Боязид фано деб атаган, кейинчалик куплаб суфийлар уни тарикатдан максад, деб эътироф этиш ганди. М утаассиб рухонийлар Боязиднинг

160 сузларида илохийликка даъво куриб, уни кофир, деб эълон этишган ва уз шахридан кувган килишган эди. Аммо суфийлар учун Бастомий багоят сохиб нуфуз саналиб, Султонул ориф ин унвонига сазовор булган эди. Ш унга кдрамай, нотаниш сайёхнинг гавжум йул устида шундок, савол бериши густщлик эди. Султонул орифин булган суфий кдйдаю Худонинг расули Мухаммад кдёнда! Ж алолиддин б о шка хар нечук такводор шайх ёки уламога ухшаб жавоб берди: - Бу не сафсата? Албатта, Мухаммад устун! Ш амсидцин, ш убхдсиз, шундок, жавобни куттан эди. Лекин унинг тузога хам ана шу саволда эди. Бас, унинг лабларида ингичка бир табассум Уйнади. _ Дуруст, деди у. Нега унда Мухаммад: «Ю рагимни занг босиб, эгамнинг олдида хар куни етмиш карра тавба кдламен», - дейдию Боязид эса: «М ен Узимдаги хар нечук кусурлардин халос топцим. Ж исмимда Худодин булак хеч нарса крлмади. Улурмен, улукмен, шон-ш арафга туликмен!» деб бонг уради? Ж алолидцин тусатдан зарб еган кишидек, кдддини ростлади. Нотаниш кимса дагалликка дагал, аммо анойилардан эмасди. Афтидан, у хам Ж алолиддин бош кртирган масалада бош к;отирган куринади. Яъни, хдкдадтнинг мутлакдигию билимларнинг нисбийлиги хусусида. Ж алолидцин жавоб беришдан олдин, Уз хдяжонини яширмай, нотаниш кимсанинг кузларига узок тикилди. Унинг хдяжони йуловчига хдм ущ и. Кейинчалик Ш амсвддин шундок деган эди: «У менинг сузларимдаги балоратни дарров пайхдди, мен эсам у сузини тугатмаёк, унинг юрак мусаффолигидан мает булдим». - М ухаммад хдр куни етмиш макомни босиб утарди, жавоб берди Ж алолидцин. - Ва хдр гал янги пояга етиб, дввалги пояда эришган билимларининг крсирлиги учун тавба-тазарру этарди. Б оязид эса ёлтаз биргина пояга етиб, ш унинг мартабасидан бош и айланиб, жазава ичра уш андок сузларни айтмиш... Ким устун, М ухаммад ёки Боязвдми?.. Бу сузлар замирида яширинган маъно англашилмас экан, савол христиан дани пеш - воларининг, нина учида нечта фаришта жойлаша олади, деган ёки мусулмон уламоларининг уша кун Ж алолидцин иштирок этган ок гавхар ва аль-акп-аль-аввал хусусидаги бахсларига Ухшаб, маъносиз туюлиши мумкин. Аммо аслида, Ш амсидцин бошка нарсани сураган эди: мутлак хдкикдтни билишга кдратилган даъволар тутрими ёки хар нечук билим нисбий булиб, ХДр бир янги поя олдингисини инкор этишдан иборатми? У берган саволнинг маъноси, хозирги замон тилига кучирилганда, ана ш ундок эди. Ва бу саволга Ж алолидцинга кдцар хеч ким бир жуяли ж авоб беролмаганди.

161 Ж авобки эш итган Ш амсидцин о* чекдию хушдан кетиб, ерга йикдвди. Хар з^олда, кдщш солномалар шо^идларнинг сузларига суяниб, ш ундок деб ёзиш ади. Одатда «з{ушдан кетиб йикилди» ибораси шунчаки мадобат, шоир нинг руздш кудратини таъкидлаб курсатувчи хайрли бир муболага урнида кдбул килинади. Лекин Уйлаймизки, чиндан хдм шундок булган. У замонларда кишилар севиб, севгидан хасталаниб, шу куйда *алок булишган. Дуст билан хдфталар буйи суз^бат куриб туйишмаган. Чукур маъноли фикр ёки гузал бир маком тинглаганда, йиклаб кузёши тукишган, дод-фарёд чекишган. Биз козир бепарволик билан эш и- тадиган хдкоратлар учун з^акоратчини улдиришга, ё булмасам, унинг кулида калок булишга хрзир туришган. Райриодатий з^одисани курганда, дахдгагдан кдлтираб, ер упишган. Буларнинг барини шунчаки макобат, хайрли муболага деб булмаса керак. Цивилизация инсонларни з^ис-тушу иф одасида босик-вазмин булишга Ургатди. Аммо шаклни мазмундан ажрагиб булмайди. Бизнинг асримиз безнал куп нарса билади, эхтимолки, унинг тафаккурида мантикийлик ва мавзунлик неча карра усгундир. Лекин у Уша ун учинчи асрга Ухшаб, кучли кис эта олармикин? «Хар нечук мазфумият муяссарият, деган эди Ж алолидин Румий. Х*Ф нечук муяссарият - махрумиятдир». У ерга сакраб тушиб, йуловчининг бош и узра энгащци. Унинг билакларини ишкдб, кулларини кукси узра бир неча бор ковуштириб, ёзди. Ш амеидин кузини очди. Хушига келиб, оёккд турди. Улар кучоклащцилар. Халойик, олиму уламолар, Ж алолиддиннинг муридлари хрч нарса тушунолмай, з<днг-манг булиб туришарди. Ж алолиддин йуловчини култиклаб, заргар Салокнддиннинг уйига бошлади. Улар сухбат учун уша ерга, хилватга чекиншцди. и н с о н и КОМИЛ Ж алолиддин Румий билан Ш амсидцин Табризий сукбати узлуксиз уч ой давом этди. Мазкур ойлар кечиб, КУнё узра илк бакор шабадалари кднот ёзаркан, Ж алолидцинни билганларга у Улиб, унинг киёфасида узга бир инсон тугалгандек туюлди. «Н ога\он Ш амсидцин пайдо булди, деб эслаган эди кейинчалик ш оирнинг укли Валад, - ва у билан бирлашди. Унинг шуъласидан М авлоно сояси йуколди... У Ш амснинг сиймосига бокдркан, сирлар кундек ошкор булди. У кеч кимса курмаганни куриб, кеч кимса эшигмаганни эшищи. У Ш амсни з<узурига чорлаб: «Ш оздш, дарвешнинг сузини тинглагил. М енинг уйим сенга му kutubxonasi

162 носиб эм ас, лекин мен сенга мухаббат куйдим. Кулнинг бор бисоти, унинг топган-туггани хужайинга тегишли. Бугундан зьтиборан бу сенинг уйингдир!» деди. Мавлоно унинг сийм осига, унинг тавсифга сишас мусаффолигига, унинг жавохир денгизидек сирларга кон нущ ию кишига жон багашловчи сузларига асир булди... У ушасиз хеч кдёк^а бормасди. Унинг юэларига бохмаса, гуё нуридийдасидан айрилиб к,оладигандек эди... Кечакувдуз у билан бирга, ундан айрилишга токдти йук, эди. Гуё у балих буддию Ш аме денгиз. Ш амсидцин уни шундок; бир дунёга бошладики, у на турк, на арабнинг тушига кирмищци. У хдр куни унга сабок, берар, янги билимларни ошкор этарди. Мавлоно шусиз хдм ботиний илмлар ила туда эди. Лекин Ш аме очган нарса узгача, тамом янгича ирфон эди...» Ж алолидцинни сирли дуста бошлаган дунё - нечук дунё, у берган билимлар нечук билимлар эди? Улар хилватга чекиниб, нималар тугрисида гаплашишган биров билмайди. Сузларидан маълумки, бундан ш оирнинг угли хам вокиф эмас. Аммо Ж алолиддиннинг фармойиши билан «асрор котиблари» Ш амсиддиннинг жамоат ичида айтган хдмма хикоягу ривоятларини, хар бир сузу калимасини бир йилдан мулрок, муддат ичида ёзиб бориш ган. Бу ёзувлар кейин номи бизгача руйхатларда етиб келган «М улохрт» китобида жамланган. М азкур китоб бир неча нусхада хоралама х,олича к,олиб кетган. Ш амсидцин куллаган суз ва тимсоллар туманли ва мажозийдир. Буни унинг Узи хам эътироф этади: «М ухаллид1 менинг суэларимни на такрор эта олур, на уларга пайров кила олур, - дейди у. - Улар мавхум ва мураккаб. М ен уларни ю з карра айтгум, ХДР гал янги бир маънони аён этгум. Лекин асосий маъно ^еч кимга аён булмагай, дахлеиз ва мусаффолигича к,олгай». У нинг сузларидаги мавхумот маълум даражада мажбурият туфайлидир. У исломнинг расмий ахидаларини сергаклик билан курикдаб турган рухонийлар таы^ибидан чучиб, фикрларини ошкор айтмасди. Лекин хар холда Ш амсиддин Табризий хикматлари ва Жалолиддиннинг шеърий шаходати маълум хулосалар чихдзишга имкон беради. Ш амсидцин олимлар хакдда киноя билан сузлайди. Курух, китобий олимлик, унинг наздида, ожизлик аломатидир. (Ж алолиддиннинг сузларини эсланг: «Олимларимиз уз илмларида килни к дрх ёриш ади, лекин узлари учун энг мухим булган асосий нарсани билишмайди!») Ш амсиддин эътик,одини касбга 1 Муцаллид - такушд килувчи.

163 айлантириб олган уламою факизугар, суфий-ш айхлар хусусида *ам кескин гапиради: «Ш айхлар ва суфийлар дину диёнатнинг катга йулвдаги кдрок^илардир». Олимлар илмни, шайху уламолар эьтикрдни максадга айлантиришган. Олиму уламолар кулида илму иймон «хдкикдтни яширган пардалар». Зеро, илм хдм, иймон здам мак.сад эм ас, восита. Хуш макрад нима? «Дунёла жамики нарса инсонга курбон, дейди Ш аме, факдт инсон уз-узига курбон». Ва уша давр кишиси учун табиий булганидек, уз фикрлари тасдиш ни Куръоцдан излайди. Куръоннинг ун еттинчи сурасидаги етмишинчи оятда: «Ва лакдд карромна бани Адама...»2 дейилади. «Аллоздо карим, - д еб давом эттиради Ш аме, - на тахт, на самовотни эьзоэлаган, шундок, эмасми? Бас, етти кдват осмонга етасенми, ёки етти кдват ер ости га бундан не суд? Юрак (щ и би н и севишинг, унга мададкор булмоганг керак. Уз-Узини билган инсон з^мма нарсани билгай». (Ж алолидцинни эсланп «Сен самовий ва заминий икки оламга баробарсен. Аммо уз баз^ойингни билмасанг - начора?»). Ш амсиддин Табризий яна дейдики: «Хамманинг юзи Каъбага угирилган. Каьбани олиб куйсанг, маълум буладиким, инсонлар бир-бирининг кдлбига сиганур. Бирининг кдлби - бош - кдеи учун саждаговдир». М аксад инсон. Лекин хдр кдндай, з<ар нечук инсон эмас. Ёлгаз Уз манфаат ва эз(гиёжлари билан банд булган тирикчилик ташвишларида зир югуриб улардан баланд кутарила олмаган кимса уз инсоний моздоятини англаш йулида узига парда булади (Эсланг: «Сен хамма нарсани унутишинг мумкин, ёлгаз бир нарсани нечун дунёга келгансен, ш уни унутмасанг, бас. Узингаи арзон сотмагайсен, илло ба\ойинг баланд!»). Максад ~ мукаммал инсон, инсони комил. Хуш, Ш амсиддин учун инсони комил ким? У яна Куръонга, диний ривоятга мурожаат этади: «Расулуялозршнг тоат-ибодат шавкати - унинг уз-узини унутиши эди». У з-узини англаган ва уз-узини унутган инсон Ш амсиддин Табризий назарида инсони комил ана шундок; булади. Куплаб тасаввуф мутафаккирлари сингари Ш амсидцин хдм дунёга монистик нукгаи назардан кдрар, у дунё вохдцдир, деган эьтик,одда эди. Лекин Уша давр мутафаккирлари ичида ана шу эътикрдцан дадил ва кескин хулосалар чикдза олди. Бинобарин, у тасаввуфнинг барча окимлари билан таниш иб, уларнинг биттасига хдм кушилмади. «Хамма Уз шайхига суянур, - дейди у. М ен эсам сувни чашманинг узидан ичамен. Сузимнинг индал- 3 «Биз одам авлодини барча махлуцотлардан зиёда далиб яратдюс..»

164 лоси шулким, мендаги сирри нщ он ошкор булсайди, бугкул дунё бир тусга кирар, кдлич з^ам, кдйгу хдм цолмасди». Бутун олам, дейди Ш амсиддин, кудрати ило^ийнинг намойишидир. И нсони комил - мацсад, оламнинг гултожиди р... Ш амсиддин, инсонлар бир-биридан бойлик, наслу-насаб, мавк,е-мартаба, з^тгоки, дину-эътик;одга кура ажралишмайди, деб руйирост айтади. Унинг учун уларнинг бари - одамлар. «М енга кофирни курсат! деб хитоб килади у. М ен унга сажда кдлай. М ени кофир деб ата, мен сени тавоф айлай. К у- фур иймонда, иймон куфурдадир». Валаднинг уз отаси хакидаги: «Унга хамма нарса баробар булди: баланд хам, паст хдм», - деган сузларини ана шу маънода тушунмок, керак... Ш амсиддин Т абризий Ж алолиддинга очган ва унинг уз хаётига зом ин булган билимларнинг кискдча тавсиф и ана ш ундай. У нинг пантеистик, гуманистик тоялари, ш убхасиз, мехнаткашлар ом м асининг, биринчи галда, ахийлар ж амоасига уюш ган хунармандларнинг кайфиятлари билан сугорилган эди. Лекин ахийлар уз низомлари, анъанавий мавдудликлари билан Ш амсиддин учун тор эди. Уларнинг жамоаси, унинг таъбири билан айтганда, умумий кишилик жамият олдида парда эди. Х удди ана шу м аздудлик туфайли, улар ф еодалларга кдрши кутарилган Б обо И схок бош лик дехконл ар k^ foлонини кувватлашмади. Ш у сабабга кура, Ш амсидцин саватчи шайх Абу Бакрни тарк этди, ахийлар билан м ун осабати узил-кесил узмай, уларнинг мададига суянса-да, Уз гоялари уларга маъкул тушмаслигини яхши биларди. Сирасини айтганда, хдли дунёда хеч ким унинг фикрларига кушилмаганди. «Буйла бир кимсани учратмадим, дейди Ш амсидцин. Учратганим ёлгиз Мавлоно булди». Ш амсиддин Ж алолиддиндан яшириниб ётган, унинг узи хам бехабар булган кучларни унга очиб берди. «Эшик така-так берк эди. Уни фукаро к^ёфасидаги подшохи аъзам очиб, остонада пайдо булди». Бу кучлар шу кдцар буюк эдики, улар уч кдтла истибдод Султонул Уламо талкин этган илоз^иёт сиймолари, Дамаш к ва Халаб шайхлари ижозаси ила тасдикланган китобий алломалик, Саид Бурхонидцин назари остида кечшн суфиёна тарикдт залвари остида хам куриб битмади, аксинча, остида Ут ёнган козондек, к,озондаги бугдек кудрат ва шиддат касб этди. Ш амсидцин бу кучни биринчи булиб курди-ю, крпк,окди хиёл кутарди. Ш унда Ж алолиддиннинг калбида унинг Узи йиллар буйи орзикиб кутган дойра садоси янграб, бутун дунёга таралди.

165 Кузёш и ва фарёдлар И нсон Комил булишнинг кувончи мадхияси, хассос фахрияси билан алмаиганди. Куфрият уммонидин топдинг аж аб дури имон, Ж аннатийсен, гарчи у;о л о масканинг дузахдадир... Илгари Ж алолиддин мукдддас китоблар, илохиётга дойр рисолалар, суфиёна шеърлар мутсшааси билан банд буларди. Узи китобий билимларга дурусггина ошно булган Ш амсиддин курдики, унинг дуста замона ил ми ни эгаллабди, лекин китоблар, куплаб олимлар каби, унинг назаридан дунёни тусиб куймиш, рухнинг тирик хаёти ни улик кридалар кафанига урамиш. Ш у нинг учун хам унинг кулида отасининг панд-насихатлари ёки севимли араб ш оири М утаннабнингдевонини кураркан, чидаб туролмас, асаби кузиб, кичкдрарди: Укима! Укдма, дедам, укима! Ш аме кдттик, туриб, уни ойни тогорада эмас, осмонда кузатишга ундарди. Ш амсиддин уламоларнинг сиймоларга сажда кдиишини, уларнинг жонли хаёт олдида сукирлигию эркин фикр ва туйгулар олдида курк^б кдптарашларини кескин к,оралади. «Тирик худойимиз бор, улик худо не даркор». Агар ушанда бу суз истеъмолда булганда, фикр кушандалари, уни нигилист, деб аташарди. Ушанда уни «беадаб жохил» деб сукиш ди. Ш амсиддин Табризийни ш ундок деб айбеитиш етти ярим аердан буён китобдан-китобга кучиб келади. Халигача бирорта олим буни илк манбаларга суяниб, текш ириб, тахлил этиб бермади. Суфиёна мажлисларда Ш амсиддин узок бир бурчакда 5Ьггирар, купинча сукут сакдарди. Билардики, фикрини баён этса, бас, осий д еб эълон этишади. Бир гал хадислар, илгари яшаб утган шайхларнинг хикматлари, авлиёларнинг муъжизалари хакддаги узундан узок ривоятларга таянишларни тинглаб. чидаб туролмади, бурчакда туриб кичкирди: - Кдчонгача умрингизни фалончининг сузию пистончннинг хикмати деб зое этасиз! Асл мохияти билан узларингники булган Уз сузларинг кдни? Хонакода хайрат аралаш огар сукунат чукди. Бу ходиса замовдош ларга ш ундок таъсир этганки, уни барча тарих ва солномаларда кдйд этишган. Ж алолиддин уз дустини «Султонул гадойин» деб беж из айтмаганди. У уз рухи ва киёфаси билан аелзодаларга хос, замирила шухратпарастлик яширинган такаллуфга, ичида гараз захри

166 жо болтан назокатга, Уша давр уламолар даврасига, уларнинг муомала тарзига бегона эди. ХакгУй ва чурткесарлиги ила у чинакам халк кишиси эди. У Ж алолидцинга янги дунё очди. Илгари Ж алолидцин муридларга сабо к, муминларга фатво берар, ваъз айтар, шогирдларга панд-насщ ат этар, уламолар билан бздслашар эди. Энди ваъзу дуолар шеъру мусикий билан, ох-фарёдлар раксу тароналар билан алмашинди. Илгари у хамиша маъюс, хамиша бош и эгик эди. Энди эса юзлари ёриш иб, севинчу сурурга тулиб юрарди. Кулига китоб олмас, уларни най ва рубобга алмашган эди. Угитлар, фатволар, бахсу мунозаралар бари ортда Колган эди. У шеърий мусикийни деб, дуста иштирок этадиган мажлиси самоъни деб хамма нарсадан воз кечди. Дарвоке, бу хакда Ж а лолиддиннинг узи бошкалардан яхш ирок айтган: М ен Уторуддек китобга уч эдим, \а р нафас дафт ар-цаламга дуч эдим. Л ек юзинг курдим -да мает булдим чунон, Синдириб отдим цаламни бир томон. Кузёшимдин т ан ю виш ро%ат менга, Булди чеуранг циблаи тоат менга. Йук, чидам, гар банди урж рон айласанг, Яхшидир ж онимни сузон айласанг. Розимен, бошим у&вайдо булмаса, Унда идрокинг агар жо булмаса. Каъба ичра меури ж онпарвар узинг, М асж иду бутхонада сарвар узинг. Бурда нонингдин туйибмен он к;адар, Хат раи оби-зилалинг ж он цадар. Сен овоз берсанг, илец дер, шундамен, М ен илоодлй деб сени, ф архундамен... Китобларнинг чанг босган сахифалари, мацрасаларнинг кадин залворли деворлари, зохидларнинг расм-русуми, тоат-ибодат ва конун-ковдалари билан йиллар буйи тусилган ХУДУДОИЗ олам тусатдан уз ранги-тароватлари, хиди-муаттарлари, тирик одамлари, эхшрослари ила Жалолиддиннинг куз унгида намоён булди. Ш ахарнинг зулмат босган кучалари сукунат куйнида, фукдрога тунда остона хатлаб, ташкари чикиш кдтаюн. Ю лдузлар милтирайди. М омакалдирок гумбурлайди. Боглар яш наб, мушки анбар таратади. Куз етмас tof чуккилари кукка юксалиб туради. Бозорлар кайнайди. Оломон оралаб киссавурлар изгайди. Заргарларнинг болгачалари тинимсиз тикдллайди. Кдлъа девор kutubxonasi

167 лари устида кесилган каллалар к,орайиб куринади. Беклар викрр ила муйлаб бурайди. Подшо инъом талаб килади. Мугуллар босган кишлокдар ловуллаб ёнади. Канизаклар ^арам панжаралари ортвдан муралайди. Кулларнинг манглайига тамга босишади. Султон девонида мирзаларнинг кдламлари китирлайди. Карчигайлар улжага ташланади. Хаммо мларнинг ойналарида рангоранг расмлар товланиб туради. Разолатга ботган дарвишлар болаларни хонакога имлайди. Шайхлар риёкорлик килади. Ошик,- лар оёкда ботган тиканга парво кдпмай, висолга оншкдци. Уламолар эш ак бозоридаги даллолларга ухшаб, огазларидан кулик сочиб, сукиниш ади. Хар ким узича кичкиради, хамма ш овкинсурон солади, лекин мак,сад битта - хар бири уз олимлиги эш агини кимматга сотмокчи булади. Суфийлар куёшда исиниб, Уй-хаёлга ботиб ултиришади. Ш аробхоналарда сарбозлар кайфсафо килишади. Кучаларда безорилар ёкд йиртишади. Туйларда ноюралар тараедаб, сурнай нола чекади. Савдогарлар шатранж ва нард уйнашади. Атторлар узок улкаларнинг муш к-анбарларини макгашади. Тутилар донишмандларнинг сузларини такрорлайди. Енгилоёк яллачилар жазманларга эш ик очади. Сув ва шамол тегирмонлари гир-гир айланади. Чавандозлар чавгон уйнашади. Дехкрнлар очликдан кдрилишади. Юк оргган кемалар елкан ёзади. Болакайлар ёгоч от миниб, кучада чопкиллашади. Султоннинг хабарчи кабутарлари канот кокэди. Саркардаларнинг чодирлари устида байроклар хилпирайди. Ж нннилар бо - зорда ахлат титкилашади. Камбагаллар сувга нон ботириб ейди. Оломон аросат ичида кимларнидир оёкости кдлади. Тиланчилар кийикчадан лаблари билан нон ушокларини теришади. М урдашуйлар масжидца мурда ювишади. Домла бепарво талабаларнинг товонига хивич уради. Багритошлар дустларини унутиб, уларни тиш орасвда калган суякдек, тупуриб ташлашади. М астлар алжирайди. Жохиллар сув бетидаги купикдек купиришади. Орифлар денгиздек сукут саклашади: нодонларга аки Ургатиш Коя ни киртишлаш билан баробар. Бировлар акд билан, бировлар телбалик билан мает... У уз шеърларида бор дунёни, узини ураган мухитни акс этгирди. Д енгиз бундан миллион йиллар мукдцдам яшаган ж о- ниворларни тиник кахрабо шаклида киргокда чикдзиб ташлаганидек, унинг шеърияти Уша давр хаётинн, майда-чуйда тафсилотларнгача, бизнинг кунларимизга етказиб берди. Л екин у тафеилотларга уралаш иб колмади, баёнчиликка берилмади, зеро, унинг шеъриятида максад б у эм ас эди, у воиздан ш оирга айланаркан, узининг илм-маърифатидан бир бахя йукотмади. Унинг максади инсони комил булиш, ушанга мушаррафлик эди.

168 Бундок; кишилар дунёнинг хужаси булади. Сафарга чикишса, ой ва офтоб уларга болиш. От суришса, етти кдват осм он - оёга остида. Улар юлдуз косасидан май симиришади. Бирбирлари билан хак-хдк^кдт учун талашишади. Уларнинг юзи атиргул чехрасидек хандон. Крматлари чинордек расо. К,онли тулк^шлар кугуриб, за&гига олса хам, либослари топ-тоза. Танларини тикан тулдирса-да, юзларида табассум. Улар асир, лекин майдек хамиша жути уриб туришади. Уларни жаденнам утлари ё^са-да, эхтиёжмандларга кулиб, жаннат эш игини очишади. Хамма нарса улар хукмида, лекин узлари хеч ким сага мусаллам эмас. Уларга тожли, санжок^и султонлар бир чакд. Уларга олкиш ва мадху сано бегона. Улар минглаб булсалар-да, бир кишидек якдил. Самода бир ой, бир куёш бор, лекин уларнинг осмонида ой ва куёшлар бехисоб. Хар бир юртнинг бир подш о- си булади, уларнинг шахрида хамма - подшо. Уларда к,ози хам, мухгасиб хэм, крровул бош и хам, жаллод хам йук,. Улар кибр не, нафрат не билишмайди. Ёлгаз бир -бирларига ситн иш ади. Бу шахарнинг яккаю-ягона хукмдори, хар кунгилда султон - мухаббат. Ш оирни нг наздида орзудаги озод инсон ана шундок, эди. Бу орзу мавхум эм ас, йукотилган жаннатдек олис утмищца ёки нариги дунёдаги бехиштга Ухшаб, олис келажак куйнида хам эмасди. Хар бир инсон инсони комил булиши мумкин, бинобарин, хар бир инсон мукддцасдир. Эхгимол, у анави девор остида ётган гадодир. Ёхуд у анави этик ямаётган косибдир. Балки у манглайига тамка босилган манави кулдир... Хар замон, хар бир давронда шундок, кишилар булади, ж а- хоннинг жони уларнинг куксида уриб туради. Л екин уларннг камоли хар кимга хам куринавермайди. Уларни куриш учун кунгил кузига эга булиш, комил булиш керак. Унга дунёни янгидан очган, инсонга янгича назар сочган Ш амсидцин, табиийки, унинг учун орзудаги инсоннинг тимсоли мужассами эди. Ш аме араб тилида «куёш» дегани. Ш оир дустини «узи хам саркарда, хам кушин куёш ва нур кушини булмиш подшо» деб атади. «Шамснинг куёши балкдркан, барча соялар гойиб булур, Шаме сузи зохир булса, куёш уфкда унинг шуьласига рарк, булур». Ш амсидцин шоир учун «Хаётнинг сирри-асрори»га айланди. Лекин шоирнинг узи хам Ш амсидцин назарида куксида ж а- хоннинг ж они уриб турган инсони комил эди. Ж алолиддин дустида бошкдлар курмаган нарсани куриб, ундаги сирри нихонни ош кор этди. Ж алолиддиннинг узи эса Ш амсидциннинг узи эга булмаган хар нечук мушкул нукгани аён ва баён эта

169 олиш иктидорига эга эди. Бинобарин, улар, маъно ва калом, мохият ва хддисадек, ажралмас булиб бирикдилар. Улар энди алохида-алохида булиб яшашмасди. Дустининг улимидан сунг Ж алолиддин шундок, деган эди: «Бизнинг бирлигимизни англашга хеч кимса кодир эм ас, у хеч Кандай хаёл-тасаввурга сиш агай. М ен «у» дейман, лекин бизни факдт с узда ажратиш мумкин, аслида мен хам, у хам йук- Биз икки оламнинг ялакат гавхаридирмиз. Бизни ажратиб булмагай. И нсон мулки борликни кезиб, кукка учса хамки, уз-узидан айру тушмагай. Вохид хамиша вохидлигича к,олур». Жалолидцинни Уз маслакдошига айлантирган Ш амсиддин уни янгича йулга - уз ички дунёсини эркин ифодалаш йул ига бош лади, зеро, бу Ш амсидциннинг хам асл мохиятини ифода этарди. Бу йул мажлиси самоъ эди. М усикий, рак,с Ж алолидцинни ш ундок холатга солардики, ошуфта газаллар уз-узидан окиб келаверарди. Ш амсидцин Табризий уни шоирга айлантирди. Ж алолиддиннинг маънавий кучларини уз-узини чеклаш асоратвдан озод килган дуста, турли паст-баланд сузларга кдрамай, унинг ички дунёсини хар нечук бетакаллуф сукилишлардан мухофаза этар, шу билан дунёнинг эн г бебахо бойлиги шоирнинг вакги-фурсатини асраб-авайлар эди. У Мадраса эш и- гида Ултириб, Ж алолидцин хузурига кирмокчи булганларни тухтатар эди. Мавлоно сенга неъмат инъом этур, - дерди Ш аме. Сен унга не ила келди нг, шукронасига нима келтирдинг? Бир шайх Ш амснинг бетакаллуфлигидан жахли чикиб, кичкдрган эди: Биздан не келтирдинг, деб сурайсен, хуш, узинг не келтирдинг? М ен унга узимни келтирдим, деган эди Ш аме овозини кутармай. М ен унга бош имни фидо этдим. Бу сузлар чин башорат булиб чикди. ХИЖРОН ВА ВИСОЛ Ёш, аммо мухгарам шайх, устоз мударрис, тахводор воизда булган узгаришларни эш итиб, акд бовар этмас эди. У нинг равиш-рафтори бутун рухонийлар табакдеига соя соларди. Н афакдт уламою фак^хлар, балки сабр-бардош ли суфийлар хам бу гал т а б г а минишган эди. Лекин хаммадан купрок ж ига бийрон булган унинг уз муридлари эди. Хуш, не сабабдин шайх улардан юз угирмиш? Ахир улар бир кдричликдан Худога топинган бандалар-ку. «Биз шайхцан андок нарсалар эш итдикким, хеч бандаси уларни эшитмагай, деб дод-вой солишарди

170 улар, - унинг сузлари х^м жилла аён эмас. Биз шайхга содик куллар эдак. У бизни кдрчигайдек уз тузогага илинтирмищци. Биз унга озмунча улжа келтирмадик. Биз туфайли у шухрат Козонди, дуст биродари зиёда, душманлари забун булди. Анави, бизнинг бош имизга битган бало, Ш аме ким узи? Н аслнасаби бетайин бир дарвиш. М авлонони сехр-ж оду килган ж о- дугар эмасму у? Халойик ваьздин, биз сабокдин айрилдик. Хамма уз кдлбидин жудо булди. Анави жо*ил ва беадаб эса унинг эш игида худи ит ёки мугул ноибидек ултириб олиб, Мавлоно дийдорини курмокчи булганлардин пайза сурайдир?!» Ш амсидцин хаммасини эшигар ва куриб турард и. Унинг янги дусти эса дунё билан мает, деч нарсани пайкамасди. Кдщца олий амалдорлар Крратойнинг ofacn Уз маблага хайриясига Мадраса куриб, унинг очилишига Кунё шахрининг жумла уламою фузалоларини даъват этди. С обик кул, ю нон Крратой султонга хизмат кдлиб, тож-тахт ноиби даражасига кутарилган эди. У Султонул Уламо ва унинг уклини иззат-эхтиром килар, уламолар отасининг вориси, деб уни тан олишни истамаганда, Жалолидцинни куллаб-кувватлаган хам уша эди. Унинг таклифидан буйин товлаш - амалдорга нописандлик булур эди. Х олбуки, Кунёдаги а\ли маърифатга Ш амсиддин Табризийни таништириш учун бу купай фурсат эди. Улар мадрасага бирга кириб боршцци. Ш у ондаёкж алолиддинни олдинга бош лаб, уни энг турга, кози Сирожиддин ва Коратой билан ёнма-ён утказишди. Ш аме эса халойик билан пойгакда, кафш ечиладиган ж ойда КРДЦИ. Одатда бундай йитинларда бирор масала уртага таш ланиб, бахс очилар, олиму уламолар уз илми-ирфонини намойиш этарди. Бу гал кизил бурчак масаласи, яъни мажлисда кдй урин, кай бурчак афзал, деган масала кутарилди. Бир каращца маъносиз туюлган бу гап уша давр учун мухим эди. Биз кдцимий Рус давлатидаги боярлар думасида Урин учун кэнчалар талаш-саваш булиб, конлар тукилганини биламиз. «Урин бош га эм ас, бош уринга муносиб», - дея танкдц килган эди фукэро уша жой талашишларни. Кишининг шаьни, жамоат Уртасидаги нуфузи, ypyf-аймок обруси унинг утирадиган Урнига боглик буларди. М ахаллийчилик феодал жамиятнинг табакрвий нерархик тартиботини ифода этарди. Ва табиийки, Урин масаласи шу жамиятнинг мафкурачилари булмиш рухонийлар бош ини \а м о з мунча банд этмаганди.

171 Уламо ва шайхлар бирин-кетин туриб, Курьон ва хадисга суяниб, авлиёларнинг хикматларини шафе келтириб, бутун кувваи мантикдарини ишга солиб, бир уриннинг иккинчи уриндан афзаллигини исботлашга тиришдилар. Лекин Курьоннинг деярли Хар бир сураси, ХЭР бир ривоят ва хикоятга зид уларок, боища бир сура, бош де хикояту ривоятлар хам топиб айтилаверди. Бахс чузилиб кетди. Ш оир эш икка, Ш амсиддин утирган пойгакка бокиб, юрагида нафрат ва алам йивди. Лекин у б о - сю уш к билан уз навбати келишини кутиб ултираверди. Н ихоят, навбат етди. - Олиму уламолар учун энг яхши ж ой - Мадраса уртасидаги мударрислар утирадиган супа. Орифлар учун энг яхши Урин - хонакрх кунжаги, зеро, илм шу ерда йикилур. Суфийлар учун энг яхши жой пойафзал ечиладиган пойгак, зеро, хокисорлик солики рохи1 хдк?щатларга зийнатдур. Ошик, учун энг яхши ж ой эса махбубнинг ёнидадир... У шу сузларни айтиб, урнидан турди ва эшикка томон юрди. Халойик; йул бушатди. Хамма курди, Султонул Уламонинг Уели, мухгарам шайх ва аллома эл орасида аллакачон ёмонотлик, булган, насл-насаби номаьлум бир келгинди билан ёнм а-ён Ултирди. Бир дак^де тарадцуддан сунг Жалолидцинга Уели Валад, заргар Салохиддин, «Котибул - асрор» Хусомитдин ва бир неча муридлар эргашишди. Бошкалар мик этмай урнида Ултираверди. М адраса сахди шовур-шувур булиб кетди. Биринчи булиб шайх Сирожидциннинг ш огирди эсини унглади. У ш овкин-суронни босиб, истехзо билан кичкирди: Хуш, крни Уша махбуб? Жалолиддин: Курмок, истарсен, вале йущдир кузинг, Бош дин-ахир ёрсен, маофуб узинг! деб хитоб кидци-да, мажлисни тарк этди. Бу вокеа хакидаги овозалар бутун шахарга таркаб, аркони давлатнинг кургонлари ош а султон саройигача бориб етди. Бекларнинг т а б и чексиз эди. Бу не деган гап, безбет бир келгинди уламои киромни йулдан оздирса, рухонийлик шаънини ерга уриб, сую коёк раккосалардек, одобу тамизни унутиб, куну тун ашулахонлик килиб, уйинга туш иш са... Бунакдца улар отабоболаридан мерос, Худо ярлак^ган тартиботларга хэм дахл этишдан тойиш майди. Унда хамма нарса чаппасидан келади: Аллох ' Солики рохи хакикат - хакикат йулчилари. 171

172 узи кечирсину тахтга чувриндилар чикиб, амалдор ва беклар уларнинг эш игини пойлаб Утирадиган булишади... Бизга уша карокчи Бобо И с^окнинг шуриши-равроси етмасмиди, худци пойтахтда бундок машмашага тарин бало борми... Крратой уларни тинчитишга уринарди. Орифлар х^с-хдяжонга берилувчи бандалар булишади, дерди у, важду \о л ичра улар нималар дейишмайди. Д унё азалдан кандок булса, шундок колаверади. Холва, деган билан огаз чучирмиди... Иш тес кари туе олди. Ш аме кучага чикди дегунча донгдор сипо^ийлар уни даш ном, ^акоратга кумишар, таадид-дар-дара Килиб, килич сопига кул узатишарди. Ж алолидцин иш нинг унгланишига умид боглар, Крратой бизни хафа килишларига йул куймас, д еб уйларди, ед д о л д а, уша у икки улут аркони давлатнинг бири эди. Бирок Ш амсидцин эндигина Мадраса коронрусидан чикиб, дунё нуридан кузлари кдмашган дустига нисбатан тузукрок курарди. Бирлик тарафайнлар кураши оркдли карор топадиган бу дунёда мухаббат ва нафрат ёнма-ён юради. Мухдббат накдцар мусаффо булса, у раразгуйлар нафратига шунчалар дучор булади. Буни у узи ва узгалар тажрибасидан яхши билади. Йиллар утиб, Ж алолидцинга ^унармандларнинг оксоколлари, олимлар, созандалар хдксизлик, адолатсизликдан шикоят этишганда, у ^али уттиз туккиз ёш ида узи туша кугулолмаган хомхаёллардан уларни узок булишга ундаб, кдцимий халк маколини такрорлашни хуш курарди: Сени камсит иш ди, теццирлашдими? Н окаслар т ит гина ётмаслар. М евали дарахт га тош отарлар, бас, М евасиз дарахтга отмаслар. Ана шу кикматга у огар товон тулади: улур дустининг хдёти \ам да тириклару уликлар руйхатидан номини узи учириб таш - лаган углининг улими билан. Ш амсидин туш унарди, нафратнинг пасайиши учун маълум бир вакт утиши лозим. У Кунёдан ройиб булиши даркор. Аммо Ж алолидцинга айрилик з^акида уйлаш х,ам - азоб. Эй азиз дуст, кузларим гирён, мени т арк айлама, Кетма, ой, мендан йирок,, осмон, мени т арк айлама. Ер, менинг пойимда тур, даврон, мени т арк айлама, Узга оламга юриб, карвон, мени тарк айлама. Ж исмаро ж онсен хамиша, жон мени т арк айлама. Кук аро сендан мунаввардир у мо^и анвари,

173 Кулдаги t^yrmyf т аёт нг йулда жоним рахбари. М енки чавгонмен, ниго^инг солмагил мендин мари, Крстама отингни, эй армон, м ени т арк айлама. Ж исмаро жонсен хам иша, жон мени тарк айлама. Ш аме нималар деганд уз дустини ишонтириш уч ун нечук далиллар келтирган - бизга кррою у. Аммо бир нарса аён: уз тимсолига айланган дусти маслакдошдан айрилиб, тащ о к,олиш Ж алолиддин учун улимдан ^ам огар эди. Бу айриликди акди тан олса-да, юраги тан олмасди. Сен хаёт и ж он менга, эй окон, унут м а бизни, Солмоцчисен арога хиж рон, унут ма бизни, Руйи заминда неча дусти содщ топарсен, Л ек уртамизда бордир паймон, унут м а бизни. Ой болишига балки азиз бошинг цуярсен, Кучган эдим бошингни чандон, унут ма бизни. Кузим царосида сен булдинг мисали мардум, Эй бог аро атиргул, райхон, унут ма бизни. К,ай кун сенинг юзингга солдим назарни, эй Ш аме, И ш хим имоним улди, имон, унут ма бизни... Бир кун эрта тонг билан Ш амсидин Табризий душманларни ш од, дусгларни нош од этмаслик, уларни уз изига туш ирмаслик учун, х Ч ким билан хайрлашмай, крндок, пайдо булган булса, шундок; Кунёдан гойиб булди. «Ксггибул асрор»лардан бири шоирнинг сузларини кркозгатуширган: «Устози беназир, аркони хайрия, мо^иятул рук, аввалохир бандалар учун нурил Хак^гедт - Алло* унинг умрини узун, дийдорини бизга насиб этсин - олти юз кирк,учинчи йил Ш аввол ойининг йигирма биринчи куни азми сафар айладилар». Хижрий 643 йил 21 шаввол йил 15 февраль дегани. Улар бор-йу Ун беш ою йигирма беш кун бирга булишди. Ж алолиддиннинг сузларидан куриниб турибдики, улар хдмишаликка айрилишмаган. Ш аме кайси тарафга Йул олишини ^еч кимсага, каттоки дустига кам айтмаган эса-да, шоир у Узи бир дарак берса керак, деган умидда эди. Бир ой давомида дустлар ва душ манлар, купрок дустлар никоби остидаги ганимлар унинг изини кувишди, аммо бари беф ойда булиб чикди. Йиллар буйи дарбадарлик, ди ни й мактаблар, суф иёна гуpyjyiap, халк каракати ва кунармандларнинг ж амоалари би лан таниш лик туфайли Ш амсиддин яш ириниш мадоратини хуп эгаллаб олган эди.

174 Уламою дарвешлар, улар ортида турган беклар Ш амсидин йук,олиши билан М авлоно хуш ини унглаб, яна уз даврамизга кдйтади, деб бекорга умид борлашарди. Ж алолиддин эса Ш амсиддинни тан олиб, унга ихлос куйган бир неча шогирдларидан булак (улар аввало хунармандлар, ахийбиродарлар эди) ^еч кимсани куришни истамасди. У азада кийил адиган \индиборийдан кррамтир-нопармон яхтак тиктирди. Бошига баланд мисранг кдлпок, кундириб, устидан ихчам салла уради, оёгага рак,с тушишга кулай юмшок, кафш -махси кийди, рам-андух, нишонаси булсин деб якдсини чок этди. Ш оирнинг улим ид ан сунг мавлавийлар сулукини тузган султон Валад бу кийимни маросим либосига айлантирди. Ш у-шу Жалолидцин \еч кдчон Мадраса сурисию масжид минбарига чик^ади. М ушоира ва мажлиси самоъ - у уз янги эътикодини эълон этадиган минбар буьщи. Кейинчалик, халкринг мехр-му^аббати давлатмандларни хдм унинг ш оирлик икгидори олдида бош эгишга мажбур этгач, Ж алолидцинни султон саройи ва амалдорларнинг кдерларига таклиф этишди. У бундок, таклифларни го*о кдбул кдларди. Лекин замондоши Канийга ухшаб, инъом-э^сон олиш ёки кррин т^йгизиш рамида уз бадщагуйлик к,обилиятини подшолар, уларнинг салтанати ва сарой ма^рамларини мадау сано этишга сарфламасди. Бир гал Каний шоир Саноий ^акдда беписанд гапириб, уни мусулмони комил эм ас, деб айбеитмок^ш булди. Саноийни узининг маънавий устози деб билган Ж алолидцин чидаб туролмади, суз билан унинг юзига тарсаки тортди: О рзингни юм! Агар муслимият С аноийнинг улуюшгини куфа билсайди, жамики муминларнинг бош идан кдлпори тушарди. Сен эсанг, узингга ухшаш минглаб бандалардек, борйуги бир мусулмонсен! Жадолицдин кдшшок.-бечоралар ёки уз издошлари танг а^водда Крлганда, орага туш иб, ^укмдорлар хузурига борарди. П одш о лар \а м одам, инчунин, улар хдм хдкнкдт амри, наеллар хукмига мусаллам, деган гапни эслатиш учун борарди. Ж алолидин: «Инсонлар устидан хукм юритмок^ш эсанг и н - сонлигингни унут» деган эски накдни биларди. Яна билардики, одамзодга нафрат ила бокувчи ^ар кдндай багритош хам одамийликдан батамом холи буоюлмас. Ш унинг учун хам у хукмдорларнинг одамийлигига эм ас, балки одамиятга хос заифлигига узни абадийлаштириш ва наеллар наздида узни окдаш исгагига суянарди. Ойлар утди. Ж алолиддиннинг мажлислари тобора гавжум туе оларди. Заргар Фаридун Салохдддин уз хдмкасбларини М авло kutubxonasi

175 но хузурига бош лаб келди. Кунё ахийларининг сардори Х,асан Хусомитдин уз лавозимидан ю з кечиб, «котибул асрор» будди, устоз аигьорини самаркдвд ёки бавдод к,оюзига туширишни узига шараф деб билди. Уларнинг ортидан «садокдт косаси»дан сув ичган узга ахий биродарлар хам эргаш ишди. Улар на дарвеш, на суфий булишди, хар бири Уз хунари билан машгул булиб Холаверди. Уларнинг мададкорлиги булмаганда, эхтимолки, Ж алолидцин Румий деган шоир хам булмасмиди: уларсиз у на яшай олар, на рузгор тебрата олар, на шогирдпарини бокд оларди. Л екин айрилих-хиж рон Ж алолидцинни тобора исканж а- га оларди. М енда на иймон, ацлу-хуш, Н а сабр, на ороми ж он, Бир дам фаротт бергали, Ороми ж оним, кел, кел! Хар дамда багрим урт аниб, Хар ла%за рангим заьфарон, Суз йук бу дардим айтгали, Рухи равоним, кел, кел! Д ардингни чекдим он кадар, Оташда ёндим ончунон, Куйдим, сочилдим хор тараф, Кел, ме%р ибо ним, кел, кел! Кузгу булиб мен хар нафас, Васлингни айлармен аён. Занг босди чехрам оцибат, Кел, ж онаж оним, кел, кел! Сохил аро дарё булиб, Тулкин урармен хар томон. Арзимни айт, боди сабо, Етсин фироним, кел, кел! Бошингда уйнаб м инг кую н, П ойингга ботмиш м инг т икон, Л екин т араххум аила сен, К ел, эй жахоним, кел, кел, Бергил омоним, кел, кел!

176 «Ш ариат пешволари, кунгли кур худбинлар, такаббур ж о- хдллар, деб ёзган эди Ж алолиддиннинг улимидан кейин ярим аср утгач, тарихчи Афлокий, тавдф-з^акррат йул ига туш иб, турли маломат гаплар тардетшцди. Афсус, дейишарди улар, Султонул Уламонинг углидек алломайи киром рак,су самоъ, рузаю ниёз касридин савдойи жунун йулига кирмиш. Хаммасига боис - уша касофат табризлик». Ж алолиддин бунга шеър билан жавоб берган эди: Тар буйла ж унунга етсайди Афлотун, Иншода чекар эди сиёх, урнига хун. В оу,, менга муяссар улмиш андоц савдо, Ким ссцли ж ахрлат ургат ур акуу фунун... Бу орада уз шайхларининг янгича эътик.оди, унинг Ш аме ила дустлигидан ранжиган муридлар куришдики, шоир атрофини халк; орасидан чикдан янги мухлислар урамиш, улар Узлари эса пирдан айрилиб, унинг пуигги-панохдцан махрум булмишлар. Кейинчалик ynyf вазир даражасига кутарилган султон аъёнларидан бири - Сохрб отанинг кенгаши билан улар Ж алолиддинни батамом кулдан чик^змаслиги учун, нихоят, унинг хузурига бош эгиб келшцци, кдлмишларига тавба-тазарру кдлшцци. И нсон кдлбининг кдт-к^тига кира олувчи санъаткор ва ш о- ирлар, олам крнуниятларини кашф этувчи олимлар, ажабки, одатий айёрлик, оддий hfbo кдршисида купинча лол-ночор туриб к,олишади. Олам кашфиёти билан банд булганларга лаёкдтсиз кимсаларни ^аракатга келтирувчи боису манфаатлар тубанлигини охиригача тасаввур этиб куриш к?1йин. Халигилар эса макр-^ийла, рнё ва hfbo тулкднларида балик, сувда сузгандек сузишадн. Бу му^итда улар яйраб юришади, бу майдонда улар майорат чут<киларига кутарилишади. Жалолидцин бош эгиб келганларни чин юракдан маъзур тутди. Лекин аввалги дусгларнинг кдйтиб келиши унинг кдлбини кдйгу-аламдан аритмади. Хеч кимсада булмагай бу hhzmif савдо, Й уц буйла таманноки, багримда яш ар. Гуёки дахр ичра чолибмен тануо, Гуёки башар мулкида мен т йри башар... Ш аме К унёдан ройиб булганига роса бир йил тудди. Аёзли бир к?пп эртаси жулдур кийим кийган, совукдан дилдираган

177 дарвеш шоир эш игини к,окди. изиь-тузиь кетган ю зи, ифлос жандасига Караганда, у энг жазавали, бирор низом ва гурухга буйсунмовчи кдландар эди. У таъзим билан найма кдлиб уралган макгубни узатди. Хотин! Хотин! - деб к^чк^рди Жалолиддин. - Хушхабар! Уйда неки бор, барини йиг-иштир! Хушхабар! Ш у сузларни айтиб туриб, у устидан яхгагию оёщ цан махсисини ечди. Унинг KJWKJipHFH бугун хонадонни ост-уст кдлиб юборди. Биринчи булиб асранди Угли Яхр oeig^a турди. Якднда тугилган кизи Малика чинадфиб йиклади. Кира-хотун уни багрига босганича, эрининг хонасига югурди. Унинг этагига турт яшар Алим ёпишиб олган эди. Ш оир нинг буйи етиб колган асранди кизи Кимё ^ам сабри чидамай, эшикдан муралади. Унинг хэйратдан катга-катга очилган кузлари олдида ажиб бир манзара намоён булди. Мавлоно узи ёлгаз пайпогу куйлак-лозимпа крлиб, куркинч юзли нотаниш кимсага этигию нопармон яхгагини кийдирмокда эди. Дарвеш нинг олдига дастурхон ёзиш ди. Ж алолиддин унинг гушналик билан овкдтланишига ма\лиё булиб, термулиб ултирарди. У шундок; завкланиб бокдрдики, гуё кдршисида жулдур жанда кийган кдландар эм ас, азиз бир мехмон ултиргандек эди. Дарвеш, унинг айтишича, Дамашкдан келган эди. У Ш амсидцинни Уз куз им билан курмадим, деб неча бор айтса-да, ш оир унга ишонмасди. У Ш амснинг кдйдалигини мендан сир тутяпти, д еб уйларди. Дамацщ! Демак унинг дусти жонажони Уша ерда пано^ тутмиш! Ж алолидцин дарх;ол жавоб ёзди. Эртаси куни эрталаб дарвеш тадорат олиши билан у мактубни уйдаги бор бисоти билан куш иб, унга узатди-да, х;озирок, йулга туш ишни, хатни Умр куёшига тезрок. етказишни илтимос кдлди. Дарвеш ни хачирга миндириб, то ш а\ар дарвозасигача узи кузатиб борди, кдлъа девори устига чикдб, йуловчи куздан гойиб булгунча унинг изидан термулиб тураверди. Яна кетма-кет икки мактуб жунатди. Биринчисини - Дамашккд бораётган чарм савдогари билан, ахийлар шайхига топширишни тайинлаб; иккинчисини - уз муриди оркали. Лекин биттасига \а м жавоб олмади. Ш унда у хузурига угли Валадни чорлади. Унга узи ёзган мактуб ва заргар Салохдцдин билан «котибул асрор» Хусомитдин йи ш б берган ак^аларни топпш риб, деди: М ендан элчи булиб борасен. Унинг пойига акчаларни тукиб, менинг номимдан айтасенким, унга раним булиб юрганлар тавбатаззару этмишлар, энди мар^амат кдииб изига кдйггсин.

178 ио;1од xvuuviyurui (ddacui jyyjjaia, lyyxvuitia иицци, iaixi/ш ади этиб, шу ондаёк; Щ л тадоригини куриш учун ташкдрига отилди. Мактубда шундок, дейилган эди: «Аллода кдсамким, сен кетдингу шомдин тонгга кдцар ёнган ш аш ек эриб, адо булдим. Мум к;олмади, ёниб бир чут оловга айландим. Сенинг васлингдин йирокда таним вайрон, ру^им шу вайронада бир чугз кабидир. Оганг жиловини биз томонга бургилким, севинчу саодат бизга юз угиргай. Сенсиз севинчимиз мисли иблиси лаиндек хдр кун сангбурон остидадир. Сенсиз менинг лабларимдин битта ^ м масрур ва маъноли мисра учмади.. Факдт мактубда ёзган суаларингни ук^гб, кувончиодан беш-сшти иазал битдим. О, Ш аме, сен ила Арманистон, Рум ва Дамашк ифтихор айлар. Тун зулматини тонг шуъласига мубадцал этгайсен!» Валад йигирма чоели содик; кишиси билан й^ша равона булди. «Чарчаш-^ориш билмай, н е-н е водийларни босиб угдим, - деб хотирлайди у кдриган чогада уз-узидан хурсанд булиб. Tofларни сомон рарамидек ош дим. Й^лдаги тиканаклар кузимга атиргул б^либ куринди. Хар бир маша!д<дтда минглаб манфаат курдим. Кдш аёзи шакардек ширин, ёз жазирамаси шафтоли шарбатидек тотли булиб туюлди». Унинг кулокдари остида отаси йул бош ида ок, фотюда 5ф нида айтган миералар жаранглаб учарди: Д уст и жон, айтинг, мурувват айласин, Б из сари азму-азимат айласин. Ж исму ж ондин роз эт иб айланг хитоб, Токи ташриф айласин ул моуитоб. Сузга ла б очеа, аж аб дунё оцар, Этса фармон, ортига дунё ок,ар. Учмангиз %еч соф ила паймонига, Банда булманг ваьдайи ёлю нига. Токи ул м аф уби ж он цайтиб бу дам, Ш ул азиз остонага куйсин кодам. Ш унда б улт й бир томоша ошкор, Буйла бир иш курмамиш Парвардигор... Аммо Валад Дамашкда Ш амсиддинни излаб тополмади. Уни на аббосийларнинг улкан маежиди атрофидаги мадрасаю хонак,оларда, на дунёга машхур Дамашк, бозорининг карвонсаройларида учратолди. Узок, ахтаришлар, сураб-суриштиришлар с^нггида Валадни Дамашкдаги талабалик йилларидан буён таниган ахийлар шайхи М авлоно мактубини эгасига топширишга ваъда кадди.

179 Маълум булишича, Ш амсиддин душман таъкибидан крчиб, Халаб хунармандлари орасида яширинган эди. Ха, бир хафта бурун Валад тухтамай от суриб утган уша Халабда... Устида кимматбахо бухорча тун, бош ига бир энлик салла ураган Ш аме Мадраса эш игида пайдо булиши билан кунёлик мехмонлар худди подш о олдида тиз чуккан мулозимлардек, баравар тиз чукишди. М авлононинг топширири билан оёта остида сочил ган гангаларни куриб, Ш аме табассумдан узини тиёлмади: Намотки, акчасиз Мавлоно бизни сим у зар ила ром этмокчи буладир? Агар менга, отанг кабрдан туриб, Халаб якинидаги Тиллабашир кишлогага келмишъ сени бир куриб, таган куз юммокчи эм иш, дейиш еа, мен: «Улса улаверсин!» - дер - дим, аммо жойимдан жилмасдим. Лекин мавлоно билан куришмокда... мана, мен тайёр!... М авлоно Ш аме дилини «ширин суз, созу сано» билан эритишни тайинлаган эди. Бунга х,ожат булмаса-да, Валад отасининг фармойиш ини хар кдлай Урнига куйишга карор килди. У Ш амсидцин шарафига сурункали мажлиси самоъ тузди. Бу орада К унёда М авлононинг токдти-ток булган эди. Кузим учадир магар нигорим келадир, Д ил урприкадир, магарки ёрим келадир. Куй ж онни гаровгаким, агар абгорсен, Куй боданиким, ташнаи зорим келадир. М уж да майидин аж абки мает булди кулок, Куз ёш т укибон дейди: хуморим келадир. Б ок, лаш кари ишк чикиб, катор саф чекди, Бас сабри-чидамки, иицеуворим келадир... Н и\оят Валад Ш амсидцинни олиб, йулга туш ди. Ш аме хар канча утиниб, кистамасин, у отга минишга унамади: «Сизга баробар булмокка не хдддим бор? П одш о суворий, кул хам суворий бу н е хамокдт. Сиз сохи бсиз, мен гулом. С из ж онсиз, м ен-бир бадан. Рафокагингизда наинки оёгам, балки бошим билан юрмокда шаймен». Бошим билан юрмокда шаймен! Валад умрининг охиригача отасининг нуфузи таъсиридан кутулолмади. Холбуки, у хдм илмли, Хам истеъдодли, хам акдпи эди. Узидан сунг назмий ва насрий асарлар крлдирди, турк шеъриягига асос солди. Унинг шеьрияти отаси шеьрияти даражасида эмас экан, на илож. Ю з йилда бир келадиган дахо бирлан куч синашиш хдр кимнинг хдм кулвдан келавермайди. Валаднинг шури шуким, у табиатан мурид эди.

180 М авлоно, углим такдадчи булармикин ёки давомчи, деб бекорга хавотир чекмаган эди. У динлар ва расм-русумлар устидан баланд кутарила олган, бас, юрак ва акдларнинг бикик, мухитда пупанак босиб, к,отиб кщ иш идан хазар кдлар эди. Султон Валад булса Ж алолидцин улимидан хали Ун йил утмасданок, унинг номидан дарвешлик сулукини тузди. Ва бу жамоа тезда хукмдорлар томонидан тан олиниб, бизнинг кунларимизгача эсон -ом он яшаб келди. Ш амсидцин отда, Валад ва Узга махрамлар пиёда, Кунёга етгунча бир ойдан зиёдрок, йул босиш ди. Ларендега етганда Валад отасига чопар жунатди. Ж алолиддин хушхабар учун уйццаги бор-будини, хаттоки бошидаги салласини хдм ечиб берди. Шогирцларию ахийлар сардори хдмрохлигида пой-пиёда юриб, Ш амсвддинга пешвоз чикди. Мавлонони куриб, Ш амсидцин хдм отдан тущци. Улар кучок,- лашиб куришишди. Сунг ергача эгилиб, бир-бирларига таъзим этишди. М енинг Ш амсим, менинг офтобим келди, Сиймин чехра, ул мо%итобим келди! Кулош м муж даси, кузим равш ани, Базмаро ичкали шаробим келди. Крнотим келди, айлай кукка парвоз, Шер келди, % ащ ириц-хит обим келди. Сабах, оламни тулдир шуьла бирлан, Ш аме келди, мунаввар офтобим келди! Ш амсиддин Кунёга 1247 йилнинг 8 май куни кдйтиб келди. Илгари таъна-дашном отганларнинг хдммаси унинг хузурига бош эгиб келиб, узр сурашди. Ш аме, тавба кдлган душ ман, тавба кдлмагандан хавфлироц, деган накати билса-да, уларни табассум билан кдршилаб, маъзур тутди. Зеро, унга бош эгиб келган муриц ва дарвешларнинг купчиллиги дуст хэм, душман хам эмасди; улар нималар кдлишаётганини узлари хам билишмасди. Яна илгариги жуцщин хаёт бошланди. Х ар кеча мажлис тузиб, тонггача рак;су самоъ кдлишарди. Улар тузган йикин хаммага очик, булиб, кун сайин халойикди узига купрок, ж азб этарди. Самоъ султон пойтахтида одат туе ини олди. Узини иззатлайдиган хдр бир савдогар, амалдор ва бек уз куррони, бога, узумзорида ш ундок мажлислар тузар, уларда Ш аме ва М авлоно иштирок этиш маса, иззат нафеига огар олар эди. Мавлоно учун янги зьтикрдини аён этиш усули булмиш мажлиси самоъ уларга мугуллар офатию салжукдйлар давлатининг шармандали заволини унутишга ёрдам берувчи бир эрмак эди. Лекин

181 Жалолидцин шеърлари учун бу - илк бор очилган кенг мавдон эди. У гщ ида Ш амсиддин энг якрн дустларига хам айтишга журьат этолмаган фикрларни шеърга солиб айтарди: Сенинг куфринг олдида иймон надир? Самандар олдида чивин жон надир. Иймон сувдир, куфр тупроцдир царо, Л екин бари кулдир оташинг аро. Гарчи иймон шамдир, куфр шабистон. Л екин куёш чщ цач, дейишар %амон: «Бизга зарурат йук, т опайлик бардам!» Иймон дин отидир. Ш ундок булса %ам Ушандок от ошикларга на %ожат, Уларга ишк аро шуъладин суръат.. Х а, жахолат ва мазаллат тунида, шоир айтмокри, иймон шамчирокдир. Лекин инсонларга мухаббат куёши балхдркан, иймон ва иймонсиапик деган тушунчаларнинг узи нисбий булиб ^олади. Ж алолиддиннинг инсонпарварлиги кенг умумий кдмровга эга булгани билан сира мавхум эмасди. Унинг шеъриятида Инсони Комилни шарафлаш инсон шахсиятини шарафлаш билан бокланиб кетарди. Ш оир учун унинг дусти - Ш амсиддин Табризий аталмиш тирик инсон. Аммо шоир унга такдодор рухонийлар назарича, ёлгаз Худо ва унинг пайкамбарларига берилиши ж оиз булган сифатларни нисбат беради. У дусгини «оламнинг хуршиди, Хахдкдт маигьали, жахоннинг жони» деб атайди. Бу гаплар мутаассиблар наздида хозир хам куфри-ипггибох саналади. Бир гал кузга ядеш заргар Салохидциннинг уйида тузилган мажлисда толикдан машшокдар бир лахза тин олишаркан, ёш бир дарвеш фурсатни ранимат билиб, тавозе ила Ш амсиддинга як^шлашди. Устоз, айтинг-чи, си з авлиёмисиз? Дарвеш жуда ёш эди. Унинг кузларида соддадиллик ва ишонч барк, уриб турарди. Шундок; савол билан мурожаат этишга журьат этибдим и, бас, жавоб унинг учун гоят мухим эди. Лекин Ш амсидцин пайкдди: йигитчанинг соддадиллиги ортидан кимнингдир тажрибакор маккорлиги муралаб турарди. Савол замирида улим хавфи ётар эди. Уша давр диний тафаккури учун авлиёлик, яъни шак-ш убхдсиз илохий нуфуз аломати хаедониятнинг мукдррар шарти эди, кейинчалик, унинг Урнини акдайлик, инсонийлик ёки илмийлик э галл ади. Оддий кишининг сузи ва фикри ёлгаз унинг узига тегиш. Л екин маз kutubxonasi

182 кур суз ва фикр худо номидан айтиларкан бу тамом бош де масала. Мукдддас китоблару тафсирдан гтарчалар келтириш, пайрамбарнинг хикматларию хдоисларга суяниш, авлиё деб танилган уламоларнинг нуфузларига таяниш гоявий-сиёсий курашда мухим курол, фикр нинг реал мазмуни ва унинг ортидаги манфаатни яширувчи мудеррар парда эди. Ш аме «йук» деб жавоб берса, маюгубиятга махкум буларди. Бирок «Ха» дейиш хам хатарли эди: авлиёлик даъво килган киши шу ондаёк уз сузини исботлаши, балки муъжиза курсатиши шарт эди. Ш амсиддин Табризий содцадил эроний Ж уха хакицаги ривоят билан жавоб берди. Бир куни Жуха олдига кушнилари чикишибди: «Кучага дера, деццай ноз-неъматлар келтиришаяпти!» «Менга нима?» дебди Ж уха. «Кдрасангчи сенинг узингта келтиришаяпти!» «Сизга нима?» - деган экан Жуха. Авлиёманми, авлиё эмасми, деб хулоса килди Ш амсиддин Табризий, сизга нима? Узи халк орасидан чикден, яхш игина китобхон ва хассос нотик булган Ш аме сузида халкона ривоятлар ва латифаларни куп ишлатар, нуткдни ёлгиз Куръон оятлари билан эм ас, макол ва маталлар билан хам зийнатлар эди. Ж алолиддин Румийнинг дикдет-эътиборини китобий олимликдан халк ижодига бурган хам уша. Ж алолидцин Румий шеьрияти аввало унинг «М аснавийи маънавий»си нафадет даври билимлари куллиёти, балки Уша давр фольклорининг дем бебахо хазинаси экан, бу Ш амсиддин Табризий туфайлидир. Бу буюк асардаги куплаб сюжет ва мотивлар Ш амсидцин Табризийнинг «котибул асрор-»лар томонвдан когазга туширилган мулокотларидан олинган. Ш амсиддин денчалар зукколик ила жавоб бермасин, шахарда бошланган игаони тухтатишга ожиз эди. Оддий илохиятдан йирок кишилар, табиийки, Мавлонога эргаш иб, Ш амсни авлиё деб билишарди. «Жилла ундок, эмас! деб эътироз этишарди уламолар ва якиццагина тавба-тазарру килган муридлар. М авлоно нелар дейди, Узи дем билмайди. Ш аме авлиё булса, аллакачон муъжиза курсатган буларди!» ЦОТИЛЛИК Бир гал Ш амсидцин сухбатини саволлар, эътирозлар, мукаддас китобларга таянишлар билан кесиб, яна ж анж ал-туполон кутаришгач, у Валадга нохушланиб деди: Курдингми, нелар килишяпти! М ени яна М авлонодан ай kutubxonasi

183 ирмок^илар. М айли, хурсанд булишаверсин, бу гал шундок, яширинайки, изимни хдм топишолмасин! Ж алолиддин фалокат якднлашиб келаётганини сезарди. Аммо янги хджрон хдкдца уйлашни хдм истамасди. Аксинча, дустининг «Ш амси учкур* булгани етар. У К унёда мук^м булиб, ш у ерца идпиз отиши даркор. Ш оирнинг асрандиси, ун олти яшар К имё хатто М авлоно Хам эъзозлаб кукларга кутарадиган бу ралати одамга купдан яширинча куз ташлаб юрарди. Ш аме чиццан хам каройиб таассурот крлдирарди. Унинг хдр бир иши, хатги-хдракатида сунгсиз бир кдтьият барх урар, лекин бу ш айхнинг тахвадорлигию зохиднинг мугаассиблигига сира ухшамасди. Лабларида хамиша кинояли бир табассум, кузларида - тусатдан кдхр-газаб би лан алмашинувчи ажиб бир мунг-алам. Сок,оли окдрган булсада кдцам олишлари йигитчалардек шиддаткор ва енгил. С узи, куз цараши киш ини уз измига солади.. Кузда камтарона туй кдпишди. Кимё Кира-хотуннинг кдноти остидан чи^иб, мадрасанинг иккинчи яр мига, Ш амсидцин учун ажратилган хужрага кучиб утди. Эри гудакка ёки кушчага бойлангандек унга бойланиб цолди. Биргаликдаги турмуши узохкд чузилмаслигини сезгандек, у Хамиша хотини атрофида гирдикапалак эди. Лекин бу никох, Ж алолидцин кутганча, фалокатни дафъ этмади, аксинча, уни якэшлаштирди. Бу Уринда, нихоят, Ж алолиддин умрининг охиригача хатто хаёлида хам тилга олишни истамаган бир номни эслашга тугри келади. Бу Ларенде шахрида Гавхар-хотундан тукилган, мархум акасининг номи билан аталган иккинчи Укли - Аьлоидцин. Унинг ралати феъл-хуйи бор эди. Хамиша ишни тескари бажарарци, айникса, акаси Валадга аччикди-аччик, иш тутишни яхши курарди. Валад назокаяли, сертайрасг, юмшок, кунгил, Аьлоидцин тошбагир, кдйсар, жанжалкаш эди. Бир гал Валаднинг бир динор тилласи йук,олиб крлди. У бутун уйни ковлаштириб, тасодифан уни Аьлоицциннинг китоби кдпздан топиб одци. Сунг казабланиб инисигаташланди. У эса пинагини хам бузмади, кулиб куя кщци. Сен авлиёсан-ку, сенга пул не хожат! Отаси уларни зурра яраштирди. Ж алолидцин тушунарди: йигитча отасининг нуфузи панохидан кугулиб, Узини, уз йулини топиш ни истайди. Бас, улкайиб, эс-хуш ини унглаб олар, деб умид кдларди. Лекин увдок, булиб чшдиади. Ута крбилиятли Аьлоидцин мадрасани зурка тугатди. Отасининг кумагида мударрис булди, лекин бор хатги-харакати билан на вазифасини, на отасининг шаъни-шавкатини назар-писанд этмаслигини айтиб турарди.

184 Оиласи купинча акчасиз, таомсиз крлар, у булса хдфталаб узумзорларда айш этар, бетайин улфатлари билан майхурлик кдлиб, чури кизлар билан кайф-сафодан бушамасди. «Ба дакки Худо, ба хдкки Х удо, ба дакки Худо, деб ёзган эди ш оир, - агар отанг дилига тасалли берайин десант, уйингни, адли хонадонингни унутмагайсен. Уш им, кузингни к,оплаган пардадин тезрок, кугулгайсен, зеро, сен от сурган тарафда саробдан булак деч вак;о йук. Куплар уша ёкка от суриш ди, лекин куришдиким у ёкдарда сувдин асар йук, эмиш. Н а хожат, на дожат, на дожат, хдмма нарса шу ерда!.. М ардлигинг, олийж аноблигинг, одамийлигингга умид улким, сенинг толеингни тилаган дилларга жародат солмагайсен. Сенинг бечора отанг ун марталаб амир Сайфиддин ва унинг одамлари дузурига бориб, нечоклик мушкул булмасин, улар эш игида кул ковуш тириб турди. Х а, сени деб шу мушкулотни ^ам буйнимга олдим. Худо \а к д уз уйингдан, уз одамларингдан кечм агайсен... Отанг кунглига таскин бер, токи у сенга мактуб ёзиш урнига Парвардигорга ^амду шукрона этсин!» Лекин авраш, эркалаш бари беф ойда булиб чикди. Успиринликка хос худбинлик унинг табиатида мо^иятта айланган эди. У Уз мустакдп Урнини топишга, эркинликка ташна эди, окибатда уз айби-кусурларига, уз кибру давосига ожиз бир банда булиб колди. М устакдилик кдёкда! У нак, кугирчоккэ ухшаб акаси ва отасининг хатги-даракатларини такрор этар, лекин дудци кузгудагидек тес кари томонга такрорларди. Ш аме К унёда пайдо булиб, М авлонога дуст, Валад га устоз тутиндию уни Аьлоидциннинг ж ини севмай к,одди. Ш амснинг уйланиши эса унинг нафратини таган хдм кузитиб ю борди. Кимё гузал киз эди. У Ун турт ёшга тулганда, Аьлоидцин унга уйланиш орзусига туш ди. Л екин М авлоно Уз асрандисига Уга мехр куйган, уни Аълоиддиндек кишига учинчи хотин килиб бериш ни истамасди. М ана, энди булса Кимё лаънати табризликка хотин булиб Ултирибди! Янги келин-куёв мадрасага жойлашищци. Уша йил куз аёзли келди, хужралар саганадек совук ЭДИ. Келин-куёв уйидаги ягона учокдахдизда жойлашган эди. Улар даддизнинг бир четига парда тутиб, ётиб-туришни иссиккд якднрок ерга кучирищци. Аьлоидцин отасини кургани кел аркан, бирор бадонада дадлизга сукилишга ва Кимёга тукнаш келишга интиларди.. Унинг бу кдлиги, нщ оят, Ш амсидциннинг ж онига тегди. Аьлоидцин бир гал жуббасини олиш бах,онасида дадлиздан Утиб, хужрага кирмокди булганда, у силтаб ташлади. - М ен бу ерга кириб, менинг фикримни булишларини манъ этганмен. М ен бу ерни хилват деб танлаганмен. Маъкулми?!

185 Аьлоидцин газабдан кукариб, таищари отилди, шу-шу булдию отасини йукламай куйди. Ш аме билан тукнаш увини айтиб бераркан, улфатлари уни мазах кдлиб кулишди: «Бу кднакдеи, бировнинг уйида панод топган киши ш у уйдан х^жайиннинг Уедини кувиб хдйдаса! Бунга чидаш учун хотиндек юраксиз булиш керак». Аьлоидциннинг юриш -туриш и шундок, эдики, унинг улфатлари орасида Шамсидцин ва Ж алолидцинга ош кору нидон душ ман булган амадцорларнинг ювиндихурлари дам бор эди. УУлининг килмиши ^акидаги миш-мишлар Ж алолиддиннинг кулорига етгач, у яна бир - сунгги мактуб ёзди. «Магар бирор кимса андишасиэлик йулида уш имизни унинг табиатига зид булган номаъкул йулдан бошлаётган экан, у уша йулдан елибюгуришга ошикмагай. Куз одцингда жумла олам узгариб, ж умла олам сени хдм узгартирсин. С ен уз йулингдин юргайсен, ундан адаш магайсен... Уша дужрада уз отам яшайди, деб фараз килгайсен. Н е-не содцадил одамлар узгаларга эргашиб, бадкирдорлик йул ига кирур. Л екин о кил одам бировнинг кузи кур ёки гилай экан д еб Уз куз ини уярму? Ф алончи ундок экан деб, ушанга эргашиш - окилларнинг иш и эмас!...» Ш оир инсон табиатининг энг эзгу сифатлари: рудий садоват ва олийжанобликка куз тикар, углини «разолат ва манманлик даричасидан юз Угириб», «худбинлик ахлатхонаси» эш игидан чикишга ундарди. Бедуда. Аьлоиддиннинг инсоний сифатлари аллакачон худбинлик ва жадолатга ем булган эди. Уз дою давасларининг кули булмиш бу кимса инсонликка нафрат билан бокувчи мутаассиб жодиллар измида, Ш амсидцин ва М авлоно айтган ваъзлардан, уларнинг халойиккд таъсир идан куркдб- кдлтираган амалдорлар кулида бир курол булиб колган эди. Киш нинг бошларида заргар Салодидцин дунармавдларнинг Узга оксоколи билан кушилишиб, М авлоно ва Ш амсцдцинни мажлиси самога таклиф килди. Ш оир раке туш иб, бадида айтиб, даммани уз жазавасига асир этди. Машшокпар долдан тойиш иб, кетма-кет Урин алмашадилар. Аммо шоир чарчамайди, тунни тонгга улайди. Рудият базми сурункасига икки кечаю икки кундуз давом этади. Ёлриз колган Кимё Кира-хотуннинг хонасида тунайди. Учинчи кун эрталаб учокца олов ёкмокчи булиб, дужрасига кирганда, тушак ёнида устига товок, тункарилган патнис билан каттакон тарвузга кузи туш ади. П атнисда хамирига асал, ёг кориштириб пиширилган паддава. Ёш жувоннинг чедраси севинчдан ёриш иб кетади. Унинг Ш амси кдйда булмасин, ёрини унутмайди: падлава Кимёнинг ж ону дили эканини у яхши билади.

186 Эрининг кдйтишини куга-куга, у падлавани еб битиради. Тарвуз Шамсга к;олсин, самодан сунг у тарвуз еб, чанкргони босишни хуш куради. Лекин паддава ута ширин, уни чанкдтади. У бир тилик тарвуз еса, Ш аме хафа булмас. Тарвуз йирик, бунинг устига даво дам совук, У айнамайди. Хадемай пеш ин, улар Салодидоиннинг уйвдан энди ддйтишеа керак?! У эри дамиша бош и учига куядиган чарм халтани очади. К дйик-калпод, дассага кундириладиган, Худонинг исми би - тилган алам йук. Ш аме мажлиси самога борганда уларни узи билан бирга ола кетарди. Кимё яманий эгри пичокни олади. Тарвузнинг икки четини арчади. Эри тарвузни хдмиша ш ундок кесишини уйлаб, табассум килади-да, кип-кизил тиликни огаига элтади. Ш аме тущдан сунг уйига кдйтади, Кимё унга пеш воз чик,- майди. Эри пардани нари суради, хотини ружанак булиб тушакда ётибди. Нима гап? -Х отин! Хотин! Кабугарим! У ж авоб бермайди, кимирламайди дам. Кузлари катта-катга очилган. Уларда азоб ва дадш ат акс этади. Нафас олиши огар. Ш аме унинг устига энгаш иб курадики, Кимё бош ини бурмок,- чи булаётир. Унинг нигоди окдан томонга кдраб, патнис ва унда кесилган тарвузга кузи тушади. Балки сув ичмокчидир? Ш аме сакраб оёккд туради. КУлига тарвуз ва пичокни олади. Ш унда К имёнинг куксидан дадшатли бир хириллаш отилиб чикади. Ш амснинг кулвдаги тарвуз тош саднга туш иб, лахта-лахта кондек, дар ёкда сочилиб кетади. М усулмон одатига кура, мардумани эртаси куни эрталаб дафн этишади. Ш аме дамдардлик билдирганларнинг сузларини жим туриб, бош ини эгиб, эш итади. У таъзияга дам, тасаллига дам мудгож эмас. Йиричиларнинг ноласи, дофизларнинг хониш и остида тобутга унсиз эргашади. Ортидан нафрат билан бокишларни сезади, гуё бу улимга у сабабчидек. Адоватли ивир-шивирлар Кулорига етади: «Касофат... Бадбахтлик келтиради». Аллакандай темир далкд юрагини исканжага олиб, сика бошлайди. М адраса мотам куйнида. Ш амсиддин деч даёкка чикмайди, деч кимсани куришни дам истамайди. У чиндан дам бадбахтлик келтиради, узи медр куйганларни нафрат ва улимга дучор этади. Худо асрасин, М авлонога бир кор-дол була колса, у узни асло кечирмайди. Жалолид дин раввосдек унинг рудий уммонига шунгаб, бебадо дурдоналар терди. Бу гавдари дурдоналар унинг, Ж алолиддиннинг уз сузлари. У уша бойликни асраб-авайлаши, купайтириши лозим. Аммо бунинг учун Ш аме гойиб булиши шарт. Дарвеш кдлан kutubxonasi

187 дарлар уни яширишади ва дунёнинг нариги чеккасига олиб кетишади. Улар пайшанба куни келишга вавда килишган. Пайшанба, 1247 йилнинг 5 декабрини Ш амсиддин уз \у ж - расида утказди. Кечкурун эшивди: уни чакиришарди. У шошилмай эшикка томон юрди. Бу унинг ер юзидаги энг сунгги кддамлари эди. Тонготарда Ж алолиддин Валаднинг хонасига отилиб кирди. - Тур! Намунча ухлайсен? Ш айхингни изла! Унинг муаттар эдди таган думогамизга урмаяпти! Валад сапчиб Урнидан турди. Анграйиб отасига тикилди. У дат-дат титрарди. - Югур, изла! Ш ахарни оёккд тургаз! Бул тезрок,! Валад шоша-пиша кийиниб, хужрадан отилиб чикди. Ш амсидцин хеч Кайда куринмасди. На мадрасада, на ахийлар з^узурида, на м асжиду хонаколарда, на карвонсаройларда. Ша^ар дарвозаларидаги на тунги, на тонгга сокчилар шахардан ш ундок бир кишининг чиккднини куришмаган. Кдцириш давом этар экан, Мавлоно куз юммади. «У айриликдин эс-хуш ини йукотди, деб эслайди кейинчалик Валад. Боши кдйдаю оёки кдйда - билмасди. Фатво берувчи шайх мухдббатдин мает булган шоирга, зохид майфурушга айланди. Лекин у узум майи ичиб, узум майи сотувчи эмасди. Унинг кдлби нурдан булак нарсани нуш этмасди» деган эди. Ж алолидцин яна матом либоси - дешдуворий нопармон матодан тикилган яхтагию миеранг кэлпокини кийди, нопармон салласини остини кенг, устини ингичка килиб, бош ига чулгади. Куйлак якосини чок этди, оёкига ю мш ок махеи кийди. Турт киррали араб рубобини олти киррали килиб, кдйта ясатди: М ашрик ва М агриб, Ш имол ва Ж ануб, фалак ва Ж ахдннам. Бу рубобдан таралган садо, Ш аме кдйда булмасин, унинг Кулорига етиш и даркор. Бу орада турли тусмолларга етакловчи, бир-биридан дахдиатли хабарлар Валаднинг кулорига чалина бош лади. Гох жухуд ма^алладаги майхонада майхурлик килиб утирган икки навкар Ш амснинг номини эш итиб, исте^золи илжайишади: «Куёш ер тагига кирди-кетди бош ка чикмайди». Г о \ Аълоиддиннинг улфатларидан бири сураб-суриштиришларга: «Ш амол ни даладан, обихаётни кудукдан изла», - деб жавоб беради. Дарвоке Аьлоидцин кайда? Уни Кдйсаридан топишди. К ундузлари тоат-ибодат килар, тунлари май ичиб, накж инни булар, муздек сув, конли хдммом хакида дахшатли сузлар айтиб кич- КЩ>арди. Йук, йук! Факдт бу эм ас. Валад бош ини чулраган куркинчли хаёлларни нари ^айдади.

188 Мадраса са^нини супурган фаррош хотин сув учун фавворага эм ас, якин уртадаги, молларга сув тортиладиган КУДУККД боради. Бораётиб, йулда ювилган крн догларига кузи тушади. Тунда Валад уйкусираб, бакириб йиглайди. Кейин куп йиллар давомида у кечалари куркувдан кичкириб уйгонади. Биз охиришча уйламаган ёки уйлашни истамаган фикрлар тушимизда зох?ф булади, зеро, мия хдр турди ишорат, аломат, гайришуурий сезгиларни бир жойга жамлаб, уйкуда хдм уз ишини давом этгаради. Валад ва уш а даврнинг узга диндор кишилари учун туш гойибдан ишорат эди. Лекин бу гал то узи дакикатни аникдамагунча, Валад тушга х,ам иш онмайди. Иккинчи кун кечаси у учта энг ишончли одами билан мадрасадан чикади. Чирок; ёкмай, худци уррилардек пусиб, якдн Уртадаги кудукка якднлапгашади. Ой шом еган, кишнинг со вук,, корамтир осмонида юлдуэлар унсиз милтирайди. КУДУК копкори так этиб очилиб, темир чангаклар тугилган арк;он тубе из упкрнга туш иб бораётгандек туюлади. Сувнинг шалоплаши эшитилади. Яна кудукка уч кугсоч чамаси арк,он кетади. Аркрн тутган киши уни нари-бери кескин силтайди. Сунг тепага тортади. Аркон таранглашади, лекин тортилмайди- Улар турговлашиб, кугсочкашлаб торта бошлайдилар. Кафглари шилиниб узок,тортишади. Хар гал чангакка илинган юк кудук деворига «гул» этиб уриларкан, Валад бир сесканиб тушади. Нихоят, юкни куцук; лабига чикариб тортиб чикаришади. Сувда шишиб кетган жасадни ш у ондаёк танишади: Ш амсиддин. Чангаклар кийимини теш иб утиб, унинг орик бикинига санчилибди. Валад уларни торгиб олади. Крн йук- Ж асадни нима килиш керак? Энг сунгги дакикагача Валад иш онмади. Ш унинг учун хам бирор чорасини уйлашга кам улгурмади. Лекин мурдани \еч кимса курмаслиги керак. Сир саклашга кдсам ичган шу туртовидан булак. Ш унда лоп этиб, унинг бошига бир фикр келди. Ш ундок якднгинада ана шу мадрасани курдирган амалдор Бадридцин Гаю^артошнинг бум-буш дакмаси турибди. У Мадраса ёнида макбара х м солдириб, узини унда дафн этишни васият килган эди. Ш амсидцин Табризийни шу ондаёк шу ерда, факат шу ерда тупрокка топш ириш мумкин эди. Ун йилдан сунг Валаднинг ёш рафикдеи Ф отима-хотун кечаси тусатдан уйгониб, эрига карадию куркиб кетди. Х еч качон уни бу акволда курмаган эди. Эри шикаста ва нолон бир а^волда, йирлаб ултирарди. Нима булдийкин? Валад унинг Уктам ва жасурлигини билади. Л екин у бирор суз ёки ишора билан бу сирни очмайман, деб касамёд этиши керак...

189 Ф отима-хотун ярим аср чурк этмади. Факдт кдриб-крртайгач, Ж алолиддин хам, Валад хдм аллакачон оламдан Утиб булишгандан сун^ бу сирни кабрга олиб кетгиси келмай, углига айтиб берди. Уша она корнидаёк увол булмай, М авлоно ш арофати туфайли дунё юзини курган утлята. Ва Ж алолидцин вафотидан эллик йил кейин набирасининг котибул асрори шайх Ахмад Афлокий бу хикояни кдпамга олади. Ш амсни эшикка чакирган каландарлар эмасди. Етти киши ярим дойра олиб, уни кутиб туришарди. Улар орасида Аълоиддин хам бор эди. Ш аме остонада пайдо булиши билан етти узун кассоб пичога баробар унинг танига санчилди. Крнни мешларда келтирилган сув билан ю виб, жасадни кудувда ташлащди. Ш амсидцин ташланган КУДУК Валадга тушида аён булган. У жасадни дустлари билан яширинча олиб, тупроцкэ топширган, деб хикоя килган эди Ф отима-хотун. Аммо Ш амсидциннинг кдерда дафн этилгани яна етти аср сир б^либ колди. Етти аердан зиёдрок, вакг кечди. Замонларнинг кдлин деворлари оша на огрик саси, на хасрат-алам овози эшитилади: бари бир Утган шунча давр ичида у аллакачон дунёдан куз юмиб, суяклари тупроккд айланарди. Бу давр ичида н е-н е машхур ва номашхур кимсалар кабрга кирмади. Дунёда не-н е котилликлар, жиноятлар юз бермади. Етти узун кассоб пичога. Конни мешларда келтирилган сув билан ювиш. Кудук- Наадцар жун, одамнинг кунглини айнитадиган даражада содца! Хар бир можаро, унинг маънавий мохияти тула очилгандагина, кишини хаяжонга солади. Жалолидцин Румий 1247 йилнинг 5 декабрида Кунёда руй берган машьум можаронинг маънавий мохиятини башариятга очиб берди. Ш унинг учун хам бу можаро улмас ва абадий булиб колди. Макнул хдм, котил нинг отаси хам бир-бирларида И нсони Комилни куришар, яъни, олам ва баш ариятни Узида англаб, башариятга мухаббат туфайли узлигини унутган Баркамол И н- сонни. Аммо комил булиш имконшгги \а р бир инсонда мавжуд. Аълоидин Ш амсни улдириш билан жумла инсониятни конга буяди. Ш у билан узини хам халок этиб, номини тириклар ва уликлар руйхатидан абадий учирди. Эсдатутинп Бир одамни улдирган хаммани улдирганга тенг. Бир одамни тирилтирган хдммани тирилтирганга баробардир. Ж алолидцин хдкодатни билгач, иккинчи углидан буткул юз утирди. Унинг дафн маросимига хдм бормади. Котил нинг наели ном -ниш онсиз тупрокка кирди.

190 Ярим асрдан сунг Аьлоидциннинг укли Валаднинг Уели хузурига келди. Биз хам Мавлоно наслиданмиз, деди у, ота kjcimhиш учун у т л нечук жавоб бергай? Валаднинг укли унга; Сиз аллакдчонлар кэдп^иб ташланган бутокриз, деб жавоб кдщци. Бу фожиа асроридан биринчи булиб вок^ф булган киши Валад эди. У нима хдм кдла оларди? Котилларнинг бири Уз иниси эди. Бирок, к;отилнинг отаси унинг хдм Уз отаси эди. Мавлононинг й и т ва нояаси етги фалакка етди, деб эслайди Валад, унинг фигону фарёдини сатир хдм, кабир хам эш и- тарди. У кулига тушган симу зар, бор бисотини хофизу машшок,- ларга берарди. Ашъор айтиб, ракрга тушмаган куни, бир лаэра ороми - кэрори йук, эди. КУшщ айтавериб, овози хириллаб колмаган, тили шишмаган битта хам хофиз крлмади. Пул-ак^а, иньомэхсон дегани хдмманинг меъдасига тегди. Ифрот майхурлик кдлгандек, хамма хоргин ва хаста эди. МайхУрлик касридин хасга булганлар хушёр тортиб, узларига келишарди. Уларнинг эса, бетиним хониш ва ноладан, уйкусизликдан тинкалари куримшцди. Чарчокдин улар холатга етиб, юраклари куринмас ущ а куйиб, кул булди. Бугун шахдр кузиалди. Наинки шахдр! Дунё оёкда турди. Хамма айтарди: Шундок; аркони ислом, шайхул оламайн жиннидек жазавага тушмиш. Унга эргашиб, халойик иймонидан айрилмиш, шариатни унугмиш. Хамма уз жонини ишху мухаббатга тикмиш. Жумла хофизлар ашъор ук?1б, машшо^лар извдан югурмиш. Сатир хам, кабир хам, рак;сга тушиб, севги суворийсига айланмиш. Шеъру газал тоат-ибодат урнига утмиш. Намоз хдм, ниёз хдм крлмамиш. Ишк, уларнинг дину диёнати, м асти к, бехудлик ягона машгулопги, Ш аме Табризий эса пщ днш охи эди. Ж алолидцин чиндан хдм узини унугтан эди. Ш у кунларда Валад бор кучи билан кртилликни яширишга, уни хаммадан хдм аввал уз отасидан сир тутишга уринарди. Узга чораси бормиди? ДУстининг хдлокати хдкдоаги миш-мишлар Ж алолиддиннинг хам кулорига чалинарди. Лекин у ишонмас, ишонишни истамасди. Умри бок^й улди, деб ким айтмиш? Ш амсул уммид сунди, деб ким айтмиш? Куёш душ мани томга чшдоишу кузларини чирт ю миб, куёш ботди, деб уйламиш. Биров кучада, Ш амсидцинни курдим, деб айтган эди, шоир тунини шартта ечиб, унинг елкасига ташлади. Унга бу ишни бекорга кдлганини, халиги киши ёлрон гапирганини айтишганда, Ж алолидцин алам-укинч билан деди: - М ен унга ёлрон гапи учун тунимни бердим. Чин деса, жонимни берардим! Отаси Ш амсни топиш учун Даманщкд отланганда хдм Валад бир нима демади.

191 лайди Валад, лекин дустининг асрори ой булиб, унинг осм о- нини ёритди. У дердики, биз жисму ж онимиз билан бир-биримиздан йирокдон, лекин ягона нур, ягона талъатмиз. И стасанг - унга, истасанг - менга бок;. О, толиблар! Камина - ул дем ак, ул эса м ен... М авлоно Дамашкда к^рювул булиб бордию ёвк^р кдрчигай б^либ кдйтди. Дусти ни моддий оламда йукртган Ж алолидцин уни Уз маънавий оламида кдйта кашф этди. Анъанага кура, казал охиридаги сунгги байтда уз номларини дарж этишади. Жалолидцин эса Ш амсидцин Табризий номидан разаллар бита бошлади. Х а, казалларни унинг кдйта кашф этилмиш дусти тук^ётир, шоир эса шунчаки бир котиб, шунчаки бир воситачи, холос. Разаллар унинг кунгил дунёсида тутилади, бас, улар Ш амсиддиннинг хдм разаллари. Камина ул демак, ул эса - мен. Ш оир Ш амсни излаб, бир гурух дустлари билан иккинчи бор Даманщкд отланганда хам, Валад уни тухтатмади. Ж алолиддин бу гал дустимни тусатдан учратиб к,оларман, деган умидца хар бир уткинчининг юзига термулиб, кучаю бозорларни кезмади, шерикларига хонакдю мадрасалар, работу карвонсаройларни титкилашни буюрмади. Сурункасига бир неча ой кечани кеча, кундузни кундуз дем ай, кушик, айтиб, ракрга туш ди. Салк^ш ва тез окдр Барада дарёси сохилларида ястанган Равзатул Ислом деб ном олган, ям-яш ил чаманзорларга бурканган кдцимий Д амаощ Кунёга ухшаб, аш ъору таронага тулди. Ш аме шу атрофда булганда, бу мухаббат чорловига мукдррар садо берар, балки келар эди. Лекин Ш аме келмади. У дустини кучолмади, унинг табассумини куришга яна бир карра ноил булолмади, унинг овозини эш итолмади. Л екин бу Хак?щат Куёш и абадий сунди, деган суз эмишми? Агар у - мен эсам, мен кимни иалаймен? Унинг жамоли, унинг камоли менда. Бир коса май янглиг кдйнаб жуш армен, хд мен Уз узимни излаймен!.. Л екин у яна Дамаш вдд отланди. Ц уйиб т упрот Румни, биз яна азм и Дамаш цдирмиз, Хумори зулф и сунбул, таш наи базми Дамаш цдирмиз. М агар Ш амсул %ацш$ат че^раси анда нщ он эрса, М щ аррарки, гуломдирмиз, мулозими Дамаш цдирмиз... Балки Ш амсидцин уз юртига жунаган, Табризда яшириниб ётгандир? У уз дустини хокий кузлари билан яна бир бор куриш

192 орзусида уша ёкда хдм отланишга тайёр. Шаме васлини сош н - ган кдлбим кулогамга: - Табризга жуна! Табриз тупрогани тарок; билан тара! деб шивирлайдир... Ш унда конли сирнинг залвари остида тинкаси куриган Валад, нюдоят, отасига дусти нинг бу ёрут оламда йутушги, уни излаш бехудалиги хакида айтишга кдрор кдлади. У имо-ишоралар ила сузлайди, бор гапни айтиб куя к,олиш Ж алолиддинни мавх этиш демак эди. Нигоро, не цилай, багримни сузон айладинг, кет динг, Ялиндим, кет м агш, деб, банди хиж рон айладинг кет динг. Топиб цар ишга чора хам килиб хор дардга бир дармон, Бу гал бечора колдим, кузни гирён айладинг, кетдинг. Ю зинг ой эрди анвар хом цучот нг гулш ани дилбар, Kftpo т упроцни кузлаб, вох, хиромон айладинг, кет динг. Зарофатли сузинг цайда, т аф аккур ю лдузинг кайда? К уйиб дустларни бунда, дилни вайрон айладинг, кет динг. Нечун васлингга зор этдинг, фанони ихт иёр этдинг, Кунгил до г ичра колди, дот армон айладинг, кет динг Е киб багримни андок, Х/ом надомат ут ига ташлаб, М агар сен йулларингни т щ -бат ах кон айладинг, кет динг?! Замон жарохатларни битиради, кумирни кулга, тош ни тупрокда айлантиради. Л екин Ж алолидцин ^албидаги яралар хеч кдчон битмайди. Адо булди бари, соб булди, дустим, Буни ким т инглагай? А ф т н чекар? Ж игарга вам ук и санчилди бут кул, Сипар чилпора булди, ёш т укарул. Ётармен рам чекиб т упрок аро мен, Ушал т упрок каби т м дин цоро мен. Каён кет динг, коён, ох, Ш амси Табриз, М уборакмакдам ингдин борми бир из? Агар оламда ул фахрул башардир, Ва лекин олам ацяи куру кардир. К улот, кузи булганда мукаррар. Баш ар йufa ар эрди. Й ук, йигламаслар. Тириклик даштида гулшан уш алдир. Кулору дийдайи равш ан уш алдир... Орадан Ун йил утди. Унинг айтиши остида М аснавий нинг биринчи китобини кргозга тушираётган котибул асрор Х усомитдин неча йиллик кдцрдонлигини уртага солиб, ш оирдан

193 Ш амсиддин тарихини оламга ошкор этишни сурайди. М ени Кийнама! дейди ш оир. Бу к,онли можарони ёдимга солма! Ш амсиддин Табризийдан окиз очма! Дустлари ш оирдан умрининг охиригача бу хавда сурашга ботинишолмайди. Унинг ярасини тирнаб куймаслик учун бу номни куркд-писа тилга олишади. Ш у сабабга кура Ш амснинг Ж алолидцин билан М улокот китоби к,оралама холича колиб кетади, шоирнинг дустлари ва иэдошлари унинг халокати ХДКИДО чурк, этишмайди. Ш амсидцин Табризийнинг сирли йусинда ю й и б булиши, уни Куёш дек, Хакикатдек бокий деб билган буюк ш оирнинг шеърлари замонлар ош а унинг бархаётлигига иш онч-эътимод тутдиради. Гуё бир кун эм ас, бир кун худци бир пайтлар Кунёда пайдо булганидек, у яна мавлавийлар хонакрси эш игида пайдо булади. Янги минг йилликнинг М ахдийи даврони булиб кириб келади. Фа^дт асримизнинг урталарига келиб, кухна, кичик хона- К.ОНИ таъмир этиш пайтада Ш амсидцин Табризийнинг кабри топидди. О ёк тагида ёгоч к р п к р к Унинг остида - пастга томон туш иб борувчи зинапоя. Ш ифти одам буйига баробар муъжаз хона. Чап девор ёнида усти ганж билан шувалган мурабба шаклдаги согона. Куёшга чикдмиз. Худци мацбара олдида - салжукийлар давридан мерос, хозир куриб-куркаб колган кудук колдикпари. Ундан нарида минора. У анча кейин, усмонийлар салтанати даврида курилган. Лекин минора деворидаги бир тош, ундаги ёзувнинг шахрдатича, бир пайтлар Ж алолидцин Румийнинг отасига такдим этилган Гавхартош мадрасаси деворида турган. А ж иб, кизгин бир хдяжон томоккд келиб тикдлади. Н афсиламрни айтганда, биз бундан етти ю з йил мулрок мукдццам совук декабрь кечаси шу ердаулдирилиб, яширинча дафн этилган Ш амсидцин отли кимсанинг бархдётлигига ишонмаймиз. Л екин биз баш ариятнинг камол от сари интилишига ва бу интилишнинг абадийлигига иш онамиз.

194 ОЛТИНЧИБОБ УРИМ

195 Хар нарсаниким замон бузиб, хор айлар, Дунёйи хазинабон йитб, бор айлар. Майл этсаю боз аслига эврилса фалак, Райб пардасидин Хок яна ошкор айлар. Абу Али Ибн Сино ДО ЙРА САДОСИ Жалолиддин хунармандлар растаси буйлаб аста, хомуш борарди. У салкдонида савдогарлар чордона куриб, чойхурлик кдлиб, харидорлар билан чакчакдашиб утирган усти берк тимлардан утиб, пойафзал растасига чикди. Кукламнинг илк жазирамаси туш дан сун г пасайган, лекин куёш елкани кдзди рар ди. Дуконларнинг соябонидан то ерга кдцар оркдси очик, тумшуги тепага кдйрилган, ярак.-юрук безакли, сарик, ва кдрмизи, яшил ва кук чуваклар маржондек тизилиб ётади. Кдндолатфурушлар болакайлар куршовида бетиним к;ичк;иришади. Б озордаги оломонни оралаб келаётган эшакка пуртахол ортишган. Унинг ортидан бир хирмонча курсини оркдлаб, икки букилиб, бир хдммол келаётир. У узокдан худци кирпитиканга ухшайди. Одамлар Ж алолиддинни куриб, гап-суздан тинишар, оёкха туриб, таъзим-тавозе ила салом беришарди. У эса, бош ини куйи солиб, уй-хаёлга FapK, булиб борарди. Атрофида кднча одамлар! У хамиша шулар орасида, шуларнинг битгаси. Аммо накдцар ёлгиз! У бурчакка етиб, кдйрилди. Дуконлар куйнида ботаётган к уёш дек т о в л а н и б, д ев о р га ти зил га н м и с бар к аш лар, буйинларини окдуш дек чузган нафис офтобалар. М ис ва темирнинг жаранг-журунги оломоннинг говур-гувурига кушилиб кетган эди. У киркдан ош ди. У чуту<дга етиб, олам ва одамларни узига ж о этгунча, умр утди. М ана, у яна ёлгиз, гуё ж они-дили булган одамни топдим, дегунча, ундан айрилиб, яна излай бошлаш пешонасига битилгандек. Ерда эса яна бахор. Чулларни ут-уланлар крплади. Тераклар япрок, ёзди. Атиргуллар илк гунчалар билан безанди. Унинг рухи Хам куёш га м он ан д, хаммаёк;к;а си н ги б, \аммаёк;к,а хаёт багишлайди. Аммо куёш хам уз буржи ва юксаклигида накдцар танхо! Ким унга кузлари кдмашмай тикка бокд олади?

196 Хаттоки куёш хам уз-узини куриш учун кузгуга мухтож. Атрофида эса кднча одамлар! Лекин уларнинг кунгил кузгуси ^дбинлик пардаси билан тусилган! Улар узларини севишармиди? Иук, уларнинг севгани еб-ичиш, бойлик-бисот ортгириш, бойлик-бисот келтирувчи пул, одамларни молдек нари-бери суришга имкон берувчи хокимият. Уларнинг кдлби айхдш-уйкдш буюмлар уюлган ом бор, ушалар орасида уларнинг узи хам жонсиз, хам маьносиз бир буюм. Хуш буюмлардан, эхгиёжлардан воз кечиш керакми? Йук^ албатта, лекин улар Уртасида робита урнатиш лозим. О мборни уйга айлантириш даркор, токи хар бир ашё Уз маъносига эга булсин, токи у инсоннинг ягона рухи оркдли узга ашёлар ила боклансин. Унда, рух дегани нима? У aiyi хдм, юрак хам эмас... Балки у бирликни ягоналикка кушиш, ягона;1икни бирликда куриш иштиёкдцир. Балки, у узни ва оламни англаб, хдмиша теран ва олга бориш, янги-янги мухитларни эгаллаб, бугун ташкр, зохррий оламни Уз ички оламига айлантириш, уз ички, ботиний оламини эса тапщи олам билан к^шиб, бир бутун кдлиш хохишидир! Рухиятдан махрум одам учун олам маъносиз ва айкдш - уйкдш ашёлар тула омбор. Факдт инсон маънавияти жумла коинотни унинг уз уйига айлантира олур... Хар кдек-майсада, хдр бир самовий сайёрада, боища уйгонган ф икр, он а корнида химирлаган чак,алокда умумий ягона мохиятни куриб, уни бор вужуд ила хис эта билиш даркор. И нсон рухиятининг чашмаси амиру амалдорлар орасида эмас, саройлару куш ки-айвонлар сахнида эм ас, манави ёкда мухгожликдан бош и чга^май, уйку ва таомга к,онмай, хар куни, хдр соат узни бошхдларга бахшида этувчи, болгасининг хар бир зарбасию нинасининг хдр бир йурмаси билан ж онсиз ашёларга ж он баришлаб, уз рухига либос кийгизувчи одамлар мухитида, уларнинг мехнатвдадир. Унинг кулорига нафис, охднгдор садо урилди. Болрачалар юрак зарбига монанд каби, гох баланд, гох паст тихдллаб, садо таратишар, уларнинг зарби тобора тезлашиб борарди. Гох тусатдан тиниб, яна кдйтадан бошланарди. М ана шу майин, охангдор садо унинг кунглидан гамни аритди. М унис бир сурур уйгониб, бутун тан ига ёйилди ва бор вужудини кдмраб олди. У тухтаб, кулок содци. Бир кули яхтаги барига узаниб, бош кдси хавога отилди. Бир кдцам олра босди. Бош ини Унг елкасига солинтириб, аввал ига секин, сунг гир-гир айланиб, чанг-тузонли, гавжум куча Уртасида рацс туша кетди. А ё япроч, нечук бундок кут улдинг банды зиндондин? Аён эт гил, аён, биз урм кут улсак бир Пула ондин!

197 А ё cape, сарбаланддирсан, сирингни суш а инсонга Аён эт гипки, биз щ м буй чузайлик бурж и осмонга!.. Халойик; куча уртасини чангитиб, уйин тушаётган шоирга хадиксираб ва хайратланиб кдраб турарди.. Эшикка энг якдн ултирган халфа кулида болгачаси билан ханг-манг булиб к,отиб к,ол аркан, заргар Салохидцин бош ини кутариб, рак,с тушаётган Ж алолидцинга кузи тушди. Узга шогирдлари ишга берилиб, хеч нарса сезиш масди. Уста пайкдци: уларнинг болгачалари таратаётган садо шоирга завк,- шавк, багаш ламиш... Салохидциннинг сокин юзига табассум ёйилди. У халфага иш орат эт д и -д а, болкачасини калига ол и б, зийнат учун тайёрланаётган юпкд тилла япрокдарга бир текис ура кетди. Ш огирди хам унга эргаш иб, яна тикдгслатишга тушди. Кдёкда! Унинг нигохи халойик, уртасида рак,с туш иб, шеър айтаётган шоирга беихгиёр торталар, болгача зарби ола-тасир тушарди. Аслини олганда уста хам болбасини дуч келган жойга урарди. Устага бир кор-хол булди шекилли, д еб шогирдлар ишни тухтатишди. У ри нглар! К аттикрок, урин глар! - д е б к,ичк,ирди Салохидцин уларга. Я на болкачалар тикдллай кетди, уларнинг оханги тезлаш иб, тобора жарангдор туе олар, Ж алолидцин дукон олдида тобора жазавага туш иб, чарх урарди. А ё еунча, кизил конлар аро сен узни т арк этдинг, Аён эт гил, надир севги, надир ул узни тарк этмоц!-. С алохидцин беихти ёр Урнидан тур и б к етди. Э ш икка отиларкан, шогирдларига кдраб кдчкдрди: - Уринглар! Тухтатманглар! Уринглар! Улар икковлашиб чарх уришди. Я гона охангда. Ягона суз журлигида. Узни бирдек унутиб. Олам билан бирдек бирикиб. Л екин Салохидцин кекса эди. У тсш щ иб тухтади, таъзим ила шоирдан уз заифлиги учун узр суради. Ш оир дустини кучиб, упди-да, узи яна рак,с туша кетди. Бор эрди бунда бир заргар дукони. К уз очди чашмаи мехри ж а^оний Аж аб маьноси ю ксак, чадюси пок, Б окиб мен комрон, сармаст, як о чок...

198 Уша ок?пом Салохидцин дуконини асбоб-ускунасию суду сармояси билан бировга инъом этиб, узи шоир ила кетди ва то улгунича ундан айрилмади. Яна ул ой само ссщнига балциб, ярцираб келди, Агар шиддатда т уркдир, курки - сувратда араб келди. Либоси турфада ул ёр ва алвон кузада ул май, Я на бизга уш ал м ает у хумор, айшу т араб келди. Кет иб тун, келди тонг, цайлардасиз эй марди майдонлар, Я на ул шамчирок;, ул шаьми асрор парпираб келди. Кучиб юрмайди ж онлар, буйла гапга мен ишонмасмен, Хама цатра оцар уммонга, шу суздин шараф келди... Ш у-ш у булдию ш оир заргар Салохидцин кузгусида Ш аме тимсоли ва уз аксини курганини эълон кдлди. Пири Саид Сирдонга ухшаб, Салохвдцин такэодорликни адосига етказди. Бутун тарикдт йулини тула утмагунча, хафталар, ойларни тоат-ибодат, рузайи ниёз ила ёлкизлик-танхоликда кечирди. Лекин Саидцек жазавали, асабий эм ас, табиатан сокин ва хотиржам эди. «Салохидцинда Ш аме фазилатини кургач, д еб эслайди Валад, - отам дустларига деди: «М ени куйинглар. Ш айхлик менинг ишим эмас. М инбавд Салохидциннинг азми-иродасини мук^адо тутиб, Ушанга эргашинглар». М ени хузурига чорлаб деди: «Салохидциннинг чехрасига бок;. Унда хакдкат султонини куришга саъй этгил. Рухият подш оси, Урни ва сархади белгисиз мулки - мамлакат хукмдори мана, С алохидциндирким... Минбаъд сен хам ушанга мусаллам булгайсен». Ж алол и дди н ортик; ваъз айтиш ни и ста м а сд и. А м м о Салохидциннинг утинчи билан бу охиргиси деб, яна бир бор маежид минбарига чикди. У Салохидцин хузурида Ш аме номини тилга олмасликни илтимос кдцарди. «Улар орасида тафовут йук, дерди шоир. Лекин орифлар кдлби хам эзгу рашк руборидин холи булмагай». Хак^КИЙ рухий улуклик нималигини умрининг охиригача билолмаган муридлар ичини нечовшк рашк-хасад тирнаганини тасаввур этиш к?шин эм ас. Улар Ш амснинг ройиб булганига севинишиб, эртами-кечми шоир тинчиб колар ва хамма нарса аввалги изига тушар, деб умвд кдшшарди. Шоирнинг Салохвдцин билан дустлиги уларнинг сунгги умидини хам пучга чикдзди. Бунинг устига Салохвдцин дехкон угли, уларга ухшаб одций хунарманд эди. Бопщаларга Ухшаб овкдт ейдиган, кечаси ухлаб, к ун дузи и ш л ай ди ган, ти ри кч илиги хар к ун и, х ар со а т халойикдинг куз унгидаутадиган, одций киш ининг улурлигини

199 англаш хаммага хам насиб этаверм айди. Авом фак,ат улут инсонларда Узига ухшаш ж ихатларнигина куради, ухш аш булмаган жихатларни тан олишни истамайди. Тан ололмайди. Ш ун и н г уч ун хам «Уз ю р ти н гда пай рам бар йук,» д е б айтилмаганмикин? Ш у сабабга кура хам, улур булмай, улурлик даъво к,илувчилар узларин и Уз эллатларидан дабдабал и маросимлар, крровулларнинг кдличларию сарой деворлари билан, тумтарок, нупуш ру димор-фирор тула жиддият билан ажратишмасмикин? М урид ва дарвешлар орасида яна рийбат-ирво бош ланди. Б и ттасидан к утул и б, б о п щ аси га ту ти л д и к. Б и зни я н а лакдгшатишди. Анави хар кдлай шуъла эди, манави эса - учкун. У суз ва кдлам сохиби эди. Олийхиммат аллома эди, шайхимизга ушанинг дуст булгани дуруст эди! Гохида тирикларни пастга уриш учун уликлар кднчалар мак^алади! «Хар нечук у назокатли табризлик эди, дейиш арди улар, биз бир кдричлигидан биладиган дагал кунёлик эмасди, деб эслайди Валад. Бу на yrcjm олади, на ёза олади, на икки сузни бир-бирига улай олади. У вол н е, савоб не билмайди. Нега у бошимизга чикиб олди? Эргадан кечгача дуконида угириб, болгачасини тащиллатарди. Кушниларига тинчлик бермасди. Эплаб дуойи фотиха Укиса хам, гурга эди. Савол берсанг, хачирга Ухшаб такда туриб колади. Ш ундок, олим у аъзам булмиш М авлоно унга нечук кунгил куймиш?» Салохидцин чиндан хам саводсиз эд и. Укиш мал акаси фикрлаш малакаси Урнини босолм аганидек, суз раионалмантикий тафаккур хакида эмас, хиссий-образли тафаккур, яъни «кукракдан гупурган идрок» устида бораркан, саводсизликацлсизлик, деган гап эмас. Салохидцин халк; орасвдан чикдан, халкдинг сорлом зехни, уткир хакдкдт сезгисини узида мужассам этган эди. Бошкдлар йиллар буйи машакдатли мехнат эвазига узлаштирган нарсани у бир зумда илгаб олар эди. Унга улур устозлар Caiyt, Ш аме ва нихоят, Ж алолиддиннинг Узи даре беришган эди. «Узимдаги нур чаш масоридин Узим бехабар эдим, деган эди заргар бир гал Ж алолидцинга. - Сен уларнинг кузини очдинг, пуфлаб, аланга олдирдинг». Авом бесавод уста Салохидцин эм ас, унинг укдмишли ранимлари авом эди. Салохидцин уз-узини чеклаш оркдли узида шундок; ирода кучи ни тарбияладики, у хатто устозларини хам тонг к,одцирда ва Уз таъсирини салкам сехр даражасига катара олди. «Уз истеъдоди ила у хаммадан опш б туш ди, деб ёзади Валад. -

200 Орифлар йиллар буйи берадиган нарсани у бир нафасда инъом этарди. Л абсиз ва тилсиз асрор очар, бир харф, хаттоки бир суз хам ишлатмай, мозщят гащ арининг магзини чакдрди. Унинг нутки юракдан чикиб, юракка сингар эди». Уз даврининг энг маълумотли кишиси булмиш Ж алолидцин бор -й У к кучи кувваи х о ф и за д а н и б о р а т, тай ёрга ай ёр илмхурлардан хазар килар эди. Салохидцин хаки катни узгалар бисотидан изламас, Улик тиллога ж он бакишлаб, уни Уз кули билан топар эди. Ш оир иш онардики, узининг кичик, камтарин здакикдтини топа олган киши улут хакикдтларни хам топа олур. Д ехкон Уели, заргар Салохидцин гояларнинг сувратию харфини эм ас, рухини англар, Ж алолиддиннинг янги эътикоди булмиш инсонга мухаббат, мехнатга иззат-эзсгиромни дил-дилидан хис этарди. Жалолидцин эса, бир пайтлар Ш аме кузгусига бокдандек, унинг кунгил кузгусига термулиб, ун йил давомида Узининг хар бир кдцамини хакикатга киёс айларди. Бир гал дустлари билан сухбатда шоир «хум» сузини «хунб» деб ишлатди. Сухбатдошларидан бири уни тузатмокчи булди. «М ен буни сендан кам билмаймен, деб жавоб берди ш оир. - Л екин ш айх Салохидцин ш ундок талаффуз этур, бас, унга эргашмок биз учун фарзи айндир. Унинг дегани чин». Аксарий кишилар у ёки бу даражада гофил булишади ва бу шароитга караб, гох иллат, гох фазилат деб аталади. А ммо энг куркинчли иллат - гофил була туриб, Узни хамма нарсадан огохдеб билувчи ва шунга кура, улд ириш учун узига эрк берувчи рофилликдир. Бек ва амалдорлар учун Салохидцин, айтиш мумкинки, Ш амсидциндан хам хавфли эди. У давлатнинг куйи табакаларига мансуб, бинобарин, Ж алолиддиннинг ваъзлари уш аларнинг фикрини банд этиб, уларни харакатга келтириш мумкин эди. Амалдорларнинг калбини камраб олган нафрат ва КУРКУВ эса, Узларини шоирга содик билувчи дарвеш ва муридларнинг ёниб турган «эзгу рашк» оловига мой куярди. Аммо равшан мушохэдасиз хеч кдндай мухаббат хам булмайди. «Хакикдт, дерди шоир Ш амсидцинни кувватлаб, яхшилик ва ёмонликдан баланд туради». Такин фитна уюштирилди. К ртш ш к максадвда. Бу гал заргар С алохидцинни улдиришмокчи эди. Л екин олим авомлар наздида иллат ва маломат булиб куринган фухдоолиги - аслида Салохидциннинг куч-кудрати эди. Бундок кучга Ш амсидцин Табризий хам эга эмас эди. Ф итначилардан бирови тавба-тазарру килиб, бор гапни Ж алолиддинга етказди. Ш оир курк^б кетиб, дусти хузурига югурди.

201 Салохидциннинг кдтьият барк урган, сокин чехрасига табассум ёйилди. Ташвиш чекманг! М енга хеч нарса кдлишолмайди! Уша куни у мадрасага хаммани - дустларни хам, душманларни хам туплади. Х озир булганларни шошилмай куздан кечириб, Хар бирига узок тикилиб боккач, деди: - Биламен, бировлар мени хуш курмаслар, зеро, М авлоно назари менга тушмиш. Лекин маълумингиз булгайким, мен борйуга бир кузгумен, Мавлоно менга бокиб, уз хакикдтини курур... Ривоятга Караганда, бу сузлар ш ун док катьият билан айтилганки, фитначилар тавба килишга мажбур булиб, гуё буш а илон каршисидаги куёндек типирчилаб колишган... А м м о гап ё л т з ирода ва таъсир кучида эм ас, бун док сифатларга Ш амсиддин Табризий хдм эга эди. Л екин Ш аме К унёда бегона эди. Унда суз ва ялангоч гоя бор эди, холос. Салохидцин ортида эса Кунё ш ахрининг, бинобарин, бутун сал ж уки йл ар д ав л ати н и н г ахий л ар ж ам оаси га ую ш ган хунармандлари туришарди. KycaTOF якинидаги жангда шармандали маглубиятдан сунг, султонлар ва уларнинг аркони давлати йил сайин иштахаси карнай булиб бораётган мугул хукмдорлари учун бож-хирож йигувчиларга айланиб колишганди. Аммо бож-хирож кдйдан олинади? Заминдорлар, амалдор ва беклар абгор булишган, уларнинг м улклари уруш, оч л и к, тл л ончи ли к ва д ех к о н л а р н и н г кузголонлари туфайли хувиллаб ётар эди. КУр-КУТ факат хунармаццларда эди. Уларсиз а>/алдорлар бож-хирож йитиш нари турсин, лоакап уллкни ию агда тутиш учун зарур булган кичик КУшян саклашга хам курблари етмасди. Ахийлар уюш маси ёлгиз хунармандлар жамоаси булмай, Европадаги урта аср рицарлик орденини эслатувчи диний - жанговар биродарлик хам эди. Унга аъзо булган халфалар килич такиб юришар, хакикий жангчилар даражасида булмаса-да, хар нечук, курол ишлатишни билишарди. Ёш ахийлардан иборат жанговар дасталар шахарлар мудофаасида иштирок этишарди. Вакг утиши билан улар мамлакат ичида салмокдор харбий кучга айланишганди. Аянч фитначи дарвешларгина эм ас, ёлланма навкарларга эга булган оксуяк амалдорлар хам ахийлардан чучишарди. Албатта, бу беж и з эм ас эди. Араб сайёхининг гувохлик бериш ича, мугуллар галабасидан бир неча Ун йил Утгач, султон ноиблари булмаган жойларда уларнинг вазифасини ахийлар бажаришган. Оксоколлар кенгаши кдрори билан ахий-жангчилар номатлуб

202 заминдорлар, золим ва мустабидларни махрам, мулозимлари билан куш иб, кдличдан утказишган Вазири аьзам Парвонанинг узи хам ахийлар кучини тан олишга мажбур булди. Хунармандлар жамоаси биздан божхирожни ортащча олишяпти, деб шикоят кдцганда, шоир мактуб битган, шу билан Парвона буйрутдни бекор кщ ган эди. Ш оир унинг ю зига тик бокдб, хак гапни айтаркан, Парвона жим туриб тинглар, ундан кенгаш-маслахат сурар, зеро, улу? шоирга ядш лаш иш ила у ахий биродарлар ва хунармандлар жамоасини уз томонига тортмок^ш буларди. Заргар С алохидцин ва кейинчалик ахийлар ок сок ол и Хусомитдин билан дустлашув шоирга чинакам таянч булди. Унинг ортида энди бутун бошлик, халк; турарди. Аркони давлат вазиру вузаро, амалдор ва беклар шоирнинг зиёратига келиб, уни зиёфатларга таклиф этишарди. Энди унинг шогирд ва дустлари хам турли тоифадан: савдогар Хожи Амир, ипакфуруш ахий Ахмад, пахтачи Насридцин Катоний, дехкон Али Мухаммад. Лекин аксарий дустлари хунармандлар: собик; кул Сирянус, сартарош Чупон Деллак, дурадгор Бадридцин, хофизлар Усмон Ш арафиддин ва Камол Каввал, найчи Хамза, рубобчи А бу Бакр, рассом Бадридцин Я ваш, мусаввир юнон А йн-уд-давла, армани уста Калоян, меъмор Бадридцин Табризий, хаммомчи ахи й Н атур, п о й т а х т ах и й л а р и о к со к о л и А х м а д ш о х, мусулмонлар, яхудийлар, христианлар, юнонлар, эронийлар, араблар, турклар. Ш оир уз мадрасасида улар билан мулокртда булади. Ушалар рафок,атида узок-узокларга сайру саёхат килади. Силладаги православларнинг Донишманд Афлотун монастрида хафталаб туриб колади, Кунё боглари, узумзорларидаракр туш иб, ашъор айтади. Ушалар хунарманд ва савдогарлар, дехконлар ва собик; куллар, ахий биродарлар ва ахий жангчилар унинг шеърларини ёзиб, ёд олиб эл орасига ёйиш ади. Ушалар ш оирни уламолар хасади, амалдор ва заминдорлар нафратидан мухофаза этишади. Бу нафрат умрининг охиригача унга хдмрох булди. Орадан бир неча йил утиб, кудратли вазир, султон ноиби Сохиб ота Уз махрамларига дейдики: «М ав л он о улук зо т. Л еки н ун и авом ур ам и ш. У н и муридларидан ажратиб, халигиларни битга к^ймай кдпичдан утказмок, даркор». Бу гап ш оирнинг кулогага етаркан, у хдм Салохидцинга Ухшаб, пинагини бузмайди, кулиб куя к,олади: - М айли, кулларидан келса уннаб куришсин!

203 Одций инсонларнинг ихлос ва мухаббати, уларнинг заргар Салохидцин сийм осида акс этган маънавий юксаклиги астасекин ш оирнинг алам ва хасратига таскин бериб, жазавасини пасайтирди. Йиллар Утиши билан у улугвор сокднлик касб этди, зер о, энди рухий уйгунликка эриш ган, хар бир аъмоли - фикрига, хар бир сузи юрак амрига мувофик, тушар эди. «Абадият сувидан ичиб, абадий уйкуга ботмадик, - дерди у. Биз замоннинг наинки ж они дили, балки байрогадирмиз». Халк, уни ёлгаз акли, ёлгаз идроки билинмас калби билан Хэм кдбул килди. Бу нарса шоирнинг хакдигига, уз эътикодининг хакконийлигига иш онч-эътимодини янада ош ирди. СУЗ Салохидцин билан дустлик йиллари шоир умрининг энг бахтли палласи эди. У хали куч-кайратга тула, авжи камолга етган эди. Дустлар, маслакдошлар ила атрофи тула эди. Улдириб, КУДУККЭ ташланган Ш амси беназир унинг Узида, заргар Салохидцинда ва маслакдошларининг фикру аъмолида яшар эди. Дунёдаги зиндонлар ичра энг дахшатлиси киши бошидаги зи н дон. Ж алолидцин ундан кугулди: котиб колган конункоидалар, расм-русумлардан хал ос булди. Барча мусулмон анъаналарига зид уларок, унинг иэдошлари орасида аёллар хам пайдо булди. Зеро, мухаббат талкини, инсон калбини улуглаш роялари хотин-киэларни четлаб утолмасди. Кейинги солномачилар такводорлик важхицан уларнинг номларини тилга олишмайди. Аммо айримларининг тахаллуслари бизгача етиб келган. Улардан бири созанда ва хонанда, мухлисларининг иньомэхсони туфайли бойиб, гузаллиги туфайли Товус деб аталган аёл эди. У жамики жорияларини озод куйиб, шоирнинг издошига айланади. Жалолиддиннинг дустлари тузган мажлисларда эркаклар билан баробар иштирок этадиган боищ а бир аёлни Ф ахринисо деб аташарди. Ш оирни нг ш огирдларидан булм иш бир хоти н Т окат ш ахридаги дарвеш лар хон ак осин и н г м утаваллийси эди. Ш оирнинг амиру амалдорларга хуши йук эди, лекин уларнинг хотинлари билан мулокртда булишни хуш курар, зеро, уларнинг калби эрларига Ухшаб, хокимият ва очкузлик касридан тош булиб когмаган эди. Амалдор Аминаддин М икоилнинг хотини окшомлар аёлларни йигаб, мажлиси нисвон тузар, ш оирнинг шеърларини укишар, уни гулларга кумиб, гул об сепиш арди.

204 Уша аёллар орасида С ултон Р иёсиддин билан Гуржистон маликаси Тамаранинг к^зи, вазири аьзам Парвонанинг хотини Гумеж-хотин хам буларди, уни Гуржи деб аташарди. Эрининг хузурига, давлатнинг иккинчи пойтахти Кдйсарига кетаётиб Гуржи-хотин Жалолиддиннинг расмини чизишни буюрди: «Токи айрилик, оташ и бетокдт этарк ан, уни нг чехрасига назар солгаймен». Малика бу ишни Константинополда та^сил курган икртдорли рассом Айн-ул-Давлага топширди. Рассом узок, мулохаза этгандан сунг, - ахир, ислом инсон ва хайвонлар тасвирини чизиш ни ман этади-да иш онса буладиган бир неча содик; ёрдамчилари билан тугри мадрасага, Ж алолиддин хузурига кедди. У сузга огиз ж уфтамасданок, шоир унинг ниятини пайкдди: - М айли, кулингдан келса, хуп. Парвонанинг хотини хар кдлай ярим гуржи, Айн-ул-Давла эса исломни кдбул кдлган ю нон, аммо Ж алолиддин Султонул Уламонинг угли, етти пуштига кдцар мусулмон эди. У нинг уз расмини солдиришининг узиёк такродорлик нук^аи назар идан, кофирликка тент гунохи азим эди. Айн-ул-Давла шу ондаёк; ишга киришди. Ёрдамчилари унга энг яхши кодира к,огози, муйкдлам ва буёкдар етказиб туришди. Илк расмда шоир буйи баробар акс этди. Рассом хаяжонланарди. Иш нихоясига етаркан, А йн-ул-давла курдики, жонли тасвир эм ас, шоирга пича ухшаб кетадиган, нурсиз бир соя чизилибди. Бошкдтдан бошлади. Бирок; кдрш исида турган кишининг ю з ифодаси, ички дунёсини илгаш мушкул эди. У тез-тез узгариб турар, гуё унинг к^ёфасида турли-туман инсонлар яшарди. Айнул-Давла йигирма кргозга муйкдлам сурди. Лекин бирортасидан хам кунгли тулмади. Ш унда унинг кузларидан алам ёшлари тирк^раб отилди. Ж алолид цин унга шеър ила тасалли берди: Узимни курсам эрди! Булмагай, оу(! Кушилса турфаранг, м аф ули-байзо. М агар р ущ м ки оромин йщотмиш, Вале ж оним аж аб оромга ботмиш. Агарчи жо эмиш ж онимга уммон, Узим урм баури уммонмен тамоман... Гуржи-хотин Айн-ул-Давла ишлаган йигирма нусха расмнинг хаммасини сандикха ж ойлади-да, узи билан Кдйсарига олиб жунади. Уларнинг такдири маълум эм ас. Лекин ораликдаги етти аср

205 таъкик-кдтагонга кдрамай, ш оир буйи баробар тасвирланган расмдан кучирилган нусха кдрийб бизнинг кунларимизгача етиб келди. Уша ягона нусха 1906 йидца Истанбулца Еникапи хонак,оси билан бирга ёниб кетди. Халк, м у х а б б а т и би л ан ур ал ган Ж ал ол и дц и н э н д и султонларнинг хам юзига тик бокдб, кунглида борини айта оларди. М адрасага, унинг хузурига султон Иззатдин Кай Ковус II Уз махрамлари билан ташриф буюрганида, шоир мехмонларга ж ой курсатиб, гуё хеч нарса булмаганцек, шогирдлари билан сухбатни давом эттираверди. У биларди: султон унинг насихатларига мухтож эм ас, уларни эш итиб амал кдлмок^ш хам эмас. У ога-инилари билан тахттож талашларида М авлоно нуфузига суянмок^и, холос. Султон дурадгорлар, сартарошлар, кунчилар орасида бир кднча вак^ ултиргач, хокисорлик билан бош эгиб, суради: - М авлоно хазратилари м ени уз панди муборакларига мушарраф этсалар! - Сенга нечук насихат айлай! деди шоир. - Сен чупон булиш Урнига, бури булдинг. Асраб-авайлаш Урнига талон-торож этдинг. Аллох сени султон кидци, сен эса иблиси л айн измини тутдинг! Ривоятларга Караганда, султон бу сузларни эш итиб, йиклаб, чикдб кетган эмиш. Султон Уз махрамлари ва Ж алолиддин шогирдлари хузурида чиндан хам йиглаганмикин, йук^ш, буни айтиш к^йин. Л екин, йикласа, арзир эди, негаким, ш оирнинг жавоби бутун шахдр, ахийлар ж амоаси, жамики хунармандлар унга кдрши эканини бидцирарди. Уларнинг ёрдамисиз тож-тахт бупшшаларвда галаба к,озониб булмасди. Дархакдодт И ззатдиннинг кдсмати тезда аён булди. Тахтга унинг огаси Ултирди. И ззатдин Кай К овус II курбатда панох излаб, аввал К онстантинополда, сунг сарсонлик-саргардонлик нихоясида олис Кримда яшаб, умр ини кувпщца басар этди. Ж алолиддиннинг сузи аъмолга айланди. У дейдики: М ен туп рок ди гухар этгум, созандалар чидцирм асини тиллога тудциргум, ташналарни шаробга, сувсок, далаларни шарбатга хрндиргум. Бутун ер юзини жаннатга буриб, султон тахтига посбонларни Уткдзиб, минглаб дорлардан минбарлар тиклагум. У узини хужайинларга хати барот бергувчи кул, устозларга устоз булгувчи шогирд деб атайди. Д унёга кечагина кддам куйдим, лекин дунё ободонлиги ила маппулмен. Балки, ш оир узини муъжизакор, махдий деб уйлар? Йук,, у муьжизага ишонмайди.

206 М енга м уъж иза хакида накл эти ш ади, д ей д и у шогирдларига. Гуё фалончи бир кунда Каъбага етганмиш. Бундок, муьжизага самум хам кодир, учиб, бир нафасда истаган ерига ета олади. Зидциятдан кугулиш, пасткашликдан хал ос булиш, жахолатдан ак^-идрокка, рухсизликдан олами рухиятга кутарилиш мана бу муъжиза. Чунончи, сен хок эдинг, кукатга айландинг. Наботот дунёсидан бир к,атра к,он булиб, хайвонот дун ёсига утди н г, ни хоят, хай в он от д ун ёсиди н олами инсониятга. Мана бу асл муъжиза! Одам бутун оламни узига жо эта олади. Одамийликка хос хамма нарса унинг уз оламига айланди. У ш еърларида уз м уъ ж изакорлиги тугр и сидам ас, ер ю зида и н со н булиш муъжизаси хакдда, инсоннинг чексиз-чегарасиз имкониятлари хусусида сузлар эди. У элликка етди. Ю злаб, минглаб шеърлар битди. Вафотидан сун г «к оти бул аср ор»лар б и со т и н и «Д ев он и К аби р»га йиппиаркан, ундан икки минг етти юз уч казал, бир минг етти юз туксон рубоий урин олди, жами эллик минг мисрага якдн эди. Уларнинг деярли барчаси маълум бир сабаб билан тукилган эди. Мугуллар билан жанг ёки мажнунтолнинг япрок ёзиш и, болалик уйинлари ёки очикиб холдан тойган ит, тусатдан бошига келган фикр, дуст ёки душ маннинг сузи хуллас, хаммахаммаси унга шеър учун дастак ва бахона эди. Шаме келганидан кейин у кулига калам олмади. Х,аяжони ош иб, жазавага тушар, сузларкан, кичкирар, хаттоки, сукинарди. Лекин унинг сузи, кичкириги, хаттоки сукиниш и худци кимёгарнинг товасига тушган калайидек, унинг оташида эриб, шеърият олтинига айланар, уларни «котибул асрор»лар шеърий девонлар хазинасига дарж этишарди. У шогирдлари билан бир сухбатда Балхда колсам шоир эм ас, воиз булардим, негаки, шеър айтиш у ерда уят саналур, бу ерда Рум элида халк мусикий ва шеъриятни севгани учун хам шеър тукийман, деган эди. Ким билади, Ж алолиддин Балхда крлса, холи не кечарди. Аникрош, мукуллар кулида халок буларди. Лекин бир нарса аён: Xе4 качон шеър унга максад булган эмас. У дониш манд ва яхлит бир сийм о эди, уз санъатининг парда булиб, асосий нарса инсон ва унинг кисматини, унинг оламдаги бурчини тусиб куйишини истамасди. Ж алолидцин шеърият хакида оз сузлар, «Ш еър не эмишки, у тугрида суз булкай? М енинг шоирлик махоратимдин кура, мухимрок махоратим бор», дерди.

207 Бирок Ж алолидцин учун шеърият нима, у к,офия ва шеърий вазнлар хакида нима уйлайди, буни унинг уз шеърларидан, нодир кайдларидан билиш мумкин. «М ен крфия устица бош Котирсам, мах,бубим дерки, менинг юзимдин булак хеч нарсани уйлама... \а р ф надир? Bof атрофидаги тусин девор! М ен байту газаллардин нихоят халос булдим. Ш оирлар бош кртирадиган бу нарсаларнинг ^аммаси бир чак,а, бир чакд, бир чакд». Унга замондош шоирлар янги к р ф и я, янги ташбих, устида бош кртириб, суз ва крфиянинг етишмаслигидан нолишарди. Холбуки, фикр саёзлигидан нолишса, жоиз булур эди. Подшога мадхия бу - подшога мадхия, вассалом. Сарой шоири учун Колгани энди мах,орат эди: у нукул мак,товни яркирок, мазамматни куюкрок, таш бщ ни янгирок,этиш устида уйларди. Ж алолиддин бундок, шеъриятдан ердан осм он кадар йирок, эди. «К,албнинг кдйнок к,озонидин крили кулик сочгаймен, икки олам асрорини бир суз ила очгаймен!» У яна дерди: «Крфия, суз ва фунун булсин бари кунпаякун. Биз тамом хилват этармиз, сухбат айлармиз бугун!» Жалолидцин хдм'гохо к,офия ва шеърий вазнлардан нолирци. Аммо уларнинг озлигидан эм ас, фикрни чандиб, занжирбанд этишицан. У дину мазхаб бугонларидан кугулиб, бидьату хурофот зиндонидан халос булиб, табиийки, крфия мезонлари кдршисида тек котиб туролмасди. Ж алолидциннинг новаторлигини туш унмаганлар, унинг Кофиялари - аник, кофиялар эм ас, деб айбситишган эди, айримлар то хрнуз ш ундок деб писанца этишади. Аммо унинг ф икри, эхтироси анъанавий сарой ш еьрияти улчовларига сирмаса, не кдлсин. Унинг узи хдм буни хис этарди.. «Бу дунё ф оний ва бокийдир. Хар неки фонийдир озоздин кетар, хар неки бокийдир оз-оздин етар». У келажак шоири эди. «Эски-туски билан савдо килувчи атгорлар замони утди. Биз янги мато ила савдо кдпурмиз. Бозор - бизники!» Унинг шеърият хакидаги тасаввури замондош ва издошлари учун шу кадар м ураккаб эд и к и, улар уни т^ла англаб етиш олмасди, инчунин, «Девони Кабир»ни мохиятига кдраб эм ас, шаклига суяниб, классик поэтика конун-коидалари асосида тузищци. Бир хил вазнда ёзилган шеърларини алохида бир жилдга йигаб, алифбо тартибида берищци. Узгача тартиб бериш хеч ким нинг, хаттоки, буюк ш оирнинг энг якин «котибул асрори» Хусомитдин Чалабийнинг хдм хаёлига келмади. Ж алолиддин эллик ёш ида, айтиш мумкинки, ш оир ва мутафаккир эришиши мумкин булган хамма нарсага эришди. Кунё боглари, узумзорларида, Гавхартош мадрасаси куйнида тугилган шеърлар кулдан-кулга, огиздан-оризга кучиб, минглаб

208 фарсах масофаларни босиб Утди. Унинг сузи мусулмон дунёсининг эн г о л и с бур чак л ар и га хам б о р и б ет д и. У н и н г хамм а сархддларидан Самарканд ва Бухоро, Табриз ва Крхира, Я ман ва Дамаш к, Кордова ва Малагидан одамлар мурул истибдоди ва салибчилар бедоди хукм сурган тунда машъалга талпингандек, унга талпинишди. Лекин шоир хеч кдчон эришганига крноат кдлмади, умрининг охиригача олра ва яна олга интилди. Зеро, эришганга крноат кдлиш - маънавий Улим, замон билан хдмнафас булиб, кдцам ташлаш эса - хаёт эди. Ушал Ацмадману аммо кечоги Ацмад эрмасмен, Самандар душ ману лекин кечоги донни ермасмен. Яшар бир подшоким, орзу айлар узга подшалар, Ушал подшо - узим, лекин кеча сен билган эрмасмен. Унинг даврони кечди. ХаК бугун м ен, бир бани Одам, Татиб бир нукт ани андак, йщ и лд и неча донишманд. Ичармен коса-коса б уур к щ а т шарбатин аммо, Турармен уст ивор, кдддим тут иб майдонда шеросо. Валийдирсан ва ё мает у хумор бу м ен учун ф арксиз, Ж ума, якш анбадирми рузгор бу мен учун фарцсиз... Ж ума мусулмонларнинг, якшанба христианларнинг мукдддас куни. Лекин шоир учун барча дину мазхаб баробар. У жумла дунёга, и р к д дини, миллати, табакдеидан кдтъий назар, барча инсонларга баробар мурожаат кдлади. «М енга вахдат майини туггил, узгаларни хам андин бахраманд этгил, токи жамоат жам булиб, фак;ат сувратда булмиш тафовутларни бартараф этайлик. Биз хдммамиз ягона огочнинг бутокдари, ягона куш иннинг навкарларимиз». Ж алолиддиннинг башарият бирлиги хдкдда галириши Уша давр учун мислсиз жасорат эди. Ш оир уз издош ларидан хам туйгу, хам тафаккурда ана шундок, жасорат талаб кдларди. «Биз эш итдикким, файзу шукух одамлар анжуманида эмиш, инчунин, ж ону дил била халойик^а хизмат кдлм окда бел бокладик». У халк; шоири булди. Бинобарин, башарият шоирига айланди. Хар бир улут санъаткор уз бахосини, уз иж одининг кдцрикрйматини яхши билади. Буни Ж алолиддин Румий хам билар эди. Бир куни у ш огирдларидан бирининг хужрасига кирди. Ш огирд унинг девони устига узала туш иб ётарди. Астагфируллох! деб нидо чекди ш оир. Б изнинг

209 сузимизни уз остига олмиш! Аммо, кдсам тангригаким, унга ж о булмиш рух Маррибдин Машриккача жумла дунёни кезиб, жамики халклар уни узларига зебу оройиш айлаб, истифода этгайлар... Жалолидцин башариятнинг бокрйлигига ишонарди. Чунончи, Уз бархаётлигига хам иш ончи комил эди. «Биз сувдек окиб утармиз, аммо майдек халойикнинг конида яшармиз. Бир кун оёк чузиб, тупроккд ётсак хдм, кемага туш иб, елкан остида узокларга интилган сайёхдек хамиша аъмоли харакатда булармиз». У янглишмаган эди. Бгти асрдирким, унинг шеърларини масжиду хонаколарда, базмлару дорилфунунларда укршади. Олимлар урганишади, саводсиз дехконлар ёд олишади. Х индистондан - Ш имолий Африкагача бирор бир шоир йукким, Ж алолидцин Румий шеъриятидан таълим олмаган, унинг таъсирига бир кдцар тушмаган булсин. Ун туккизинчи аср эрон халк кузголони йулбош чиси С улайм онхон уни нг ш еърини айтиб туриб, кундага бош куйган эди: Оч энди оразингни, равзат ул анвони истармен, Л аб очким, цат ра-цат ра неъмати дарёни истармен. Б улутлар пардасин йиртгил, юз очгил м енга, эй хуршид, Саодат бергувчи ул шуълаи дунёни истармен. К уло п м га етар %ар ж цза овозингки, уч, дерсан, Щ аурншоу, чорлаган лочин каби савдони истармен, Узингсан оби-рахмат, урр нафасда мавж и бошиддат, М ен энди ба%ри бесар^ад, уш ал улёни истармен. Гадодурмен, вале куз солмагаймен майда тош ларга, Куёш бирлан мунаввар цуллаи ащ они ист армен... Жалолидцин ушадаврнинг халктшщца ижод этди. Урга асрлар Я кин ва урта Ш аркда форсий тил Европадаги лотин тилига Ухшаб, миллатлараро адабий тил вазифасини утарди. Лекин Ж алолиддин бисотида Халаб шевасида ёзилган арабча шеърлар, ю нон халк тилида битилган сатрлар, туркий мисралар бор. У нинг асарлари дунёнинг куп тилларига таржима этилган. Уни мутолаа этиб, Гёте ва Гегель завк-ш авк олишган. XX аср буюк хинд шоири М ухаммад Ик]бол уни Уз устози ва пири деб билган. Улук турк ш оири Н озим Хикмат турмада рубоийлар битиб, биринчи байтда Жалолидцин Румий мисраларини тизиб, иккинчи байтда узи унга жавоб килган эди. У Узининг сунгги романида «М аснавий»нинг дебоча сатрларвдан кучирмалар келтирган.

210 Ж алолиддин узи ва издош ларини «ошиклар» деб атарди. Биринчи турк ош икдаридан бири К,ора денгиз буйларидан Кунёга илм истаб келган ёш дехкон эди. Ж алолиддин вафотидан бир оз олдин у ш оир сухбатида булиб, унинг шеърларини тинглашга муяссар булган эди. Кдриган чогада ана шу хаада у турк тилида шеърий хикоя Килиб берди. Бу даврга келиб дарвешлар сулукини тузган, турк тилида калам тебратган С ултон Валад эм ас, ф еодалларга хдрши каратилган халк харакатига, Б обо И схок тарафдорларига Кушилган ана шу дехкон Ж алолидцин Румий ш еъриятининг исёнкорона гуманистик рухига ворис булди. У одций дехкондан чиккдн буюк турк ш оири Ю нус Эмро эди. Мана олти асрдирким, турк шеьрияти алохида-алохида икки ирмок булиб окдци. Бири узига халк ижоди анъаналарини сингдирган ошикдар шеьрияти, боощаси - султонлар, зодагонлар ва уларнинг хонадонига ором-фарорат багишлаган анъанавий девон ш еьрияти. Биринчи ирм ок бош ида Ю нус И м ро, иккинчи ирмок бош ида Султон Валад туради. Хар иисаласи хам Ж алолидцин Румий деган уммондан бошланади. У эллик ёш ида ана шу уммонни узининг бутун билим таж рибаси, хак ва хакикат йулида топган бор би соти н и инсонларга колсин деб яхлит бир китобга ж о этишга тайёр эди. Авлодлар «форсий Куръон» деб атаган бу китобни у одцийгина «Маснавий» деб атай колди. М аснавий - кофияли куш мисра дегани. Куплаб шоирлар м асн ави й да ки тоб би ти ш ган. Л еки н эн д и «М асн ави й» дейиш аркан, Ж алолидцин асари кузда тутилади. Бу китобнинг кандай ёзилгани унинг Узидан хам куриниб турибди. Кучада, шогирдлар билан мулокот палласи, уйда, мажлиси самоьда ёки хаммомда шоир хдяжонга туш иб, шеър айта бошларди. Х усомитдин шу ондаёк мунаккаш ж уздондан - K0F03, белбопадан довот, найчадан калам олар, бор дунёни унутиб, ёзиш га тушарци. «Маснавий»дан ёлкиз шоирнинг овози эмас, унинг мусохиблари овози \ам таралиб туради. Улар савол беришади, гохо эътироз эгишади. Савол туфайли шоир саёхатларни эслайци, ундан шу куннинг вокеалари - уламолар билан бахс, хосилнинг кам булиши, саройдаги низоларга утаци. Халкнинг урф-одатлари, узи мутолаа эптан китоблар, афсоналар, латифалар, Куръон суралари, Мутаннаб, Аттор ва Саноий шеърлари, отаси Султонул Уламо ривоятлари, Шамсидцин билан мупокщпар, Саид Сирдон насихэтл^и куйилиб келаверади, у хдммасини меьмор махорати, ижодкор салохияти билан ишга солади, зарур урнини топиб ишпатади.

211 У нинг мусохиблари орасида биринчи уринни Хусомитдин эгаллайди. Илхом бериб, ишга даъват этгани учун шоир унга ташаккурлар айтади. Куёш чикди, дейди у ва тун буйи ёзиш га м аж бур этга н и м уч ун м ен и м аъ зур т у т г а й с е н... С унг: Х усом и тди н ж он, м ен и н г этагим дан тути б, куп йиллик кдцрдонлик хаки, Ш аме хакида хикоя килишимни сурайди» деб илова этади. Ж ангу жадаллар, фалсафий ривоятлар, бахсу мунозаралар, латифалар бари шеърга тушаверади. Ш оир назм ила ш ундок эркин ва равон сузлайдики, купинча одатий наерда хам бунга эриш иб булмайди. У керак сузни шу овдаёк топади. А на шу эркинлик ва содцалик хдмнафаслик сезгисини уйтотади шоир калбида ана шу сатрларни тугаирган вокеаларга укувчи гуё етти аср ош а иш тирок этаётгандек булади. Бир гал тонгга якин купдан бери туз тотмаган Ж алолиддин бир бурда нон ейди ва таассуф ила сезадики, емиш унинг фикрлар кайногани босади. Ш унда у Х усомитдиндан кдламни янаги галгача куйиб туришни сурайди: «Хосили максад хамиша сабр ила». «Маснавийнинг биринчи жидди шу йусгаща нщ оясига етади. Л екин «Янаги гал» хздеганда келавермайди. У Хусомитдин билан бир бурдадан нон еб, калам ни куйган Уша тонгдан то бу Улмас китобнинг иккинчи жилди бош лангунга кдцар орадан роса беш йил Утади. Бу орада Ж алолидцин толеида яна бир махрумият, бу энг сунггиси, заргар Салохидцин вафотини куриш хам бор эди. «М авлоно ва Салохидцин икки танда бир ж он каби эдилар, - д еб ёзади Султон Валад. - Улар севинчу якдиллик ила бирбирларига маст-мафтун булиб, хижрон захрини тотмай, Ун йил рафокдгда юршцци. Дили пок мусаффо дуст-биродарлар уларни Ураб олишди. Улар куш денгиз, бош калар кулик эди. Улар куш алок ой, Узгалар юлдуз эди. Улар икки ш ох, бошкалар мулозим эди. Улардан хаммага мададу манфаат етарди». Л екин Салохидцин жуда кдртайиб колган эди. Хасталик аста писиб келиб, кейин човут солган эди. У шамдек эриб борар, л екин иродаси мустахкам, чекаётган азоб-и зти р обл ари н и сеэдирмас эди. У маигьум хасталик ила бор кучи билан олишарди. Одатдагидек, М авлоно уни хар куни кургани келарди. У дустини нг азму иродаси бу фалокатни хам даф этади, д еб ишонарди. «М авлоно унинг улишини истамасди, - деб ёзган эди Валад. - Ш унинг учун хам Салохидциннинг бетоблиги узоккд чузилди. Н ихоят у: «И ж озат эт, бу дун ёни тарк айлаб, азоблардан кутулай», - деб Утинишга мажбур булди».

212 Мавлоно Салоздщщннинг бирор тилагини ерда кщдирмаган эди. Накдцар огир булмасин, у бу гал хам унинг тилагини Урнига куйишга мажбур эди. Дустки, хджрон ихтиёр этмиш, демак, унинг машаккати хадцига етмиш... У Салохидцин юзига узок, термулиб, хайрлашди. Ш у-ш у бошкд курмади. Кетганича уч кун куринмдци. Хаста утинчи ижобат булганини пайкдци. Улимга ш айланиб, васият килди: «М ени кдйгу билан эм ас, кувонч ила куминглар. Созу тарона ила кдбрга куйинглар». Ш оир ва унинг дустлари васшпта амал кдлшцци йилнинг 29 декабрь куни даф н м аросим и булди, бунакдсини хали мусулмон дунёси курмаган эди. Д ойра ва ногоралар гумбурлар, сурнайлар наво чекар, хофизлар шеър ва тарона Укишарди. Издихом олдида эса ялангбош Мавлоно раке тушиб, газалхонлик кдларди. Узипдинг ук, каби, %ажрингда ул ёйи камон йитар, Самциддин, сенга ким одамийдир, бегумон йиглар!.. Уламою муллалар яна газабга минишди: бу телба, бу бандаи осий нима кдпяпти узи? Аммо Ж алолидцинга бир нима дем окда хеч кимнинг хадди сиш асди. Салохиддинга куз ёш и тукиб булгач, шоир роса беш йил сукут саклади. Ш амсидцин Табризий унда ут ёк#б, узи Уша алангада парвонадек куйиб кул булди, аммо Ж алолидцинни у шоир кдлиб кетди. Ш аме ёкзкдн отащца Ж алолиддиннинг узи хам куйиши тайин эди. Лекин уни Салохидцин саклаб колди: бу оловни у беклар нафратининг кора шамол ид ан асраб-авайлади, уни узининг К удратли и р о д а си га б у й су н д и р и б, йулга со л и б ту р д и, Салохиддинга ёндаш иб, шоир заковат ва улутворлик касб этди, фазлу камолотнинг чуккисига кутарилди. Энди хамма нарса куйиб, адо булган, хамма гап айтилиб, нихоясига етган, агар «М аснавий» илхом чиси, А хий турк лакдбли Хасан Хусомитдин булмаганда, у заргар улимидан сунг устози Саид Бурхониддинга Ухшаб, уз богинига жимгина чумиб, ултира берарди. К унёдаги бутун ахийлар ж ам оаси ок сок ол и н и н г угли Хусомитдин отаси вафотидан сунг жамоа бошли вазифасини рад этиб, кичик бир хонакога мутаваллий, шоирга «котибул асрор» булди. У Ш амсни манзур тутиб, унга тан берганларнинг бири эди, Салохидцин билан биргалаш иб, ш оирни бек ва уламолар хуружидан мухофаза этди, ахийлар оксоколи сифатида

213 уз муридларига касб-кунарни тарк этмай, ш оирга, уни нг шогирдларига кдрашиб туришни буюрди. Салоэддцин дунёдан куз юмгач, шоир уз издошларига рахнамо кдлиб «котибул асрор»ни тайинлади. Х усомитдин уларга даре У кир, п а н д -н а си к а т а й л а р, к ен га ш -м а сл а ^ а т б ер а р, мушкулларини осон этарди. Ш оир мадрасага тушган бутун маблага-ионани унга берар, Хусомитдин уни Уз билганича сарфхаражат этарди. Бир гал олий амалдорлардан бири Тожидцин Муьтоз Оксарой шазфидан катга маблаг ю бориб, *аккига дуо килишни сурайди. М авлоно одатича акчаларнинг каммасини Х усом итдин га топширди. Уйимизда кеч вако йук, деди зорланиб Валад, си з эса ^амманарсани Хусомитдинга жунатаверасиз, биз не кдпайлик?! Уелим, кдеамёд этаменким, - деди ш оир жгиуш чикиб, Ун минг суфию зо^ид очликдан улсаю уйимизда бир дон а нон булса, ушани здам Хусомитдинга жунатардим. Дустларидан бири шоирдан суради: Учовидан кай бири баланд - Ш амсми, Салокидцинми ёки Хусомитдин? Эй рафик! деб нидо килди шоир. Ш аме куёш эрди. С ало\иддин - ой. Ш о^ Х усомитдин эса ю лдуз... Куёш ботса, тунни ой ёритур. Магар ойни булут копласа, тунни юлдуздан булак не ёритур?! Ш оир Узи сев га н ва узи й у к о тга н л а р и т и м со л и н и Хусомитдинда курарди, шунинг учун боласига мехр куйгандек, унга кунгил куйган, унинг хдмма тилакларини бажо этарди. Зам он дош л ар и н и н г ш а^одатича, уларн и илк бор бирга курганларга Мавлоно шогирд, Хусомитдин устоз булиб туюларди. «Маснавий» устида иш юришган сари уларнинг узаро мекрокибати ош иб борди. Бунга китобнинг узи далил, унда жилддан жилдга Утган сайин Хусомитдин шаънига хамду санолар тобора баландрок янграйди. Буюк достонини давом эттиришга ундаб, ш оирни беш йил ташвикот килган хдм шу Хусомитдин эди. М елодий 1264 йил, \и ж р и й 662 йил ражаб ойининг ун беш инчи куни Ж алолиддин «М аснавий»нинг иккинчи жилди илк миераларини айтиб туриб ёздирди. М аснавий назмида ю з берди сукут, Вацт лозим кондин айрилгунча сут. Ул ширин сут цондин айрилмайди, то Этмагунча толеинг фарзанд ато.

214 Ул Зиёулуак, Хусомитдин бу он М аснавийни бурди кукдин ер томон. Ул халойик кукига кетмиш эди, Гулбауррсиз гунчалар хомуш эди. KflHmdu ул сахрлга, ороз айлади, М аснавий чолрусини соз айлади... «Маснавий» жахон адабиётида мисли йук; китоб. Лоакдл унинг ш оир том они дан битилган эм ас, бадщ а йусинида айтилгани ш оёни эътибордир. Ш еърият укишга эм ас, овоз чикдзиб айтишга, кздюатга мулжалланган. XX аср шоирларига нисбат бериладиган бу кашфиётни Ж алолиддин X III асрдаёк, амалга оширган эди. «М аснавий»ни улуг суз санъаткори яратди, лекин уз устида ортик захмат-машакхэт чекмай, яратди. Уни шеърий шаклнинг додай устаси дунёга келтирди, лекин бу ишни у шакл хусусида узни к^п уринтирмасдан амалга оширди. «Маснавий» олдиндан уйланган режага эга эмас, хеч кдндай низомга буйсунмайди. Унинг яккаю ягона низоми - эркинлик. Ф икр, рух эр к и н л и ги, и ф ода эркинлиги, х лат-к айф ият эркинлиги. Ун беш йил давомида олти жилд. Йигирма беш минг етти юз уттиз байт кдламга олинди. Аммо бу услуби, дунёга нук^аи назари эътибори билан, яхлит бир китоб. Буюк шоир тимсолли тафаккурнинг кудратли сохиби эди. А на ш у кудрат туф айли у к;овуш тириш муш кул булган нукгаларни ковуштириб, киёслаш мушкул булган нарсаларни к,и ёслаб, вок,еалар м о х и я т и н и о ч а б и л д и. Х ол атл ар занжирбандлиги - «Маснавий»ни олга етакловчи омил, у хамиша Ж алолиддин диалектикасидан куч-кувват олди. Ш оир тафаюсурга туш иб, фикрларини овоз чицазиб айта бошлайди. Бир фикр иккинчи фикрни, иккинчиси эса учинчисини бошлаб келади. Фикр ини нг тасдащи учун у халк; хикоятини эслайди, хикоятда одам ва хайвонлар иштирок этади. Иштирок этувчилар бахонасида шоир таган бир афсонани хотирга олади. Тусащан к^храмонлардан бирининг к^ёфасига кириб, уз дардини изхор этишга туш иб, ю ксак лирик самоларга кутарилади, укувчини дам кулдириб, дам йиелатади. Сунг яна узини унглаб, биринчи хикоятга к^йтади. Т аган унинг уртасига етганда, кдхрамоннинг рухий холати тахлили ёхуд фалсафий кдрашлари баёнига тушади. Ш огирдларининг саволларига жавоб беради. Яна

215 хдкоятга утади, уни нщ рясига етказиб, бош да кенг берилмай, ихчам баён этилган фикрни изохлашга тушади. Эркин шеърий достон хаётга монанд окдци. Гохо ёмгар том ч и л ар и н и н г б и р дек ш и вал аш и дек, кун ва ту н н и н г алмашинишию йилларнинг окипщцек якранг. Гохо оташ ин, хассос. Гохо шух-кувнок, гохдца эса бир о з бепарда, ялангоч. Бу китоб нима хакдца? Олам ва башариятнинг бирлиги хакдца. Шу билан бирга, оламнинг ранг-баранглигию, одамнинг хилмахиллиги хусусида. И нсоннинг улугвор ишлари тугрисида Яна, инсоннинг заифликлари борасида. М ухаббат хакдца. Нафрат Хакдда. «Маснавий» мазмунини баён этиш учун «Маснавий»га тенг китоб ёзиш керак. Бундок; эпи к куламга эга булган асар одатда халклар томонвдан асрлар давомида яратилади. «М аснавий»да куплаб халкдарнинг эртак, ривоят, хикоят, афсона, макрл ва маталлари жамулжам этилган. Лекин уни бир киши яратган. Ана шу нарса тасаввурга сигмайди. Эхтимолки, ш у важдан хам уни Урта асрларда «Форсий Куръон» деб аташган. Кейинчалик «М аснавий»ни «Тасаввуф к;омуси» ва «9 з даври халк; иж одининг крмуси» деб хам аташди. Холбуки уни хак^ш равишда, илмий билимлар мажмуаси, ахлокий-этик кридалар т^плами, психоанализ юзасидан кулланма деб хдм аташ мумкин. Унда хамма нарса мавжуд. Хамма нарса хусусвда бор гап айтилган. У бирлиги чексиз ранг-барангликда намоён булувчи оламга ухшайди. «М аснавий» денгизчи С индбод саргузаш тлари хакдда, шохлар, салтанатлар тарихи хусусида сузламайди. «М аснавий» оламни эгаллаш га ва уз-узини англаш га интилган инсон рухининг буюк таронасидир. Бу фавкулодца китобни фавкулодца кдсмат кутар эди. У нихоясига етиши билан одамлар уни ёд олишга киришдилар. «М аснавий»ни ёд билган кишилар маснавийхон номини олади. Э ронда, Урта Осиёда, Хиндистонда, купрок Кичик Осиёда махсус макгаблар «Даррул М аснавий» очилиб, Ж алолиддин Румий достонини урганиш, изохлашга киришидди. «Маснавий» асосида унлаб тупламлар тузилиб, араб, турк ва форс тилларида юзлаб жидц тахлил ва талкднлар битилди. У рта аср христиан Европасининг ди н и й мутаассиблиги, дунёнинг куплаб маданий халкдарини ёввойи деб билган буржуа Европасининг жохилона ва такаббурлиги туфайли то ХГХ асргача Европа бу китобдан бехабар ва бебахра колди.

216 МАНГУЛИК Кунёда хокимият кун сайин заифлашиб борар, гох унда, гох бунда исён олови бурсикдб ёнар эди. Бекларнинг хокимият талашишлари, крзиларнинг гуш налиги, бож-хирож йикувчи амалдорлар бедоди алалокдбат мамлакатни хонавайрон этди. Кдшлокдар хувиллаб кщди. Карвон йулларини чим бооди. Йулларда оч-юток, кдрокчи туцалари тенгираб юришарци. Бир пайтар кудратли булган салжукугар давлатининг заволи якднлашиб калган эди. Жалолидцин бунга шохид булишни истамасди. У Хусомитдинни Узига халфа кдлиб кугарганидан буён Ун йил утди, «Маснавий»нинг олтинчи жилди нихоясига етган, одатича, Хусомитдин сунгги сахифаларни к;ораламада укдб, шоир фармойиши билан сунгги бор тахрир-тузатиш киритган эди. Чала крлгани факрт уч шахзода хакддаги хдкоят. Лекин у Ш амснинг мулоксллар китобида бор, уни Валад хдм охирига етказиши мумкин эди. Ш оирнинг умр иши битган, соати етган эди. К дрийб етмиш йилдирки, тиним нима, шафкат нима - билмаган, сарсон-саргардонликлар, машаккат чекиб, хакдкат излашлар иродани тобласа-да, соеликди совурган, зохидлик йиллари, айриликдар, ишку изтироблар ила куйиб-хрвжираган тани энди айтганига юрмасди. Хатларининг бирида у Хусомитдинга шундок, деб ёзган эди: «Таним - бехдсоб яра-чакд босган бир от, гох хасгаланиб Колади, гох йулбарсга, гох окрок; эш акка айланади, дил амрига буйсунмайди, унинг айтганига кунмайди. Гох силкитади, гох иткдтади. Дам четга суриб колади, дам такда туриб колади. Тузалмайди хам, улмайди хам». Кира-хотун бир гал унинг бетоблигини куриб, беихтиёр нидо чекди: - Хужамиз уч-турт юз йил яшаб, оламни маъно ва хакдкат нурига тулдирса, не кдларди! - Нималар деяпсан, хотин! - деди безовталаниб Жалолиддин. - Мен ахир М иср фиръавни эмасман-ку! К,айда дунёйи замин ул, ц а й д а ул дури жауон?! Тез очинг зиндонниким, зулмат босибдур беомон! Узгаларга хайр истаб, банди зиндон улмиш ам, М ен бировнинг молига цул чузмаганмен урч канон! У кунларини купрок, сукут ичра, уй-хаёлга рарк, булиб утказарди. Гохо улим хакдца галати шеърлар айтарди.

217 %афасдан учган инсонлар! Курайлик ю з очинг бир бор! К/айиги сувга ботганлар! Б алщ дек курсат инг дийдор. М агар дурдона xhzjiuf рузгор сизни губор этмиш, Рубормас, сурмадирким, тортилур кузларгаул такрор, Тут лганлар! Улим эш ик к,ок,аркан, нуш и ноб айланг! Улим ош ищ а бегона, т у т т о щ а ш итоб айланг! йилнинг кузи Кунёга гоятда совук; келди, ёмгир куз очирмас, суикка сингувчи изгарин шамоллар эсарди. Бир жума куни шоир уйга к,айтаётиб, жалада кщ ди. Эшикдан усти-бош и жикда хул булиб, к,алтираб кирди. Эртасига туш акдан туролмади. Узунчок; бувдойранг юзи иситмада куяр, кузлари безовта ёнарди. К ира-хотун табибларга киши ю борди. Хаял утмай, тиб илмининг мацщур алломалари Акмалиддин билан Ёазанфарий етиб келишди. Ч уп-устихон булиб к;олган М авлонони узок; куздан кечирищди. Касалини безгак деб топш цди. Сурункасига бир неча кун дорилар ичириб, малкам суриб, хатто к,он олиш ди. Иситма пасая борди. Янаги хдфта чоршанба тонготарица шахдрни бутик, гумбурлаш уйротди. Уйлар силкиниб, бориб-келарди. Одамлар валима ичра Ховлилар, кучаларга к,очиб чикдш ди. Кундузи яна икки карра ер силкинди. Баъзи жойларда девор кулади. Камбагаллар малдлласида том босиб, одамлар унинг остида к;олди. Кунё адолиси беклардан тортиб, то Парвонагача хамма чодир ва утовларга кучиб утди. Кечкурун Ж алолиддиннинг согаигини сураб, хунармандлар бозоридан олтита ахий ок,сок,ол келишди. Валад уларни хастанинг хузурига бош лаб кириб, курпачага уткдзди. Ш оир тушакда бош ини кутариб, болишга суяниб утирди. О ёкдарини совук сув тула тосга сол ган, олдида хам сув тулдирилган идиш бор эди. У дам-бадам кафтларини хуллаб, иситмани босиш учун куксига юзларига сурарди. Ахий ок,сок,оллари ишбилармон кишилар Мавлоно хузурига келишдан узга муддаолари хам бор эди. Улар кукла ва ерда, ^атгоки ер остида хар неки сиру синоат бор шоирга аён, деб ишонишар, инчунин, зилзиланинг окдбати не булур, биз не кдлайлик, кимга суянайлик, деб сурашмо^чи эди. Лекин хастани кургач, савол бериш га юраклари бетламади. Жалолвддин буни пайкдци. Кадим солномалардан унга маълум эди. Кунёда зилзиланинг одатда дастлабки икки зарби хатарли буларди, Уша хдм )^амиша эмас. Шунга кура, соелигинисурашгани учун ташаккур айтиб, аста сузга кирищди, нафаси бугилиб, энтикиб гапирди:

218 Зилзиладан чучиманглар! Бизнинг бадбахт еримиз ёрли лукма сурайди. - У кафтини чуккан, kpk суяк куксига босиб, табассум килди. Буни тупрокка топшириш керак. Ш унда у тинчийди... Эртаси куни муридини эргаш тириб, сер^ашам тун кийиб, бошига уч кулоч салла Ураб, шайх Садриддин Кунавий пайдо булди. Ана шу кари тулкининг дастидан Жалолидцин куп азият чеккан эд и. Ш оирнинг ш еърлари, сую кли р убоби, рацеи самоъсига шайх отган ёзгирик ва тухмат тошлари, ш убхасиз унинг улим ини якинлаиггирган эди, шоирлар хасталикдан эмас, ранж-аламдан улишади, деб бекорга айтишмайди. Бирок, шайх Садриддин акдпи эди, хар нечук уз вактида чекиниб, эси борида этагини йигаб олишга акди етарди. У сунгги йилларда шоирга иззат-э^гиром изхор этиш билан чекланиб к,олмай, узини унинг мухлиси деб эълон кдпган эди. Бугун у Улим туш агида ётган хастага уз ^амдардлигини бидциргани келиб, жисман заифлашган Мавлоно руэ^н толиккан булса ажабмас, энди утган гапларни угли Валад, халфаси Х усом итдин хузурида эслаб утирм ас, д еб умид киларди. Садриддин бундан манфаатдор эди, шу сунгги учрашувни дастак Килиб, у узини шоирнинг вориси ва издош и деб эълон этмокчи эди: ахир, улшслар эътироз этиш олмайди-ку. Шайх ишорат айлади. Мурид таъзим ила олдинга чикиб, бири анор, бири олча шарбатига туццирилган икки кузачани хастанинг тушаги ёнига келтириб куйди. Бу шарбатлар иситмани босишга ёрдам беради, деб уйлашарди. Ш айх ергача эгилиб, таъзим адо этгач, суз когди: М ахбуби хабибимиз Аллода карим узи ш ифо бергай, о, Султонул рух! Ж алолиддин тушакда кдццини ростлаб, заррача истехзо зодар этмай, эхгироси том ила жавоб берди: М ахбуби дабибимиз Аллох билан унинг бандаи ouihfh Уртасида юпка бир куйлак, яъни, бир бахя масофа колмиш! Сизнику билмайман, аммо, мен ошик-маъшукдар яланроч булиб Ковушса, яхши деб уйлайман. Аллох сизнинг узингизга ш ифо бергай, мухтарам шайх! У оёга учида чордона куриб утирган Хусомитдинга угирилди: Эгнимдаги куйлагим агар ю щ а, м айин, И ш ц огуш и ичра ул калин ж уббадайин. Тан куш агини ечиб, ялант ч булиб, М ен алам ила энди уамогуш булайин...

219 Ш оир тухтаб н аф асин и р о стл а д и. С укунат к уй н и да Х у со м и т д и н кулидаги к,амиш к,аламнинг ки ти рлаган и эш итиларди. Йиллар буйи кдцрдон булиб долган ана шу садо унга кдйта нафас багишлади. Ш оир бош ини эгиб Ултирган шайх Садриддин, кулида калами билан жим к,сггиб турган Хусомитдин ош а узокларга бокиб, уз-узига дегандек, деди: Кунгил ичра нечук олам, нечук султ он билмассен, Танам сарт йди, пойим устувор чандон, билмассен. М унаввар бир цуёшмен, дур т ула т улцинли уммонмен, Замин теграмдадир, дилда яш ар осмон, билмассен. Ж ахрн бустонида бир боларидек учганим -учган, Асалдек сузларим, лекин сенга пию^он, билмассен. Калом ян гли г муборакдир улар, м ен ошиён чурдим, Кабутарларга дерманки, келинг, эй ж он, билмассен! Ацл бегона сенга, й щ эмиш фа^ми-фаросат %ам, Билармен, деб дам урма, урганинг ёлт н, билмассен'... Ш айх Садриддин кузини ердан кутармай, уй-хаёлга ботиб, халфасини эргаштирганча, ховлвдан чикди. Бу камтарин ховлвда на чурию жориялар, на хушсурат урпонлар, на харам огаси, на дарвозабон бор эди. Бу хонадонда у уз уйидаги кимматбахо гиламлар, кенг юмшок, курсилар, зар боф пардаларни хам учратмади. Лекин бу ерда у шундок, бир кудратга дуч келдики, унинг к,аршисида салтанатнинг бу олий уламоси бор давлати ва ш он-ш ухрати билан куёш нурига дуч келган шиша мунчокдай, Уз-Узига аянч ва пучак булиб куринди. Пучаклиги энди хаммага аён буладигандек, у чучиб, ховлидан чикиши биланок,, кузини бушликка тикиб, буюк бир бахтга муяссар булгандек, фавкулодца вик,ор ила юриб кетди. Ш айх билан сухбат шоирга кимматга туш ди. У кун буйи бир OFH3 хам суз айтишга мажоли етмай, ётиб кщ ди. М инг икки ю з етмиш учинчи йилнинг Ун олтинчи декабрь, ш анба куни тиник ва куёшли келди. Ш оир узини анча енгил Хис этди. Кун буйи, то шомга кдцар унинг соглигини сурабсуриштириб келганлар билан суг'батлащци. Хусомитдин унинг Хар бир сузини ёзиб борди. Кун буйи Валад ва К ира-хотундан тугилган угли Алим Ч ал аби й гал м а-гал дан у л ти р и б, у н и н г туш аги ён и д а н жилишмади. Валад куп кечаларни уйкусиз кечирди. Юзи корайиб, ингичка тортиб колган, ёнокларидаги кизилликдан асар хам колмаган эди. Т онготарга якин отаси уни сек и н чакирди. Урлининг

220 уйкусизликдан к д п -к дзар и б кетган кузларига ачиниш ва мехрибонлик билан тикилди. - М ен пича дурустмен... Бориб, ж индек ором ол... Валад угирилиб, кузёшларини яширди ва ташкари чикди. Ж алолиддин унинг изидан бокдб, деди: М ени куй энди, мен кунглинг бузармен, К уйик ж оним билан калкиб сузармен М ухаббат бахрида, ул шева, щ ш р т, М ени куйм ас т ирик, гарк айлагай бот. М ени маъзур тутгил, т утмагил хуп, М ени куйгил, узингни кийнама куп. Алам водийсида кузёш и дарё, Тегирмон кур неча, ул юргизар, o yj Уш алким багритош, кел, деб чекар ун, Ки, ундан %еч кимса сурмагай хун. Садокатдан менга суз очма, ошик, Х ак эрмиш мсцбубинг, бул унга содщ... Х усомитдин куллари кдптираб, устознинг бу сатрларини кргозга сиёх билан эмас, юрак к,они билан битди. Бу шоирнинг оламга энг сунгги иищ икрори, дарё-дарё тукилган кузёшлар бекорга кетмас, улар, х о й н а -хо й, Хак;ик;ат тегирм онин и айлантирар, деган умиди эди. Буяна, Уелим Валад менга меросхур булиб к,олмай, хакихдй издош, балки хакдк,атга дойр исёнкор б^лар, деган эьтимоди хам эди. Якшанба огар жимжитлик ила кечди. Хастанинг ахволи орирлащди. Бу хабар хун ар м ан дл ар б о зо р и г а, ун дан дарвеш лар хонак,осига, масжиду Мадраса, ховлию хонадонларга, бек ва амалдорларнинг курюнларига, султон саройига, камбагаллар махалласига, атроф-теваракдаги кдшлокларга ёйидци. Бугун Кунё дахшатли зарбани кутиб, нафасини ичига ютиб турарди. Куёш гарбга огаб, Теккели tof чуккиларини шафакдо буяркан, шахдр кучаларида фарёд-фигон кутарилди. Балх во изи С ултонул У ламонинг угли, Валад ва Алим Чалабийнинг падари бузруквори, Ш амсиддин Табризрийнинг дусти-ж онажони, заргар Салохидцин, Х усомитдин Чалабий, А ъ л о и д д и н С и р я н у сл а р н и н г п и р и -у с т о зи, салж ук, сул тон лар и н и н г ф ук,ароси, тасаввуф аллом аси, Мадраса мутаваллийси Мавлоно Мухаммад Ж алолиддин оламдан утди. Л екин «М аснавий» ва «Девони К абир»нинг муаллифи, инсоният тургунча туриб, хар бир янги авлод билан кдйта

221 тугаладиган буюк шоир ва дониш манд Ж алолиддин Румий башарият билан абадий бирга кщ ди. У н ин г узи хам бун и биларди: «М ен тахтдан тобутга сакрайдиган сузггонлардин эмасмен, менинг манглайимда абадият мухри баркарор». Ш унинг учун васият этган эди: М ен улган кун дамо-дам чекмангиз гам, Уни %ижрон куни деб уйлам анг jfам. Бу^иж ронмас сира, васли-висалдир. Висолда fo m чекиш куфру уволдир. Куёш ботса, т ат н булгуси пайдо, Тукилса ерга дон булгай уувайдо! У тллари, дустлари ва шогирдлари дам шеър укиб, дам сукут саклаб, тун буйи ш оирнинг бош ида ултириб чикишди. Тонготарда, ж арчиларнинг хайкдрик-сурони кучаларни тулдирди: Салоти жаноза!.. Салоти жаноза!.. Салоти жаноза!.. К унёнинг куплаб хонадонлари, карвонсаройлари, хонакою мадрасаларда ана шу сунгги, видолаш ув хабарини кутиб, ухлашмаган эди. Жарчиларнинг овози янграши билан минглаб халойик, кучаларга отилди. Эркаклар, аёллар, болалар, ахий биродарлар, ок;сок,оллар, халфалар, бекзодалар, сарой мулозимлари, савдогарлар, атроф кишлоклардан келган дехконлар, ялангоёклар, ялангбошлар, хуллас, катга-кичик хамма кирк йиддан зиёдрок, шахар халкдга таниш уша нопармон яктак ёпилган тобутга уз елкасини тутиб бериш ни истарди. Одатга кура, к,абр бош ига суй иб, бевабечораларга таркатиш учун саккиз хукизни тобут олдига солиб, хайдаб боришарди. Мотам издихоми сарой ва жаноза укдладиган масжиди жоме жойлашган Аьлоидцин тепалигига элтувчи бош гузарга чикдши билан халойик; уни хар томондан сикдб, Ураб олди. Турклар ва хуросонийлар, юнонлар ва арманлар, православлар ва яхудийлар - хамма шоир билан видолашишга келган, хар ким уз русумида алвидо айтарди. Хофизлар Куръон укдшар, раввинлар Таврот, православ рухонийлари И нж ил оятларини хониш кдцар, ош икдар рубоб чалиб, чидцирма кркиб, рак,с тушишар, ишк; мухаббат хакдца ёниб-куйиб кушиклар куйлашарди. Халойик Ураб олган издихом таккд туриб колди. Ш унда П арвонанинг кул иш орати билан у сарой дарвозаси олдидаги тепаликда турарди - сокчилар килич яланточлаб, одамларни уриб-суриб, четга хайдай бошладилар. Хамма нарса аралаш-куралаш булиб

222 кетди: тиловату йига-сикилар, кдроату кичкирикдар, мусикий ва разаб хайкдрикдари... Бу шоир улимидан сунг уни халкдан ажратмоцчи булган илк уриниш эди. Ким билади, тобут тусатдан ерга тушиб кетмаганда, оломоннинг сикуви остида сокчилар, тобут атрофидаги уламою факд^дар, шоир дусти-ёронларининг холи не кечарди. Кдосиллаб синган тобут ва ерда ётган ок; кафанни кур ганда, оломон дахшатдан ханг-манг булиб, туриб к,олди. Дустлари ш оирни кулларида кутаришди, тобут тузатувчи усталарнинг так;-тукини босиб, Куръон оятлари яна оцд кетди. Узун кдппокдари устидан крлин дастор Ураган уламолар тудасидан орик^ нимжон бир гавда сурршшб чикиб, М уинидцин Парвона турган тепалик томон пидцираб югурди. Бу - уша нимж он кдоия, бир пайтлар Ж алолидцинга ж охилларнинг саволларини етказган югурдак факих эди, у тепалик бош ига етгач, уч букилиб, сийрак сокрлчасини тупрок^а суйкаб, таъзим кдлиб, бидирлади: - О, олампанохи бомурувват, амирул умаро! Д ину иймон пешволари тарадцуд ичра к,олмишлар: уз шайхини дафн этаёттан муминлар ичра насроний ва яхудийлар не кдгур? Подшохи ислом маъракасига келишга алар нечук журъат этмишлар? Аларни хайдаш га ф арм они олий берингким, токи бандаи мумин Ж алолидцин Мухаммадга салоти жаноза укдлгай!.. - Рост айтасен, факдх! деб унга бош иргади П арвона. Ва яхудий, христиан рухонийларини чорлаб, уларга уз кдвмларини олиб чикдб кетиши ни буюрди. - О, мархаматли хукмдор! - деди православ соборининг мутаваллийси Ота Стефаний. Куёш ер юз ини ёритганидек, М авлоно хакдкат нури ила бутун башариятни мунаввар этмиш. Куёш - хдмманинг мулки. Зеро, Мавлоно айтмишким: «Етмиш икки халк; мендин асрор урганур. М ен - найдирменки, ХЭР пардайи созимда юзлаб садолар нихондир!» Магар кдомларимизга буюрсак хам, улар кулок; осиш майди... - М авлоно нон кабидирлар, деб уни кувватлаб тушди яхудийлар жамоасининг раввини Хдйаффа. Н он хаммага зарур. А м ирим, очларнинг н он дан ю з угириб кетганини к;айда кургансиз?.. Муинидцин Парвона иложсиз крлди. У нима хдм кдла оларди? Бирор куч бу маъракада муминларни райридинлардан ажрата олмасди. Жалолидцин учун уларнинг хаммаси баробар эди. М айлига, ким булмагил, кел бари бир, Д ахрию оташпарастсен бари бир. Н еча бор паймоншикастсен - бари бир.

223 Ноумид куйм ас сени остонамиз М айлига, ким булмагил, кел бари бир... Тобугни елкага олишди. Яна ашъор, дуою тиловат, созу садо, фарёду фотон кукха юксалди. Яна оломоннинг сикуви остида издахом тухтади. Яна кдлич ва калтаклар ишга солинди. Яна Жалолиддиннинг тобуги ерга тушди. Одамларнинг елкасидаугиши жоиз билган бу йулни у тириклигида йигирма дакдкдца босиб утарди. Бу йулда тобут турт карра синди. Сокчилар одамларни турт карра калтаклашди. Шоирнинг кул каноти булмиш усталар турт карра унинг сунгги маскани - тобутини тузатишди. Эрта тонгда йулга чиккдн издихом факдт кечга як?ш масжидга етиб борди. Тобутни тош сулага куйишди. Одцинга шайх Садриддин КУнавий чихдб енгидан тасбихини олди. Шоир Уз тобути устида жаноза Укишни гуё унга васият этган эмиш. - Мархамат кдлинг, о подшохул машойих! кдчкирди жарчи шайх Садриддинга. Садриддин тобутга якинлашмокчи эди, шоирнинг кузларини бекштвн табиб Акмалвддин чидаб туролмади: - Жим бул, жарчи, деди у. Подшохул машойих ёлгаз Мавлоно эдилар! Садриддин кулида тасбихи билан тош к,отди. Бутун шахдр олдида риёкорлиги фош булгандек, бошига кон урди. Томога какраб, гурс этиб ерга йикдлди. Уни кутариб олиб чикишгач, кози Сирожиддин жаноза уквди. - Халойик мархумни билармидингиз? - Биларди к! - гуриллаб овоз берди хдмма. - Мархум нечук одам эди? - Яхши одам эди!.. Жойлари жаннатда булсин!.. Бу дахшатли кун хам нихоясига етди. Султонул Уламойи Балхий ва заргар Салохидцин Кунавий согоналари ёнида яна бир кдбр дуппайди. Курбонликха суйилган молларнинг гуиггидан гадоларга бир булакдан улуш тегди. Халойик таркдла бошлади. Хаммадан сунг шафак алангасига чулганган шахарга томон йул олган киши Хусомитдин эди. Йук, унинг дусти, оркатога, унинг пири устози Мавлоно Жалолидцин кора тупрокка эмас, унинг кдлбига дафн этилмишди. У гара-шира шом кррошусида уйлари томон таркадиб бораётган ана шу инсонлар кдлбида яшарци. Устоз рост айтган эди: Агар улсам, биродарлар, мени тупроцдин ахтарманг, Яшармен aoyiu ориф кунглини мангу макон айлаб... Уша кундан буён кдрийб етти юз йил кечди. Биз Кунёдаги

224 Аьлоидцин тепалиги устида турибмиз. Шахарни ураган кдлъа деворларидан асар ^ам к,олмаган. Шамол дарахтларнинг япрокдарини шитирлатади. Факдт ярим вайрона *одца кдк^айиб турган минора бу ерда бир пайтлар мусулмон дунёси кудратли султоннинг саройи булганидан дарак беради. Тепалик устидан ша^арнинг бош гузари охиридаги масжид миноралари кузга чалинади. Масжид гумбази яшилга монанд. Бир бокранг денгиз тулкднларига, бир бокранг, Кунёнинг кдшки осмонига ухшайди. Бундан етти юз йил мукдццам ана шу гузардан Жалолидцин Румийни кутариб утишган, яшил гумбаз Куббаи Хазра унинг кдбри устида икки ярим аср кейин тикланган. Масжидца хозир музей жойлашган. Унда шоирнинг кдвилган пахталик туни, учта кулранг жун такдси, шеърларининг илк руйхати, замондошларининг кулёзма китоблари сакданади. Кудукка ташланган Шамсидцин Табризийдан алам ва каштали кдйик;-кдлпок; \ам шу ерда. Кенг ичкари сащ ида бетиним сув шилдирайди. Тонгдан шомгача зиёрагчиларнинг кети узилмайди. Атроф кдшлокугарцан келган, кош-кузини к,ора румол билан ураб олган дехкон аёллар. Кора кузойнак такдб мини ёки макси юбка кийган, буйинларига фотоаппарат осиб олган европалик туристлар. Анк,ара ва Истанбудцан келган йуловчилар. Афгонистон ва Хиндистондан келган сайёзу1ар, хунармандлар, амалдорлар, талабалар. Музейга пойафзални ечиб киришади. Магнитафонда босик, пардаларда кдцимий о^анг - шоир севган рубоб ва най садсшари янграйди. Витринада оппок, либос кийиб, ракр тушаётган ошикларнинг хдйкалчалари. Кимдир ёнимизда пичирлаб, Жалолиддиннинг кдлин к,орозга туширилган сатрларини укдйди: Хар нечаки монандсен, ушанча бор бул, хдр нечаки борсен, ушанча монанд бул... М асжиднинг деворларига ун олтинчи асрнинг машхур хатшглари туташ хатги насталик, чекишган. Ажиб шеър гулшани. Кимдир яна ёнимизда укдйди: Кршимда лим т ула бир коса айрон, Ж ахрн шарбатлари менга не даркор? Агарчи очмену захмат чекармен, Алишмам уурлигим цулликка зинхор... Аллокдчон султону салотин, вазиру вузаронинг излари оламдан Учган. Уларнинг фармону фармойишлари кани? Салжукдйлар салтанати подшолари ва уларнинг малайлари номларини бугун ким эслайди?

225 Етти юз йил кечди. Жалолидцин зиёратига келувчиларнинг охири х,амон куринмайди. Хар куни - Ун олти мингга якдн зиёратчи. Нега келишади? Кучага чикдмиз. Уша багоят олис кундагидек, Кунё уствда шафак; щ рм из аланга ёйган. Самода реактив самолёт солган из аста таралиб боради. Етти юз йил. Лекин, нафсиламрни айтгацца, Жалолидцин Румий бугун инсон оёги ойта етганини эшитиб, унчаям ^айрон крлмасди. У уз акдий ва ру^ий кудратларини жиловлаб олган башариягт оламни Узига буйсундиради, деб ишонарди. Уни воситалар эмас, махрад банд этарди. Унинг учун макрад - И нсони Комил эди.

226 НАШРИЁТДАН Биз уш бу китобн и н г узбек китобхонларига такдим этилишидан бен щ о я хурсандмиз. Бунинг сабаблари бор. Жалолиддин Румий номи узок, замонлардан бери Туркистон халкдари орасида х,ам маълум ва мацщур. М авлононинг мухлислари, унинг ижодини севиб урганган, унга ик^идо этган адиблар бу тупрокда озмунча утмаган. Абдурахмон Жомий «Маснавийи маънавий»ни китоби беназир, деб атайди ва унинг муаллифига уз ихлос-эхщромини юксак пардаларда ифода этади. Алишер Н авоий Узининг «Насоимул мухаббат» асарида Жалолиддин Румий хусусида хам крлам тебрагади, уни буюк файласуф шоирлар, устози комиллар крторида тилга олиб, таъриф-тавсиф этади. Навоий талкднида Жалолидцин Румий мунаввар бир сиймо булиб гавдаланади. Унинг Балх шахрида дунёга келиши, болалик йиллари, ун бир ёшида Фаридиццин Аггор билан учрашиши, Ушанда Аггор совга кдяган «Асрорнома» китобини умр буйи мутолаа этиши, асраб-ардоклашй хакдцаги маълумотлар Навоий томонидан ажиб бир мехр ва хассослик ила кдламга олинади. Сунгра Жалолиддиннинг ynyf инсоний сифатлари, теран панду хикматлари устида суз юритилади. Чунончи: «...Алар дебтурларки, озод улдирки биров ранжида кдпгондин ранжида булмагай ва жувонмард улдирки, ранжида кдлурга муставжиб булгонни ранжида кдлмагай». Шундан сунг Жалолидцин Румийнинг маънавий дунёсини характерловчи бир ривоят келтирилади: мавлоно бир кун, мен етмиш уч мазхаб билан биргамен, дебди. Бу гап унинг ракдби крзи Сирожидцин Кдзвинийнинг кулогага етибди. К,ози бир муридини чацириб, шу гапни купчилик ичида Жалолидциндан сура, айтганига икрор булса, аяма, хак.орат кдл, деб буюрибди. Мурид шундай кдпибди, Мавлонони огазга олиб булмас сузлар билан хакрратлабди. Ш унда Жалолидцин табассум килиб: «Биз ушалар билан хдм биргамиз» дея хахрратловчини мулзам этган экан... Алишер Навоий мазкур асарида Шайх Нажмиддин Кубро хакдца гапириб, яна Жалолидцин Румийга мурожаат этади... Чингизхон Урганчни к,амал кдлганда Н аж миддин К убро

227 мункиллаб крлган чол булишига кдрамай, халк; лашкарини йигаб, душманга кдрши жанг кдпиб, шу жангда марддарча хдпок билган. Лекин улганда байрок, дасгасини кулдан чикдрмаган... Навоийнинг шащцатича, кейинчалик Жалолиддин Румий ана шу хакда рубоий битиб, биз улганда дам уз эътик,одида собит коладиганлар наслиданмиз, деб фахрланган экан. Хуллас, Жалолидцин Румий узбек мумтоз шоирлари хам «устоз» деб тан олган дохий санъаткорлардан бири. Узбек шеъриятининг хаётий акдцаларида Румийнинг хам буюк рухи, улмас анъаналари яшайди ва асрдан асрга, наслдан наслга утиб, яшнаб-яшариб келади. Улкан ижодий мероси, бой маънавий дунёси билан Марказий Осиё халкдари тарихи ва маданиятига чамбарчас бокланган yoiyf сийм о - Ж алолиддин Румий хакидаги бу китоб Узбек китобхонларига хам манзур булади, деган умидцамиз.

228 Авлиёлар хащ нинг хужжатидир «Кунгиллар султони» деб улугланган урта аср шаркрнинг йирик алломаларидан Жалолиддин Румий ( ) хижрий 604 раббиул аввал ойининг 6-свда (30 сентябрь), Хуросоннинг Балх шахрида тугалган (асл исми Мухаммаддир. Жалолиддин Румий тахаллусини олиши, турклар кичик Осиёни Рум эли деб хам аташган. Мавлоно - калимаси арабчадан булиб д$гст, кушни, якдн маьноларини билдиради ва Шаркда улур алломзлар исми га кушиладиган сифатдир). Унинг отаси Бахоуддин Валад уз даврининг йирик уламоларидан бири эди. М ухаммад Хоразмшох билан ихтилоф туфайли замонасининг «султонул уламо»си булган Бахоуддин Валад рз оиласини олиб Балхдан чикиб кетади. Яна бир маълумотга кура Бахоуддин Валад мугул истилоси туфайли, олдиндан Балх такдирини сезганлигидан шахарни ташлаб кетган деган фикрлар бор. Дархакик?т, муруллар Балхни босиб олгач катли ом килади, турт юздан ортик машхур алломаларнинг боши кесилади. Балхдан чиккднларида Жалолиддин беш ёшда эди. Уларнинг оиласи Нишопурда, Багдодца, Маккада, Мадинада, Дамашкда, Халабда, Окшахарда, Ларенда (хозир Кдраман)да яшайдилар. Ёш Жалолидцин Нишопурда Фарвдидцун Аггор билан крришади. Жалолидциннинг нихоятда зехнлигшгига койил булган шайх, унга «Асрорнома» китобини тухфа килган. Бу шахарларнинг кайси бирига бормасин Бахоуддин Валад иззат-хурмат билан кутиб олинади, сиёсат ахли хам, илм ахли хам бирдек эьзозлашади. Охири турк султони Кайкубод I ( б)нинг таклифи билан 1228 йилда Кунё шахрига келиб урнашадилар. Ж алолидциннинг онаси Балх амири Руклиддиннинг кизи М^мина-хогун Ларевда шахрвда вафопг этгацци. Отаси Бахоуддин Валад 1231 йил 23 февралда Кунёда дорул бакога рихлат килади.

229 Бу вак,тда Ж алолиддин балогатга етган булиб, отасининг муридларидан, асли самаркднддик булган Савд Бурхонидциннинг Гавхар исмли кдзига уйланган (1225) эди. Гавхар-хотундан Жалолвдцин икки угил куради. Катгаси Султон Валад келажахда шоир булиб етишади. Гавхар-хотун вафотидан сунг, кунёлик тул, Кира-хотунга уйланади. Бу оиласидан Музаффаридцин Олим Чалабий ва Малика исмли фарзандларини куради. Аввало отасидан ва даврининг улут алломаларидан таълим олган Жалолиддин йирик мутафаккир, файласуф, шоир булиб етишади. Унинг ш^гидори жуда ёшлигиданок; сезилган. Машхур мугасаввуф олим Мухидцин Арабий хали бола Жалолидцинни отасининг орхдсидан кетаётганини куриб, «Аллох, Аллох бир дарё оркдсидан уммон кетаётир» деган экан. (Мавлоно хаёти ва асарлари. Тайёрловчи Хилми Южебаш. Истанбул , 6-бет.) Дархахдаат 1231 йил отасининг улимидан сунг урнига шайх булган Жалолидцин Румий кейинчалик отасидан хам машхур шахе булиб етишди. Унинг адабий-фалсафий мероси нихоятда бойдир. «Маснавий маънавий» асари олти дафтардан иборат булиб, дан ортик, миерани Уз ичига олади. Бу асарни Жалолвдцин Румий умрининг сунгги 10 йилида яратган. «Девони Кабир» («Девони Шамсул Хахрйих,», яъни «Хакдкат куёшининг китоби» деб хам аталади) миерадан иборат булиб, 2073 казал жамланган. Рубоий ва туртликлари 1791 дан ортик, «Фихи мо фихи», яъни «Нимаки ундадир - ундандир» (Узбек тилида «Ичингдаги ичингдадир» номида 1997 йил нашр кдлинган. Таржимон Улукбек Абдувахоб) фалсафий асари, «Мажолиси сабъо» диний насихат ва угитлари, 147 мактубдан иборат «Мактубот» туплами бор. Бу асарлар асосан форс тилида булиб, уларнинг жуда оз цисмини (18 байт) шоирнинг узи ёзган. Жалолидцин Румийнинг деярли барча адабий мероси котиблари (асосан Хусомитдин Чалабий) томонидан Румий айтиб турганда ёзиб олинган. Бу нарса улук мутафаккир меросини заррача камситмайди. Ф орс тилидаги Куръон деб улукланган «М аснавий»: «М аснавии маънавий мавлавий, Хает Куръон дар забони пайлавий».

230 (Кдранг: Н.Одилов «Мировоззрение Джалалидпина Румий». Ирфон. Душанбе, 1974) «Най таронаси»ла Тингла, най андоц шикоятлар цилур Айрилшуюрдан шикоятлар килур мисралари билан бошланади. Чунки най тасаввуфда ошик, яъни илохий ишк, ош ипш инг рамзий образидир. Ориф ва 0191л инсоннинг, Узини илохий ишк, йулига балполаган инсони комилнинг лутфи нихоятда ошикрна ва лазиз булиши керак. Узини тоза хаётидан айрилган найнинг «жудоликдан шикоятлар Килиши» ориф инсоннинг рухи каби хдмиша бокдй рухоният аламига ингилиши кабвдир. «Маснавий маънавий»да Жалолиддин Румий Узининг таълимопши, дунёкарашини баён калган. Хадис ва оятлар, халк огзаки ижодидан олинган масаллар, накллар, латифалар, ибратли вокралар ва хикоятларга Уралган фал саф ий фикрлар асарнинг мохиятини ташкил этади. Инсонларга тушунарлирок, ва тезрок етиб бориши учун у Уз таълимий фикрларини шеърият тили билан суэлади. Румий мутафаккир шоир сифатида мураккаб суфиёна фикрларни, рамз билан ишора килинган мулохазаларни оддий хаётий тафсилошар билан тушунгириб беради. «Суз либос. Маъно унда яширин асрор», деганди Румий. Равон тилда, тушуниши осон усулда, теран маъно бериш Ж ал ол и дди н Румий ш еъ рияти н и н г узи га хос хусусиятларидавдир. «Румий минг йиллар давомида тупланиб келган Ш арк фалсафаси ва хикмати, исломий хакикдтларни омухта этаолган, тасаввуф ва фалсафани кушиб, инсон рухи диалектикасини очган ynyf мутафаккирдир. Унинг кэрашларвда бирон-бир мутаассиблик, кур-курона акидапарастлик намунасини курмайсиз. У тийрак ва хушёр куз билан дунёга назар солади, инсонни кдндай булса, шундай олиб Урганади, инсон кдлби туридаги энг нозик, энг инж а, эн г яш ирин сирларни ош кор этади, рухи м и з икдимларидаги узимиз сезмаган крнуниятлар, заруриятларни курсатиб беради» (Н.Комилов. «Тафаккур хазинаси». «Ичинхдаги ичингдадир»га сузбоши. Т., 1997 йил, 6-бег). «Маснавий»да инсоннинг бутунлиги, улушиги, мусаффолиги хам, нуксонлари - худбинлик окибатидан келиб чикадиган иллатлар хам тахлил этилади. Бу иллатлардан, нуксонлардан

231 кутилиш, покланиш фазилатлари баён килинади. Инсонлар динидан, иркдцан, миллатадан кдгьий назар бирдир. Мукими у инсон булганлиги учун кадрлидир. Тасаввуф нинг асосий юяси инсон кунглидир, кишилар турли тилларда сузлаш иш и, халкларга булиниш идан катьий назар улар бир-бирини тушуниши, англаши керак. «Маснавийжинг бош юясини суфий тилни, яъни «тилсиз тилни» билишга ундашдир. Румий мана шундай умумбашарий гояларни таркиб кдлиб ёзади: Яна кел, яна Ким булсанг уша б^п, Хохд кофир, хозди мажусий, хоки будпараст, Майли юз карра тавба килган бул, Майли юз карра бузган бул тавбани Умидсиалик даргохд эмас бу даргок К эндок булсанг - шундок кел... (Миртемир таржимаси) Инсонни улуклаш Шарк шеъриятида хамиша биринчи мацсад булган. Бу гоя Румий шеъриятида здам, фалсафий асарларида, ваъзларида кам бирдек Уз ифодасини топгандир. Румий уз даврининг буюк нотики з^ам эди. Унинг ваъзларини эшитиш учун жуда узокпардан мухлислари келишар ва бу ваъзларидан олам-олам маъно, завк олиб кайтишарди. Машхур турк шоири Юнус Юмро кам Жалолиддин Румийни тинглаш учун Кунёга келган, «унинг назари кунглимиз оинасидир» деб мавлоно нуткдцан масрур буигачди. Жалолиддин Румий нугкини эшитиш учун Табриздан Мухдммад Шаме Табризий деган дарвеш келдци йил 26 ноябрда даврининг икки буюк инсони учрашадилар. Хозир кам Туркияда Жалолидцин Румий ва Шаме Табризий учрашган жой «икки накр учрашган» жой сифатида зиёрат Килинади. Тасаввуф илмини яхши Урганган суфий Шаме Табризий ва Жалолиддин Румий учрашувида Шаме шундай савол беради: - Эй, у дунёю бу дунё маънию мокиятларнинг саррофи! Айтгин, ким устун Мухаммад пайкамбарми ёки Боязид Бистомий?

232 - Бу не сафсата? Албатта Мухаммад устун! (Р.Ф иш. «Жалолиддин Румий», 185-бет). Мана шу савол-жавобдан икки аллома бир-бирини тушуниб булганди. Кейинчалик Шамсиддин шундок, деган экан: «У менинг сузларимдаги балокатни дарров пайкдци, мен эсам у сузини тугатмаёк, унинг юрак мусаффолигидан мает булдим». Шаме Табризий билан сухбатлар Румийга янада шщом берди. Бу икки дуст соатлаб су^батлашар, зоэдерий ва ботиний белгилар *акдда бир-бирининг фикрини туддирарда. Жалолиддин Шаме Табризийга шу к,адар кунгил куйганвдан, асраб олган кизи Кимёни бериб узига куёв кдииб олаци. Аммо бу якднликка райрлик кузи билан кдраганлар, кейинчалик Шаме Табризийни йукотиб юборадилар. Я»дн дилдошидан айрилик, Румийга жуда кдттик, таъсир кдлади. Шаме билан бошкд учраша олмаслигини сезган Румий разаллар ид а Шаме тахаллусини *ам куллаган. «Д евони К абир»ни «Д евони Ш амеул ^акойик» д е б номланганининг сабаби хдм Жалолидциннинг Шамсга булган хурматидандир. Жалолидцин Румий умрининг охиригача Шаме Табризий хотирасини эьзозлаб Угди. Румий олам билан уйкун булишга интилди. Бир умр эзгуликни, покликни таргиб кдпди ва Узи комилликнинг намунаси булди. Мана ^азратнинг шу руадаги рубоийси: Яхшилик кдл, замон яхшилик олеин, Яхшилар бошига яхшилик солсин. М ол-дунё барчадин, сендин *ам крлур, Яхшиси мол эмас, яхшилик цолсин. (Ш оислом Шому%аммедов тарж имаси) Румий одамларни илм олишга ундади, турриликка, софликка йуналтирди. Хар бир инсонни «тожи олам» булишига интилиши даркорлигини сузда хдм, амадца ^ам исбот килди. Булай десант доимо сен шоду дуррам, Кдйга борсанг хдмки азиз мукаррам, Илм ургану покиза ва турри юр, Шунда булажаксан сен тожи олам. (Ж амол Камол тарж имаси)

233 Асарлари фикрлашга, инсон $>злигини танишга бошловчи Жалолидцин Румий умр буйи одамлар онгини рухоний билгилар билан чарогон этди. У тушунчаларини шеърият, муыща оркдли англашни ургатди. Мавлавийлар ижро этадиган самоъ рак,си бугун х,ам Туркияда кенг таркалган булиб, Тангрига ибодат усули, коинот ва инсон уйгунлашувига ишора тарзда кдралади. Румий ижоди узидан кейинги авлодларга бир мактаб булди, маънавиятнинг юксак чуккдларини эгаллашга чорлади. Румийдан сунг яшаб утган деярли барча Ш аркдинг буюк шоирлари уни узига устоз деб билдилар. Абдурахмон Жомий «Маснавий ва маьнавий»ни беназир китоб, форсийдаги Куръон деб улунтса, хазрати Алишер Навоий узининг «Насойимул мухаббат» асарида Румийни юксак хурмат ва эхгиром билан тилга олди. Исёнкор шоир Боборахим Машраб «Маснавий»дан илхомланган холда «Мабдаи нур» достонини яратди. Машхур шаркал унос Е.Э.Бертельс: «Жалолидцин лирикаси бу сохада башарият эришган энг буюк ютукдардан биридир. Агар у Иарбда кенгрок, маълум булганида, унинг номи жздон адабиётининг Ш експир, Гёте, Пушкин каби гигантлари к;аторига утиши шубхасиз эди», - деб Румий ижодини юксак бахолаган эди. Аток^яи фаранг мухаррири М.Боррес эса: «Мавлоно Жалолидцин шеърияти билан танишгандан сунг, Данте, Ш експер, Гёте, Гюголарнинг камчилликларини кашф этдим», дея ёзган (Мавлоно хаёти ва асарлари. Х^илми Южабаш нашрга тайёрлаган. Истанбул йил, 8-бет). Жалолидцин Румий ижодига бу кдцар юксак бахо берилиши бежиз эмас. Иарбда уни «Ш аркдан чикдан иккинчи куёш» деб хам улутлашган. Ш оирнинг катга Угли Султон Валад Жалолидцин Румий кдрашлари асосида «Мавлавийлик» сулукини тузди. «Валаднома» достонида Румий таълимотини таргиб кдвди. У «Салжукдй шеърлар» деб ном олган туркумини Мавлоно таърифи билан бошлайди. Мавлонодир авлиё кутби, билинг, У нимаки буюрса, шуни кдлинг, Тангридан рахматдир унинг сузлари, Курлар Укиса очилгай кузлари.

234 Шу тарща асрлар утган сари Жалолидцин Румий асарларининг кдцри оша борди. Чунки Румий шеъриятининг асосида инсон узлигини англаш мохияти ётади. Узлигини таниган одамгина илохийлик билан уйгунлашуви мумкин. Шоир вазалларвдан бирида: Аё сиз жон чекиб хар лахза изларсиз Илохийни, Ани иалашга хожат йук> илохийсиз, илохий-сиз! Бу шаккоклик эмас, инсон улугланишининг энг олий намунасидир. И лох инсон к;албида булиш ининг, инсон комилликка эришгачгина борлик, билан сингишиб кетишининг теран ифодасидир. Жалолидцин Румий урта аср талотумлари мугул боадш и, салб юришлари, линий мазхаб низолари авж олган бир пайтда, у барча инсонларни дуст, биродар булишга чорлади. Иркд, миллати, дини, наели, мартабасидан кдтьий назар барчани бир инсон кузи билан куришга ундади. Сурадим: сен кдердансан? Табассумла дер: Эй жон, Ярмим Туркистондандир, Ярмим эса Фаргона, Ярмим суви тупрокдан, Ярмим эса жону дил, Ярмим дарё сохили, Ярмим бари дурдона. Дедимки: дуст булайлик, Ахир мен кдриндошинг, Дедики: менга тенгдир, Кдриндошу бегона. Барчата баробар кдраган Мавлоно Жалолидцин Румий вафот этганда, унинг тобути ёнида мусулмон Курьонини, насроний Инжилини, яхудий Тавротини укдган, даф н маросимида Кунёдаги хамма миллат вакиллари иштирок этган экан. Румий ва унинг кдриндошлару маслакдошлари дафн этилган турба (кдбристон) бугун зиёратгох, бир томони музей. Бутун дунёдан

235 ихлосмандлар о*дб келади (Одамларнинг соатлаб Румий кдбри ёнида соме туриб, кузларида ёш билан дуо укдшларига мен узим гувох булганман). Жалолиддин Румийнинг ушбу рубоийси бани башарга кдратилган шоир васиятвдек: Эй дусти азиэларим, жудолик этманг, Куп хою-хавас бирла хатолик этманг. Бир жумлада сузлар каби мардона туринг, Амр улди вафоки, бевафолик этманг... (Ж амол Камол тарж имаси) Румий 17 декабрь 1273 йили (хнжрий 672) якшанба куни вафот этди. Икки ориз Радий Ф ишнинг «Жалолиддин Румий» тарихийбиографик романи хусусида. Шарк, адабиёти билан кдзик^б юрган Р.Фиш Н озим Хикмат билан сухбатлардан бирида Жалолиддин Румий эдодца эшитиб к;олади. Ш оир ижоди ва шахсиятига нихоятда мафтун булган Р. Фиш Туркияга бориб Жалолидцин Румий адабий мероси ва румийшунослар билан сухбатлашиб, куплаб илмий манбаларни урганади. 20 йиллик мекнат натижасида юзага келган хужжатли романини 1972 йили «Молодая гвардия» нашриётида чоп этгиради. Кейинчалик к^йта ишлаб, тупдириб, 1985 йилда «Наука» нашриёти томонидан нашр кдлдиради. Бу маьнавияг оламида вок,еа булди десак ацашмаймиз. Чунки Уша Baxj сиёсатига кура, узбек адиблари мустакдп бу ишни амалга ошира олмасдилар. Хатто Жалолидцин Румий ижоди ва хаёти хакдца узбек зиёлилари собик, шуролар тузуми даврида бирор суз айтиши мумкин эмасди йилда Наум Гребнев Уз таржимасида «Маснавий»дан парчаларни «Поэма скритом смысле» номи билан эълон килади. Худци шу йили хассос шоиримиз Жамол Камол Радий Фишнинг «Жалолиддин Румий* романини узбек тилига таржима кдлиб, нашр этгарди. Бу адабий мухитда жуда илик, кдрши олинди. Асар Ж алолидцин Румийнинг болалигидан умрининг охиригача булган вокраларни кдмраб олиб, ширали тилда хикоя Килинади. Уша давр ижтимоий, сиёсий мухдг романда теран тасвирланган. Ёзувчи купгина холларда жуда уринли равишда Ж ал ол и дди н Рум ий асар л ари дан парчалар к елтириб

236 фойдаланадики, бу бош к,ахрамон маънавий ички дунёсини тулик; очиб беришда кул келган. Суфийлар, ахийлар хдкдцаги фикрлар китобхонни маънавий жшдтдан янада бойитади. Узаро бир-бирини тушуниб муомала кдлишга Ургатади. Муаллиф вакртвацти билан «лирик чекинишлар» кдлиб илмий-назарий мушо^адаларини хам берадики, бу Румий фалсафасининг макзини китобхон тулик, англашига ёрдам беради. Масалан, Гегель диалекгикасининг юзага келишида Жалолиддин Румий таъсири фанда маълум. Бир уринда Радий Фиш буни укувчига тушунарли, содца тидца англатади: «Жалолвдцин диалектика системасини яратди, бу ишни унинг салафлари, жумладан, Юнонистон, Рим, Арабистон, Хиндистон ва Хитой мутафаккирлари бошлаб берган эдилар. Гегелнинг эътироф ича, Жалолидцин Румий унга диалектик метод яратишга ёрдам берди ва бу метод кдйта ишланиб, давримизнинг энг илгс>р дунёкдраши таркибий кдсмини ташкил этди. Бирок,, Жалолиддин Гегедцан фарьути уларок, уз даврининг фарзанди сифатида, фикрини мавхум мантикдй категорияларда эмас, балки оташин шоирона тимсоллар воситасида талкдн этарди» (46-бет). Р.Фишнинг ушбу романи укувчига Жалолидцин Румий хрёти ва ижоди хакдца анча тулик; маълумот бера олади хамда китобхонни Румий яшаган давр мухитига ошно кдлади. Тарихий асар ёзиш нинг кдйинчиликлари бор, албатта. К,олаверса, тоталитар даврнинг гоявий таъсиридан холи эмас бу роман. Лекин зукко укувчи, Румий айтганидек, мохиятини англаб олади. Бу китоб укувчини маънавий жихатдан бойитиши шубхасиз. Укднг, Жалолвдцин Румий оламига озгина булса-да сайр кдлинг. Хулосамиз Румий асарларини Урганиш хусусида. Хозирда Жалолидцин Румий асарлари Узбекистонда кдйта-кдйта нашр этилягтги. Куплаб олиму шоирлар мавлоно ижодидан таржималар кдлмокдалар. Жамол Камол «Маснавий»дан икки китоб (1994, 2003), Аскдр Маркам «Маънавий маснавий» таржимаси шархи билан («Шарк;». Т., 1999) биринчи китобини эълон кдлди. Улугбек Абдувахоб узбекчалаиггирган «Ичингдаги ичингдадир» (икки марта нашр кдлинди (1997, 2003Й). «Учмокка кднот йук* вале учгаймен» (Ж.Камол таржимаси, Тошкент, 1994) китоби л

Масжид Ал-Ансордаги Ақидаи Таҳовийя дарсларининг (PDF) шаклидаги китобдан ҳар ҳафталик дарслар.

Масжид Ал-Ансордаги Ақидаи Таҳовийя дарсларининг (PDF) шаклидаги китобдан ҳар ҳафталик дарслар. 1 Масжид Ал-Ансордаги Ақидаи Таҳовийя дарсларининг (PDF) шаклидаги китобдан ҳар ҳафталик дарслар. 1 - Дарс. 2 Муқаддима (Кириш Қисми) Ақийда илми энг ҳимматли, карамли ва инсонга ҳаводан ҳам керакли илмлардан

Lebih terperinci

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ

БИТИРУВ МАЛАКАВИЙ ИШИ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ САМАРҚАНД ИҚТИСОДИЁТ ВА СЕРВИС ИНСТИТУТИ СЕРВИС ВА ТУРИЗМ ФАКУЛЬТЕТИ МАРКЕТИНГ КАФЕДРАСИ «Ҳимояга тавсия этилди» Маркетинг кафедраси мудири,

Lebih terperinci

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ МИРЗАЕВ ТЕМУР АЛИМОВИЧ

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ МИРЗАЕВ ТЕМУР АЛИМОВИЧ ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ ТОШКЕНТ ДАВЛАТ ШАРҚШУНОСЛИК ИНСТИТУТИ Қўлёзма ҳуқуқида УДК : 809.92-3 ББК : 81.2(5 Инз) М - 54 МИРЗАЕВ ТЕМУР АЛИМОВИЧ ИНДОНЕЗ ТИЛИДА ҚИСҚАРТМА

Lebih terperinci

Аудиторлик ташкилоти раҳбарларини аттестациядан ўтказиш ГРАФИГИ. Аудиторлик ташкилоти номи

Аудиторлик ташкилоти раҳбарларини аттестациядан ўтказиш ГРАФИГИ. Аудиторлик ташкилоти номи ташкилотлари раҳбарларини аттестациядан ўтказиш бўйича Идоралараро аттестация комиссияси Ишчи органининг 2015 йил 18 декабрдаги йиғилиш баённомасига 2-илова раҳбарларини аттестациядан ўтказиш ГРАФИГИ номи

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN. Univesitas Indonesia

BAB I PENDAHULUAN. Univesitas Indonesia 1 BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang Masalah Dalam melakukan kegiatannya sehari-hari, manusia tidak dapat lepas dari bahasa. Bahasa merupakan alat utama yang digunakan manusia dalam berkomunikasi dan

Lebih terperinci

А, Б, В, Г, Д, Е, Ё, Ж, З, И, Й, К, Л, М, Н, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ, Ы, Ь, Э, Ю, Я

А, Б, В, Г, Д, Е, Ё, Ж, З, И, Й, К, Л, М, Н, О, П, Р, С, Т, У, Ф, Х, Ц, Ч, Ш, Щ, Ъ, Ы, Ь, Э, Ю, Я Mengenal Abjad / Tulisan di Bahasa Rusia Quote: Mengenal Abjad Rusia / Cyrillic Belajar bahasa Rusia dimulai dari mengenal abjad Cyrillic Rusia. Mengapa demikian? karena tanpa mengenal abjad Rusia terlebih

Lebih terperinci

а 0 2

а 0 2 0 8 0 8 0 4 0 5 0 2 0 8 0 6 0 0 0 9 0 2 0 8 0 1 0 8 0 9 0 1 а 0 2 0 4 0 4 0 2 0 8 0 6 0 5 0 8 0 6 0 0 0 9 0 2 0 8 0 1 0 8 0 1 а 0 1 0 0 0 4 0 6 0 4 0 2 0 5 0 5 0 9 0 1 0 4 0 2 0 8 0 6 0 8 0 2 0 8 0 4 0

Lebih terperinci

Соња Хартнет, аустралијска списатељица и добитница награде Астрид Линдгрен за годину

Соња Хартнет, аустралијска списатељица и добитница награде Астрид Линдгрен за годину Едиција ТРАНЗИТ Младо створење које данас чита књигу носи ту књигу са собом у будућност она га обликује, утиче на њега, оно учи из ње, памти је, чува је у себи. То је нешто што се дешава само књигама за

Lebih terperinci

а а а 0 0 а

а а а 0 0 а 0 7 0 8 0 7 а 0 8 0 1 0 8 0 1 а 0 8 0 4 0 4 0 6 0 4 0 8 а 0 0 а 0 8 0 6 0 5 0 8 0 6 0 4 0 4 0 7 0 7 0 8 0 1 0 8 0 1 0 8 0 6 0 8 0 5 0 3 0 2 0 8 0 3 Ц 0 2 0 8 ю 0 8 0 7 0 2 0 4 0 3 0 5 0 3 0 7 0 1 0 7 0

Lebih terperinci

ANALISIS KESALAHAN PELAFALAN BUNYI DALAM BAHASA RUSIA BAGI PARA KARYAWAN YANG MENG-HANDLE WISATAWAN RUSIA DI BALI

ANALISIS KESALAHAN PELAFALAN BUNYI DALAM BAHASA RUSIA BAGI PARA KARYAWAN YANG MENG-HANDLE WISATAWAN RUSIA DI BALI ANALISIS KESALAHAN PELAFALAN BUNYI DALAM BAHASA RUSIA BAGI PARA KARYAWAN YANG MENG-HANDLE WISATAWAN RUSIA DI BALI Abstrak Gede Ginaya I Putu Budiarta Politeknik Negeri Bali Penelitian ini dilakukan untuk

Lebih terperinci

М И Н И С ТА Р С Т ВА

М И Н И С ТА Р С Т ВА 5. фебруар 2012. Број 9 11 II Ово ре ше ње об ја ви ти у Слу жбе ном гла сни ку Ре пу бли ке Ср би је. М И Н И С ТА Р С Т ВА 296 На осно ву чла на 26. став 1. За ко на о по ли тич ким стран ка ма ( Слу

Lebih terperinci

ПРЕДМЕТ НАЗИВ УЧБЕНИКА АУТОР ИЗДАВАШ Српски језик Шитанка Ризница мудрпсти прерађенп издаое; Граматика за 8. разред; Радна свеска за 8.

ПРЕДМЕТ НАЗИВ УЧБЕНИКА АУТОР ИЗДАВАШ Српски језик Шитанка Ризница мудрпсти прерађенп издаое; Граматика за 8. разред; Радна свеска за 8. Списак уџбеника за осми : Српски Шитанка Ризница мудрпсти прерађенп издаое; Граматика за 8. ; Радна за 8. Зприца Нестпрпвић, Зпран Грущанпвић; Весна Лпмпар; Ликпвна Биплпгија Гепграфија Messages 4, учбеник;

Lebih terperinci

1 3 Ё вт сцсо г Д. Kamus Terminologi Otomasi Industri. жпнд ( ф рт Мй ) З с хданвягнд. Bahasa China (Notasi Pinyin) З Bahasa Indonesia

1 3 Ё вт сцсо г Д. Kamus Terminologi Otomasi Industri. жпнд ( ф рт Мй ) З с хданвягнд. Bahasa China (Notasi Pinyin) З Bahasa Indonesia 1 3 Ё вт со г Д Kamus Terminologi Otomasi Industri жп ( ф рт Мй ) З с данвяг Bahasa China (Notasi Pinyin) З Bahasa Indonesia йуб Ё вт ою дт 4000 Ю ЖсО джп ( РлЕвж ), с, с данвягхщжжвж туу рк ё Berisikan

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA. Propaganda Pada Masa Stalin ( ) Dalam Majalah Anak Мурзилка (Murzilka): Sebuah Analisis Wacana Kritis SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA. Propaganda Pada Masa Stalin ( ) Dalam Majalah Anak Мурзилка (Murzilka): Sebuah Analisis Wacana Kritis SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA Propaganda Pada Masa Stalin (1924-1952) Dalam Majalah Anak Мурзилка (Murzilka): Sebuah Analisis Wacana Kritis SKRIPSI PRILIDANTI OKTARIZKIA NPM 0806357341 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN

Lebih terperinci

UNIVE RSITAS INDONE SIA

UNIVE RSITAS INDONE SIA UNIVE RSITAS INDONE SIA RE PRE SE NTASI UNI SOVIE T DAL AM УЧЕ БНИК РУССКОГО ЯЗЫКА /UČE BNIK RUSSK OGO JAZYK A/ BUK U PE L AJARAN BAHASA RUSIA TE RBITAN // TAHUN 1976

Lebih terperinci

25. октобар Број

25. октобар Број 25. октобар 2013. Број 93 129 Члан 4. Уз зах тев за из да ва ње одо бре ња под но си се до ку мен та ци ја из чла на 7. став 2. За ко на, при че му се: 1) осни вач ким ак том фак то ринг дру штва из чла

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS FONETIK KATA PINJAMAN DALAM LIRIK LAGU HIP HOP RUSIA SKRIPSI RATIH DEVI WULANDARI NPM X

UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS FONETIK KATA PINJAMAN DALAM LIRIK LAGU HIP HOP RUSIA SKRIPSI RATIH DEVI WULANDARI NPM X UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS FONETIK KATA PINJAMAN DALAM LIRIK LAGU HIP HOP RUSIA SKRIPSI RATIH DEVI WULANDARI NPM 070412038X FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JULI 2010 UNIVERSITAS

Lebih terperinci

5 Kesalahan Fatal Belajar Bahasa Asing Belajarlah Seperti Bayi

5 Kesalahan Fatal Belajar Bahasa Asing Belajarlah Seperti Bayi v 5 Kesalahan Fatal Belajar Bahasa Asing Belajarlah Seperti Bayi Bayi menghabiskan banyak waktunya sebelum berbicara untuk mendengar, menyimak, dan menyaksikan orang dewasa bercakap-cakap. Kita semua terlahir

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA ALIH KODE PADA FILM SALT (2010) DAN EASTERN PROMISES (2007): SEBUAH KAJIAN SOSIOLINGUISTIK SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA ALIH KODE PADA FILM SALT (2010) DAN EASTERN PROMISES (2007): SEBUAH KAJIAN SOSIOLINGUISTIK SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA ALIH KODE PADA FILM SALT (2010) DAN EASTERN PROMISES (2007): SEBUAH KAJIAN SOSIOLINGUISTIK SKRIPSI MUHAMMAD RHIDA RACHMATULLAH NPM 0806357285 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA

UNIVERSITAS INDONESIA UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS KONFLIK BATIN TOKOH YURIJ DALAM NOVEL ДОКТОР ЖИВАГО/ DOKTOR ŽIVAGO/DOKTOR ZIVAGO KARYA BORIS PASTERNAK: TINJAUAN PSIKOLOGI SASTRA SKRIPSI NOVA YANTI NPM 0606090096 FAKULTAS

Lebih terperinci

Поклони. Срећни новогодишњи и божићни празници. Поклон календар читаоцима. У овом броју: Каблови за аутомобиле широм света

Поклони. Срећни новогодишњи и божићни празници. Поклон календар читаоцима. У овом броју: Каблови за аутомобиле широм света www.sremskenovine.co.rs redakcija@sremskenovine.co.rs Година LI Сремска Митровица Среда 28. децембар 2011. Број 2652-2653 Цена 40 динара у овом броју: Каблови за аутомобиле широм света Страна 3. Поклони

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA AMBIGUITAS MAKNA DALAM ANEKDOT BERBAHASA RUSIA SKRIPSI HYUNISA RAHMANADIA

UNIVERSITAS INDONESIA AMBIGUITAS MAKNA DALAM ANEKDOT BERBAHASA RUSIA SKRIPSI HYUNISA RAHMANADIA UNIVERSITAS INDONESIA AMBIGUITAS MAKNA DALAM ANEKDOT BERBAHASA RUSIA SKRIPSI HYUNISA RAHMANADIA 0606090013 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JULI 2010 UNIVERSITAS INDONESIA AMBIGUITAS

Lebih terperinci

DESIGN SISTEM BLADE POMPA AKSIAL AFP W.M. Rumaherang *) Abstract

DESIGN SISTEM BLADE POMPA AKSIAL AFP W.M. Rumaherang *) Abstract DESIGN SISTEM BLADE POMPA AKSIAL AFP40-500 W.M. Rumaherang *) Abstract The axial pumps are operate at specific speeds n s > 500. In practice, this pump is founded in application on the nuclear/thermal

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA MAKNA KONSTRUKTIVISME DALAM SENI GRAFIS PADA POSTER IKLAN PRODUK DI RUSIA PERIODE NEW ECONOMY POLICY SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA MAKNA KONSTRUKTIVISME DALAM SENI GRAFIS PADA POSTER IKLAN PRODUK DI RUSIA PERIODE NEW ECONOMY POLICY SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA MAKNA KONSTRUKTIVISME DALAM SENI GRAFIS PADA POSTER IKLAN PRODUK DI RUSIA PERIODE NEW ECONOMY POLICY 1923-1929 SKRIPSI PISCESIA DWI RATIH 0806357335 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA

UNIVERSITAS INDONESIA UNIVERSITAS INDONESIA KOHESI GRAMATIKAL DAN KOHESI LEKSIKAL DALAM MEDIA ONLINE DARI LAMAN WWW.TWITTER.COM BERBAHASA RUSIA PADA OLAHRAGA HOKI PERIODE 2011 DAN 2012 SKRIPSI NATAMA PARAMATATYA 0806468291

Lebih terperinci

СПЕЦИЈАЛЕН СИНГЛ. Двојна. шанса. Вкупно голови Вкупно голови. I п. I п. I п. II п. II п.

СПЕЦИЈАЛЕН СИНГЛ. Двојна. шанса. Вкупно голови Вкупно голови. I п. I п. I п. II п. II п. Стрелец на: првиот гол // во тек (регуларен дел) прв стрелец во тек R играч код квота код квота Сре 20:35 RONALDO C. 9271 4.50 9371 1.90 Сре 20:35 BENZEMA K. 9272 5.50 9372 2.30 Сре 20:35 MORATA A. 9273

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA

UNIVERSITAS INDONESIA UNIVERSITAS INDONESIA PERBANDINGAN PEREMPUAN KEPALA KELUARGA DALAM NOVEL ПЕРВАЯ ЛЮБОВЬ KARYA I. S. TURGENEV DAN GONE WITH THE WIND KARYA MARGARET MITCHELL: TINJAUAN FEMINISME SKRIPSI VIDIA ANUGRAH NPM

Lebih terperinci

АДРЕСАР ЕКИПА ТРОФЕЈ НОВОГ САДА. ТЕКУЋИ РАЧУН: , Банка Интеса ОДБОЈКАШКИ САВЕЗ НОВОГ САДА-VOLLEYBALL ASSOCIATON OF NOVI SAD

АДРЕСАР ЕКИПА ТРОФЕЈ НОВОГ САДА. ТЕКУЋИ РАЧУН: , Банка Интеса ОДБОЈКАШКИ САВЕЗ НОВОГ САДА-VOLLEYBALL ASSOCIATON OF NOVI SAD ОДБОЈКАШКИ САВЕЗ НОВОГ САДА-VOLLEYBALL ASSOCIATON OF NOVI SAD ТЕКУЋИ РАЧУН: 160-924057-68, Банка Интеса http://www.nsodbojka-savez.org nscitivolley@neobee.net АДРЕСАР ЕКИПА ТРОФЕЈ НОВОГ САДА С Е З О Н

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA MAKNA LAMBANG REPUBLIK-REPUBLIK DI FEDERASI RUSIA: SEBUAH KAJIAN SEMIOTIK SKRIPSI IYUS YUSUF NPM :

UNIVERSITAS INDONESIA MAKNA LAMBANG REPUBLIK-REPUBLIK DI FEDERASI RUSIA: SEBUAH KAJIAN SEMIOTIK SKRIPSI IYUS YUSUF NPM : UNIVERSITAS INDONESIA MAKNA LAMBANG REPUBLIK-REPUBLIK DI FEDERASI RUSIA: SEBUAH KAJIAN SEMIOTIK SKRIPSI IYUS YUSUF NPM : 0806357266 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JUNI, 2012

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA REPRESENTASI MASKULINITAS PADA IKLAN CETAK MINUMAN VODKA (KAJIAN SEMIOTIK) SKRIPSI JUNITA ANGGRAHAENI NPM

UNIVERSITAS INDONESIA REPRESENTASI MASKULINITAS PADA IKLAN CETAK MINUMAN VODKA (KAJIAN SEMIOTIK) SKRIPSI JUNITA ANGGRAHAENI NPM UNIVERSITAS INDONESIA REPRESENTASI MASKULINITAS PADA IKLAN CETAK MINUMAN VODKA (KAJIAN SEMIOTIK) SKRIPSI JUNITA ANGGRAHAENI NPM 0706297152 FAKULTAS ILMU DAN PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI SASTRA RUSIA

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA

UNIVERSITAS INDONESIA UNIVERSITAS INDONESIA PERJUANGAN ŠUXOV DALAM NOVEL ОДИН ДЕНЬ ИВАНА ДЕНИСОВИЧA / ODIN DEN' IVANA DENISOVIČA/ SEHARI DALAM HIDUP IVAN DENISOVIČ KARYA ALEKSANDR SOLŽENICYN DAN MINKE DALAM NOVEL BUMI MANUSIA

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA UNSUR-UNSUR PERSUASIF DALAM PIDATO STALIN PADA PERANG PATRIOTIK BESAR SKRIPSI IMELDA VALENTINA RAJAGUKGUK

UNIVERSITAS INDONESIA UNSUR-UNSUR PERSUASIF DALAM PIDATO STALIN PADA PERANG PATRIOTIK BESAR SKRIPSI IMELDA VALENTINA RAJAGUKGUK UNIVERSITAS INDONESIA UNSUR-UNSUR PERSUASIF DALAM PIDATO STALIN PADA PERANG PATRIOTIK BESAR SKRIPSI Diajukan sebagai salah satu syarat untuk memperoleh gelar Sarjana Humaniora IMELDA VALENTINA RAJAGUKGUK

Lebih terperinci

ИЗ САДРЖАЈА ПОТ ПИ САН АК ЦИ О НАР СКИ СПО РА ЗУМ ИЗ МЕ ЂУ ПО ШТЕ СР БИ ЈЕ И КОМ ПА НИ ЈЕ ОТЕ

ИЗ САДРЖАЈА ПОТ ПИ САН АК ЦИ О НАР СКИ СПО РА ЗУМ ИЗ МЕ ЂУ ПО ШТЕ СР БИ ЈЕ И КОМ ПА НИ ЈЕ ОТЕ ИЗ САДРЖАЈА АК ЦИ О НАР СКИ СПО РА ЗУМ ИЗ МЕ ЂУ ПО ШТЕ СР БИ ЈЕ И ОТЕ-A ДО ГО ВОР ОД КА ПИ ТАЛ НЕ ВА ЖНО СТИ 3 Споразум ће омогућити да ПТТ остварује своја управљачка и власничка права преко статутарних

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA RUSIFIKASI ДЕД МОРОЗ (DED MOROZ) SANTA CLAUS : SIMBOL PERAYAAN NATAL DAN TAHUN BARU DI RUSIA SKRIPSI ISMAIL

UNIVERSITAS INDONESIA RUSIFIKASI ДЕД МОРОЗ (DED MOROZ) SANTA CLAUS : SIMBOL PERAYAAN NATAL DAN TAHUN BARU DI RUSIA SKRIPSI ISMAIL UNIVERSITAS INDONESIA RUSIFIKASI ДЕД МОРОЗ (DED MOROZ) SANTA CLAUS : SIMBOL PERAYAAN NATAL DAN TAHUN BARU DI RUSIA SKRIPSI ISMAIL 0806357253 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JULI

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA PERUBAHAN MORFEMIS KATA BENDA PINJAMAN BAHASA RUSIA DARI BAHASA PRANCIS SKRIPSI MUTIARA MERIDHITA

UNIVERSITAS INDONESIA PERUBAHAN MORFEMIS KATA BENDA PINJAMAN BAHASA RUSIA DARI BAHASA PRANCIS SKRIPSI MUTIARA MERIDHITA UNIVERSITAS INDONESIA PERUBAHAN MORFEMIS KATA BENDA PINJAMAN BAHASA RUSIA DARI BAHASA PRANCIS SKRIPSI MUTIARA MERIDHITA 0806468285 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN DAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JULI 2012

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA

UNIVERSITAS INDONESIA UNIVERSITAS INDONESIA PENGGUNAAN AFIKS PADA VERBA ГОВОРИТЬ /GOVORIT'/ 'BERBICARA' DALAM NOVEL МАСТЕР И МАРГАРИТА /MASTER I MARGARITA/ 'MASTER DAN MARGARITA' SKRIPSI Diajukan sebagai salah satu syarat memperoleh

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA. ANALISIS KESALAHAN PENGGUNAAN DEKLINASI DAN KONJUGASI BAHASA RUSIA Studi Kasus Terhadap Empat Pemandu Wisata Di Bali SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA. ANALISIS KESALAHAN PENGGUNAAN DEKLINASI DAN KONJUGASI BAHASA RUSIA Studi Kasus Terhadap Empat Pemandu Wisata Di Bali SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS KESALAHAN PENGGUNAAN DEKLINASI DAN KONJUGASI BAHASA RUSIA Studi Kasus Terhadap Empat Pemandu Wisata Di Bali SKRIPSI DISUSUN OLEH DENNY IDRIS MAULANA 0705 120 154 FAKULTAS

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN VERBA BAHASA RUSIA DALAM BUKU MANUAL KAMERA DIGITAL SKRIPSI CHRISTOPHER CYNAR SAULINGGI

UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN VERBA BAHASA RUSIA DALAM BUKU MANUAL KAMERA DIGITAL SKRIPSI CHRISTOPHER CYNAR SAULINGGI UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN VERBA BAHASA RUSIA DALAM BUKU MANUAL KAMERA DIGITAL SKRIPSI CHRISTOPHER CYNAR SAULINGGI 0706296982 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JANUARI 2012

Lebih terperinci

I СПЕUИJАЛНА 60ЛНI1UА ЗА РЕХАБИII"LА!..8У 'БУКОВИЧКДБ~ч APAHiEIIVDNI БР ш:оу.

I СПЕUИJАЛНА 60ЛНI1UА ЗА РЕХАБИIILА!..8У 'БУКОВИЧКДБ~ч APAHiEIIVDNI БР ш:оу. На основу члана 108. Закона о jавним набавкама и Извештajа Комисиjе за jabhe набавке броj 354. од 12.04.2017. год. У поступку jabhe набавке мале вредности добара - санитетеки и медицински материjал и тест

Lebih terperinci

Одбојкашки викенд за памћење» страна 31 У ПАНЧЕВУ, У ПЕТАК, 3. ФЕБРУАРА ХУ МА НОСТ ПО РО ДИ ЦЕ АША НИН ИЗ ОМО ЉИ ЦЕ СПАСЛИ ТРИ ЖИВОТА

Одбојкашки викенд за памћење» страна 31 У ПАНЧЕВУ, У ПЕТАК, 3. ФЕБРУАРА ХУ МА НОСТ ПО РО ДИ ЦЕ АША НИН ИЗ ОМО ЉИ ЦЕ СПАСЛИ ТРИ ЖИВОТА Град очекује новац за индустријску зону» страна 5 Одбојкашки викенд за памћење» страна 31 Број 4698, година CXLVIII У ПАНЧЕВУ, У ПЕТАК, 3. ФЕБРУАРА 2017. цена 40 динара ИШЧЕКИВАЊЕ... Хроника Интерном одељењу

Lebih terperinci

Disusun Oleh. Telah disyahkan dan disetujui oleh Dosen Pembimbing pada :

Disusun Oleh. Telah disyahkan dan disetujui oleh Dosen Pembimbing pada : LEM BAR PENGESAHAN PEMBIMBING PRA RANCANGAN PABRIK PERTENUNAN KAIN DENIM STRECTH DENGAN KAPASITAS 1.500.000 M/BULAN TUGAS AKHIR Disusun Oleh. Pawitri Hasnita Rini Nurchasanah 98 521039 98 521170 Telah

Lebih terperinci

Cara Instal Linux Mint 17

Cara Instal Linux Mint 17 Cara Instal Linux Mint 17 Oleh : Wahyu Setiyono 1 Linux Mint adalah salah satu sistem operasi yang berbasis Ubuntu. Jadi masih menjadi keluarga besar Ubuntu juga. Tidak hanya itu, sistem paket aplikasinya

Lebih terperinci

I СП~UИJАnНА БОnНИuд ЗА РЕХА6ИЛМТАЦМJY

I СП~UИJАnНА БОnНИuд ЗА РЕХА6ИЛМТАЦМJY На основу члана 108. Закона о jавним набавкама и ИзвештаjаКомисиjе за jabhe набавке броj 354. од 12.04.2017. год. У поступку [авне набавке мале вредности добара - санитетеки и медицински материjал и тест

Lebih terperinci

Содрж ина ВО ВЕД... 3 ИН ФО РМ А Ц ИЈА ЗА РА БО ТА ТА... 4 ИН ФО Л ИН ИЈА И ИН ФО М А ИЛ Н А ФО Н Д О Т ЗА ЗД РА ВСТВЕН О О СИГУ РУ ВА Њ Е... 4 ()...

Содрж ина ВО ВЕД... 3 ИН ФО РМ А Ц ИЈА ЗА РА БО ТА ТА... 4 ИН ФО Л ИН ИЈА И ИН ФО М А ИЛ Н А ФО Н Д О Т ЗА ЗД РА ВСТВЕН О О СИГУ РУ ВА Њ Е... 4 ()... 1 12 Содрж ина ВО ВЕД... 3 ИН ФО РМ А Ц ИЈА ЗА РА БО ТА ТА... 4 ИН ФО Л ИН ИЈА И ИН ФО М А ИЛ Н А ФО Н Д О Т ЗА ЗД РА ВСТВЕН О О СИГУ РУ ВА Њ Е... 4 ()... 5... 5... 6!"#$... 7 П А К ЕТИ Н А ЗА ВРШ ЕН И

Lebih terperinci

НОВО IIOЉE РАДА ЗА ЖЕНЕ

НОВО IIOЉE РАДА ЗА ЖЕНЕ -. -~_"..,,,_ НОВО IIOЉE РАДА ЗА ЖЕНЕ " Ако се ;1\сне не 6уду uорнле са н а јвећом енергијом противу зда i(oje је на помој1у, оне ће бити одговорне за продивену 1

Lebih terperinci

DOI: /PKJIF V УДК 27-36

DOI: /PKJIF V УДК 27-36 DOI: 10.2298/PKJIF1480149V УДК 27-36 Нови препис Песме смрти из XVII века Порекло Песме смрти, иако познате и проучаване више од једног столећа, не може се сасвим поуздано одредити. Било да представља

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN KATA KERJA BARU BAHASA RUSIA YANG BERASAL DARI KATA SERAPAN BIDANG TEKNOLOGI DI RUSIA SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN KATA KERJA BARU BAHASA RUSIA YANG BERASAL DARI KATA SERAPAN BIDANG TEKNOLOGI DI RUSIA SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN KATA KERJA BARU BAHASA RUSIA YANG BERASAL DARI KATA SERAPAN BIDANG TEKNOLOGI DI RUSIA SKRIPSI DWI FEBRIYANTI NPM 0606089970 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI

Lebih terperinci

Vagif PIRIYEV Professor ilmu sejarah GARABAGH ADALAH JIWA AZERBAIJAN. 36

Vagif PIRIYEV Professor ilmu sejarah GARABAGH ADALAH JIWA AZERBAIJAN. 36 Vagif PIRIYEV Professor ilmu sejarah GARABAGH ADALAH JIWA AZERBAIJAN 36 www.irs-az.com 1, MUSIM SEMI 2014 Garabagh adalah bagian Azerbaijan yang tak terpisahkan dalam sepanjang sejarahnya, termasuk pula

Lebih terperinci

GAMBARAN FEMINISME DALAM CERPEN ARIADNE DAN АGAFYA KARYA ANTON PAVLOVICH CHEKHOV (Suatu Tinjauan Feminis Ideologis)

GAMBARAN FEMINISME DALAM CERPEN ARIADNE DAN АGAFYA KARYA ANTON PAVLOVICH CHEKHOV (Suatu Tinjauan Feminis Ideologis) GAMBARAN FEMINISME DALAM CERPEN ARIADNE DAN АGAFYA KARYA ANTON PAVLOVICH CHEKHOV (Suatu Tinjauan Feminis Ideologis) Oleh : AHMAD ILHAM DANIAL 180710080007 UNIVERSITAS PADJADJARAN FAKULTAS ILMU BUDAYA PROGRAM

Lebih terperinci

Аутори: мр Јелена Матић др Бисерка Несторовић др Гордана Ђукановић дипл. инж. Тања Палија маст. инж. арх. Александра Бурда

Аутори: мр Јелена Матић др Бисерка Несторовић др Гордана Ђукановић дипл. инж. Тања Палија маст. инж. арх. Александра Бурда Аутори: мр Јелена Матић др Бисерка Несторовић др Гордана Ђукановић дипл. инж. Тања Палија маст. инж. арх. Александра Бурда Наслов: ПРОСТОР И ОБЛИK Приручник за полагање пријемног испита на Одсеку за технологије,

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS WACANA PIDATO LENIN ЧТО ТАКОЕ СОВЕТСКАЯ ВЛАСТЬ (ČTO TAKOE SOVETSKAJA VLAST') APA ITU KEKUASAAN SOVIET SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS WACANA PIDATO LENIN ЧТО ТАКОЕ СОВЕТСКАЯ ВЛАСТЬ (ČTO TAKOE SOVETSKAJA VLAST') APA ITU KEKUASAAN SOVIET SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA ANALISIS WACANA PIDATO LENIN ЧТО ТАКОЕ СОВЕТСКАЯ ВЛАСТЬ (ČTO TAKOE SOVETSKAJA VLAST') APA ITU KEKUASAAN SOVIET SKRIPSI Hari Putra Setiawan 0806468234 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA

Lebih terperinci

KATA SERAPAN BIDANG INFORMATIKA DALAM BAHASA RUSIA. Oleh : Fuad Subhan

KATA SERAPAN BIDANG INFORMATIKA DALAM BAHASA RUSIA. Oleh : Fuad Subhan KATA SERAPAN BIDANG INFORMATIKA DALAM BAHASA RUSIA Oleh : Fuad Subhan 180710080015 UNIVERSITAS PADJADJARAN FAKULTAS ILMU BUDAYA JURUSAN SASTRA RUSIA JATINANGOR AGUSTUS, 2012 KATA SERAPAN BIDANG INFORMATIKA

Lebih terperinci

г-t9з~---t~~~~ша----!l--г---~~--~~~~n-~~~~1цо.-tthззtт--јойб-јнm~~шyiшњ~т-~-----=~--~~~ifw04i--~~~~~цо

г-t9з~---t~~~~ша----!l--г---~~--~~~~n-~~~~1цо.-tthззtт--јойб-јнm~~шyiшњ~т-~-----=~--~~~ifw04i--~~~~~цо Република Српска Републичка управа за rеодетске и имовинско-правне послове БаљаЛука ПОДРУЧНАЈЕДИНИЦА СРБАЦ Општина: Катастарски срез: Катастарска општина: С Р Б А Ц СРБА ЧКИ СРЕЗ ПОВЕЛИЧ Број: 21.40-952.1-1-4315/2009

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA PERAN DAN FUNGSI И (I) PADA KALIMAT DALAM CERITA RAKYAT RUSIA SKRIPSI RAISA RESMITHASARI

UNIVERSITAS INDONESIA PERAN DAN FUNGSI И (I) PADA KALIMAT DALAM CERITA RAKYAT RUSIA SKRIPSI RAISA RESMITHASARI UNIVERSITAS INDONESIA PERAN DAN FUNGSI И (I) PADA KALIMAT DALAM CERITA RAKYAT RUSIA SKRIPSI Diajukan sebagai salah satu syarat untuk memperoleh gelar sarjana humaniora RAISA RESMITHASARI 0806357360 FAKULTAS

Lebih terperinci

PANDANGAN DUNIA FYODOR DOSTOYEVSKY TERHADAP KEADAAN SOSIAL MASYARAKAT RUSIA DALAM NOVEL ИГРОК (Suatu Tinjauan Strukturalisme Genetik)

PANDANGAN DUNIA FYODOR DOSTOYEVSKY TERHADAP KEADAAN SOSIAL MASYARAKAT RUSIA DALAM NOVEL ИГРОК (Suatu Tinjauan Strukturalisme Genetik) PANDANGAN DUNIA FYODOR DOSTOYEVSKY TERHADAP KEADAAN SOSIAL MASYARAKAT RUSIA DALAM NOVEL ИГРОК (Suatu Tinjauan Strukturalisme Genetik) NISA WENING ASIH SUTRISNO 180710080020 ABSTRACT This thesis is entitled

Lebih terperinci

UNSUR SUPRASEGMENTAL DALAM FONOLOGI BAHASA RUSIA

UNSUR SUPRASEGMENTAL DALAM FONOLOGI BAHASA RUSIA UNSUR SUPRASEGMENTAL DALAM FONOLOGI BAHASA RUSIA Makalah Dipresentasikan di Program Pascasarjana BKU Linguistik November 2006 Oleh Tri Yulianty K. NIP 132310586 FAKULTAS SASTRA UNIVERSITAS PADJADJARAN

Lebih terperinci

ПЛАН УПРАВЉАЊА за период године

ПЛАН УПРАВЉАЊА за период године ЗАШТИЋЕНО ПОДРУЧЈЕ СПОМЕНИК ПРИРОДЕ ДОЛИНА ПОТОКА БИГАР ПЛАН УПРАВЉАЊА за период 2016-2025. године Mарт, 2016. године План управљања 2016. 2025. 1 Садржај У ВОД... 3 Границе и режими заштите... 3 Површина

Lebih terperinci

О СТИЦАЊУ ЗВАЊА, ОБАВЕЗАМА, ОДГОВОРНОСТИМА И ЛИЦЕНЦИРАЊУ КАРАТЕ СУДИЈА

О СТИЦАЊУ ЗВАЊА, ОБАВЕЗАМА, ОДГОВОРНОСТИМА И ЛИЦЕНЦИРАЊУ КАРАТЕ СУДИЈА КАРАТЕ ФЕДЕРАЦИЈА СРБИЈЕ ПРАВИЛНИК О СТИЦАЊУ ЗВАЊА, ОБАВЕЗАМА, ОДГОВОРНОСТИМА И ЛИЦЕНЦИРАЊУ КАРАТЕ СУДИЈА Београд Септембар 2013. На основу члана 44. Статута Карате федерације Србије Управни одбор КФС

Lebih terperinci

ЗАПИСНИК О ОТВАРАЊУ ПОНУДА за јавну набавку у отвореном поступку 2/2015

ЗАПИСНИК О ОТВАРАЊУ ПОНУДА за јавну набавку у отвореном поступку 2/2015 КЛИНИКА ЗА СТОМАТОЛОГИЈУ НИШ Булевар др Зорана Ђинђића 52 18000 Ниш, Србија Тел./Централа 018 4226-216 4222-403 Тел./Фаx 018 453-6736 е-маил: стоматолог_нис@птт.рс www.кзснис.рс ЦЛИНИЦ ОФ ДЕНТИСТРY НИШ

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA PROSES PEMBENTUKAN KATA SIFAT YANG BERASAL DARI KATA BENDA DALAM MAJALAH PSYCHOLOGIES RUSSIA 2011 SKRIPSI

UNIVERSITAS INDONESIA PROSES PEMBENTUKAN KATA SIFAT YANG BERASAL DARI KATA BENDA DALAM MAJALAH PSYCHOLOGIES RUSSIA 2011 SKRIPSI UNIVERSITAS INDONESIA PROSES PEMBENTUKAN KATA SIFAT YANG BERASAL DARI KATA BENDA DALAM MAJALAH PSYCHOLOGIES RUSSIA 2011 SKRIPSI MEGA TRINANDA NPM 0706297202 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI

Lebih terperinci

Ноћ над Београдом IN MEMORIAM. Проф. др Мирослав Јовановић (1. мај јануар 2014)

Ноћ над Београдом IN MEMORIAM. Проф. др Мирослав Јовановић (1. мај јануар 2014) IN MEMORIAM Ноћ над Београдом Проф. др Мирослав Јовановић (1. мај 1962 8. јануар 2014) Ночь над Белградом је назив руске песме из времена Другог светског рата. То је мрачна и горка, борбена мелодија настала

Lebih terperinci

ПЛАН ДЕТАЉНЕ РЕГУЛАЦИЈЕ УРБАНИСТИЧКЕ ЗОНЕ

ПЛАН ДЕТАЉНЕ РЕГУЛАЦИЈЕ УРБАНИСТИЧКЕ ЗОНЕ ПЛАН ДЕТАЉНЕ РЕГУЛАЦИЈЕ УРБАНИСТИЧКЕ ЗОНЕ «Ц Р К В И Н Е» П Р Е Д С Е Д Н И К СКУПШТИНЕ ГРАДА КРАЉЕВА Миломир Шљивић, ецц. Број: 011-38/2009-II Дана: 20. јуна 2009.године Одељење за урбанизам, грађевинарство

Lebih terperinci

У ИМЕ НАРОДА. ОКРУЖНИ СУД У БЕОГРАДУ, у већу састављеном од судије. Маријом Недић, у кривичном предмету против оптуженог Радомира Марковића и

У ИМЕ НАРОДА. ОКРУЖНИ СУД У БЕОГРАДУ, у већу састављеном од судије. Маријом Недић, у кривичном предмету против оптуженог Радомира Марковића и ,.. '' }~1-.. _... (~\ ~\.. К.бр.SОО/2006 --~...-- У ИМЕ НАРОДА. - ' ОКРУЖНИ СУД У БЕОГРАДУ, у већу састављеном од судије Бојана Мишнћа, председника већа; судије Душка Миленковића, и судија поротника Негић

Lebih terperinci

Contoh desain perakaitan purse seine Pures seine

Contoh desain perakaitan purse seine Pures seine Contoh desain perakaitan purse seine Pures seine Рurse seine untuk ikansardin dan ikan pelagic kecil yang lain untuk караl dengan panjang keseluiruhan 10 meter (PAJOT FAO) CATATAN : PADA рurse seine perukrurun

Lebih terperinci

Телеком Србија Предузеће за телекомуникације а.д.

Телеком Србија Предузеће за телекомуникације а.д. Телеком Србија Предузеће за телекомуникације а.д. Београд, Таковска бр. 2. ФУНКЦИЈА ЗА ПРАВНЕ П СЛОВЕ Број: ~г~~ / Датум:/~r. ~.2017. године -ОЗ-34900-101 7-2 Слтуг.r _ ~ š публика Србнја --з Згенцнја

Lebih terperinci

Стање сектора вода у Србији

Стање сектора вода у Србији Стање сектора вода у Србији резултати рада (показатељи успешности) предузећа водовода и канализације у 2015. години Сава Николић, Милан Петровић, Нинослав Петровић Стање сектора вода у Србији - резултати

Lebih terperinci

МИЛАН АНТИЋ. Миодраг Јанковић. Министар Двора

МИЛАН АНТИЋ. Миодраг Јанковић. Министар Двора Миодраг Јанковић МИЛАН АНТИЋ Министар Двора I Пуч изведен у четвртак 27. марта 1941. године, узроковао је бродолом државног брода. Судбина целог српског народа и, наравно, појединачне судбине људске добиле

Lebih terperinci

Предмет: Извештај комисије за оцену завршене докторске дисертације, кандидата мр сци мед. др Јасмине Ђинђић

Предмет: Извештај комисије за оцену завршене докторске дисертације, кандидата мр сци мед. др Јасмине Ђинђић НАУЧНО-НАСТАВНОМ ВЕЋУ МЕДИЦИНСКОГ ФАКУЛТЕТА УНИВЕРЗИТЕТА У КРАГУЈЕВЦУ Датум: Број: Предмет: Извештај комисије за оцену завршене докторске дисертације, кандидата мр сци мед. др Јасмине Ђинђић На седници

Lebih terperinci

ВОДИЧ ЗА РАЗУМЕВАЊЕ ИСЛАМА

ВОДИЧ ЗА РАЗУМЕВАЊЕ ИСЛАМА ВОДИЧ ЗА РАЗУМЕВАЊЕ ИСЛАМА [ رصيب Сербиан ] Српски И. А. Ибрахим Превод: Узуновић Амир Ревизија и обрада: Ирфан Клица Амра Дацић Љубица Јовановић 2015-1436 ادليلل املصور املوجز لفهم اإللسام «باللغة الرصبية»

Lebih terperinci

Канцэпцыя інтэр'ера кватэры ў г. Мінску. ТАА "Арт-студыя "Зробім""

Канцэпцыя інтэр'ера кватэры ў г. Мінску. ТАА Арт-студыя Зробім Канцэпцыя інтэр'ера кватэры ў г. Мінску Т "рт-студыя "Зробім"" ВЕДМСЦЬ ПРЦОЎНЫХ ЧРЦЯЖЭЙ СНОЎНГ КМПЛЕКТ Умоўныя пазначэнні: - падзяленне элементу, абмежаванага скрайнімі засечкамі памернай лініі, на роўныя

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN KATA BENDA ISTILAH SEPAKBOLA DALAM READER TOTAL FOOTBALL RUSIA 2012 SKRIPSI EKO BAWONO NPM

UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN KATA BENDA ISTILAH SEPAKBOLA DALAM READER TOTAL FOOTBALL RUSIA 2012 SKRIPSI EKO BAWONO NPM UNIVERSITAS INDONESIA PEMBENTUKAN KATA BENDA ISTILAH SEPAKBOLA DALAM READER TOTAL FOOTBALL RUSIA 2012 SKRIPSI EKO BAWONO NPM 0706297045 FAKULTAS ILMU PENGETAHUAN BUDAYA PROGRAM STUDI RUSIA DEPOK JULI 2012

Lebih terperinci

С О Д Р Ж И Н А. Број 88 год. LXVII 30 јуни 2011, четврток Цената на овој број е 210 денари.

С О Д Р Ж И Н А. Број 88 год. LXVII 30 јуни 2011, четврток Цената на овој број е 210 денари. Број 88 год. LXVII 30 јуни 2011, четврток Цената на овој број е 210 денари. www.slvesnik.com.mk contact@slvesnik.com.mk С О Д Р Ж И Н А Стр. 2128. Указ бр. 21 од Претседателот на Република Македонија...

Lebih terperinci

ЗВЕЗДАНО НЕБО ЗА ПОЧЕТНИКЕ

ЗВЕЗДАНО НЕБО ЗА ПОЧЕТНИКЕ Бранко Симоновић ЗВЕЗДАНО НЕБО ЗА ПОЧЕТНИКЕ Да ли сте се икада загледали у звездано небо? Да ли сте остали равнодушни пред тим призором или сте се можда запитали о ономе што видите, о телима и појавама

Lebih terperinci

Рев. 5. СЕКТОР ЗА РАДИО-КОМУНИКАЦИЈЕ

Рев. 5. СЕКТОР ЗА РАДИО-КОМУНИКАЦИЈЕ Рев. 5. СЕКТОР ЗА РАДИО-КОМУНИКАЦИЈЕ Упутство за добијање дозволе за радио-станицу и израду техничке документације за радио-дифузне станице, по захтеву Републичке радиодифузне агенције, а на основу Јавног

Lebih terperinci

ПЛАН РАДА РАТЕЛ-А У ГОДИНИ

ПЛАН РАДА РАТЕЛ-А У ГОДИНИ 1. ОПШТЕ ПОСТАВКЕ ПЛАН РАДА РАТЕЛ-А У 2012. ГОДИНИ Полазећи од законских и планских докумената, наведених у прилогу овог документа, а у складу са Законом о електронским комуникацијама (у даљем тексту ЗЕК),

Lebih terperinci

Neurosis Tokoh Utama Anna Andriovna Dalam Novel Время Ночь/Vremya Noč /Waktu Malam Karya Lyudmila Petrushevskaya: Suatu Kajian Psikologi Sastra

Neurosis Tokoh Utama Anna Andriovna Dalam Novel Время Ночь/Vremya Noč /Waktu Malam Karya Lyudmila Petrushevskaya: Suatu Kajian Psikologi Sastra Neurosis Tokoh Utama Anna Andriovna Dalam Novel Время Ночь/Vremya Noč /Waktu Malam Karya Lyudmila Petrushevskaya: Suatu Kajian Psikologi Sastra Athiah Dwidanti Amida, Thera Widyastuti Program Studi Rusia,

Lebih terperinci

UNIVERSITAS INDONESIA

UNIVERSITAS INDONESIA UNIVERSITAS INDONESIA KOHESI GRAMATIKAL DALAM TEKS RESEP MASAKAN BERBAHASA RUSIA DALAM BUKU ЦАРСКАЯ КУХНЯ /Tsarskaya Kuxnya/ DAPUR TSAR, KARYA S. PISANYH (2000) SKRIPSI SEKARWANTI 0606090133 FAKULTAS ILMU

Lebih terperinci

KALIMAT MAJEMUK SUBORDINATIF DENGAN ANAK KALIMAT ATRIBUTIF DALAM BAHASA RUSIA (TINJAUAN SINTAKTIS) DWI PRASTUTI

KALIMAT MAJEMUK SUBORDINATIF DENGAN ANAK KALIMAT ATRIBUTIF DALAM BAHASA RUSIA (TINJAUAN SINTAKTIS) DWI PRASTUTI KALIMAT MAJEMUK SUBORDINATIF DENGAN ANAK KALIMAT ATRIBUTIF DALAM BAHASA RUSIA (TINJAUAN SINTAKTIS) DWI PRASTUTI 180710080002 PROGRAM STUDI SASTRA RUSIA FAKULTAS ILMU BUDAYA UNIVERSITAS PADJADJARAN AGUSTUS,

Lebih terperinci

ONOMATOPE DALAM LAGU ANAK-ANAK RUSIA

ONOMATOPE DALAM LAGU ANAK-ANAK RUSIA ONOMATOPE DALAM LAGU ANAK-ANAK RUSIA Pitra Dewi Sekartaji, M. Nasir Latief Program Studi Rusia Fakultas Ilmu Pengetahuan Budaya Universitas Indonesia Email: pitra.d.sekartaji@gmail.com Abstrak Penelitian

Lebih terperinci

FRASA ADVERBIAL DALAM BAHASA RUSIA (Tinjauan Sintaksis) Oleh: INTAN NIRMALASARI

FRASA ADVERBIAL DALAM BAHASA RUSIA (Tinjauan Sintaksis) Oleh: INTAN NIRMALASARI FRASA ADVERBIAL DALAM BAHASA RUSIA (Tinjauan Sintaksis) Oleh: INTAN NIRMALASARI 180710080008 UNIVERSITAS PADJADJARAN FAKULTAS ILMU BUDAYA PROGRAM STUDI SASTRA RUSIA BANDUNG AGUSTUS,2012 FRASA ADVERBIAL

Lebih terperinci

КОЛУБАРА. Насипи штите копове. Припреме за измештање Ибарске магистрале Планови на нивоу пре поплава Дуго путовање у прошлост

КОЛУБАРА. Насипи штите копове. Припреме за измештање Ибарске магистрале Планови на нивоу пре поплава Дуго путовање у прошлост ЈП ЕПС - ЛИСТ ПРИВРЕДНОГ ДРУШТВА ЗА ПРОИЗВОДЊУ, ПРЕРАДУ И ТРАНСПОРТ УГЉА РУДАРСКОГ БАСЕНА КОЛУБАРА Д.О.О. ЛАЗАРЕВАЦ КОЛУБАРА Број 1131 јун 2015. Година LV Излази месечно Насипи штите копове Припреме за

Lebih terperinci

Сокобањске. Новине. Крушик уместо крузера. Дани Светог Јована Биљобера. Први Врмџа фест. Novosti juga

Сокобањске. Новине. Крушик уместо крузера. Дани Светог Јована Биљобера. Први Врмџа фест. Novosti juga Сокобањске Новине Novosti juga издање Број 2 бесплатан примерак Крушик уместо крузера јул - август 2017 Први Врмџа фест 180 година организованог туризма Сокобања 1837-2017 Дани Светог Јована Биљобера 2

Lebih terperinci

Правилник о квалитету и другим захтевима за јестива биљна уља и масти, маргарин и друге масне намазе, мајонез и сродне производе. Члан 1.

Правилник о квалитету и другим захтевима за јестива биљна уља и масти, маргарин и друге масне намазе, мајонез и сродне производе. Члан 1. На основу члана 2. став 2. Урдб о начину израд и доношњу тхничких прописа и ргистру тих прописа ("Службни лист СЦГ", бр. 7/26), министар за унутрашњ кономск однос доноси Правилник о квалитту и другим захтвима

Lebih terperinci

Perbandingan Struktur Idiom Bahasa Rusia Dan Bahasa Indonesia. Oleh Ani Rachmat

Perbandingan Struktur Idiom Bahasa Rusia Dan Bahasa Indonesia. Oleh Ani Rachmat Perbandingan Struktur Idiom Bahasa Rusia Dan Bahasa Indonesia Oleh Ani Rachmat Pendahuluan Pada saat kita membaca karya sastra Rusia, artikel dalam surat kabar atau jurnal, bahkan dalam percakapan sehari-hari,

Lebih terperinci

JАВНИ ПОЗИВ ЗА УЧЕШЋЕ НА ЈАВНИМ АУКЦИЈАМА

JАВНИ ПОЗИВ ЗА УЧЕШЋЕ НА ЈАВНИМ АУКЦИЈАМА Теразије 23, 11 Београд, Србија и Црна Гора тел: 11/32-84,11/32-83 факс: 11/32-881 На основу члана 38. Закона o приватизацији ("Службени гласник РС", бр. 38/21 и 18/22 ), и члана 5. Уредбе о продаји капитала

Lebih terperinci

ТМ Г. XXXIV Бр. 1 Стр Ниш јануар - март 2010.

ТМ Г. XXXIV Бр. 1 Стр Ниш јануар - март 2010. ТМ Г. XXXIV Бр. 1 Стр. 381-387 Ниш јануар - март 2010. Приказ дела Примљено: 11. 11. 2009. Ратко Р. Божовић АНТИСРПСКА ПРОПАГАНДА Поред тога што је Слободан Вуковић већ написао запажену књигу са насловом

Lebih terperinci

Структура на атом и хемиска врска

Структура на атом и хемиска врска 1 Структура на атом и хемиска врска 1.1 Единствената природа на С атомот 1.2 Развој на органската хемија како наука 1.3 Современа органска хемија 1.4 Структура на атом 1.5 Lewis-ова теорија за хемиска

Lebih terperinci

Desain dan perakitan gill net: соntoh. Jaring puntal

Desain dan perakitan gill net: соntoh. Jaring puntal Desain dan perakitan gill net: соntoh Gillnet qillnet dasar untuk kepiting Brittany, Регаncis Караl panjang : 5-15 m daya mesin : 15-20 РК Реnentuan ukuiran mata jaring gill net Репеtuan mata jaring menurut

Lebih terperinci

ОПШТИНСКА УПРАВА ПЕЋИНЦИ ИНСПЕКТОРУ ЗАШТИТЕ ЖИВОТНЕ СРЕДИНЕ. Број: Датум: год. ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47

ОПШТИНСКА УПРАВА ПЕЋИНЦИ ИНСПЕКТОРУ ЗАШТИТЕ ЖИВОТНЕ СРЕДИНЕ. Број: Датум: год. ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47 ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47 Mat.br. 08039801 Reg.br. 8238022472 šif.del. 86-90 PIB 100791703 ž.račun. 840-209667-75 tel/faks: 022/ 610-511, 636-509 e-mail: info@zdravlje-sm.org.rs

Lebih terperinci

РЕПУБЛИЧКА АГЕНЦИЈА ЗА ТЕЛЕКОМУНИКАЦИЈЕ

РЕПУБЛИЧКА АГЕНЦИЈА ЗА ТЕЛЕКОМУНИКАЦИЈЕ РЕПУБЛИЧКА АГЕНЦИЈА ЗА ТЕЛЕКОМУНИКАЦИЈЕ П Р А В И Л Н И К О ПОСТУПКУ ИЗДАВАЊА ДОЗВОЛЕ ЗА РАДИО-СТАНИЦУ И ПОДАЦИМА И ДОКУМЕНТАЦИЈИ КОЈИ СЕ ПОДНОСЕ УЗ ЗАХТЕВ ЗА ПРИБАВЉАЊЕ ДОЗВОЛЕ ЗА РАДИО-СТАНИЦУ Београд,

Lebih terperinci

КАРАТЕ ФЕДЕРАЦИЈА СРБИЈЕ

КАРАТЕ ФЕДЕРАЦИЈА СРБИЈЕ КАРАТЕ ФЕДЕРАЦИЈА СРБИЈЕ ПРАВИЛНИК О СТИЦАЊУ УЧЕНИЧКИХ И МАЈСТОРСКИХ ЗВАЊА (ПОЈАСЕВА) У КАРАТЕУ Београд 13. јун 2017. На основу одредаба Статута КФС, чл. 40. Управни одбор КФС на својој седници одржаној

Lebih terperinci

ANALISIS DEIKSIS PERSONA DALAM UJARAN BAHASA RUSIA (SUATU TINJAUAN PRAGMATIK)

ANALISIS DEIKSIS PERSONA DALAM UJARAN BAHASA RUSIA (SUATU TINJAUAN PRAGMATIK) ANALISIS DEIKSIS PERSONA DALAM UJARAN BAHASA RUSIA (SUATU TINJAUAN PRAGMATIK) Heppy Leo Mustika 180710060030 UNIVERSITAS PADJADJARAN FAKULTAS ILMU BUDAYA PROGRAM STUDI SASTRA RUSIA AGUSTUS 2012 ABSTRAK

Lebih terperinci

Nama pada bagian pancing. Mata Pancing. о -- аор Ь throol? = lcnglh в. - radius of board в, = rodius of shonk (А) = shonk diameter О 0

Nama pada bagian pancing. Mata Pancing. о -- аор Ь throol? = lcnglh в. - radius of board в, = rodius of shonk (А) = shonk diameter О 0 Nama pada bagian pancing о -- аор Ь throol? = lcnglh в. - radius of board в, = rodius of shonk (А) = shonk diameter Mata Pancing О 0 погmal tempaan. (sangat kuat) Репаmpang melintangаng bating Веberapa

Lebih terperinci

Списак издатих техничких дозволa-сертификата о усклађености пројекта и пројектне документације за телекомуникационе мреже и системе

Списак издатих техничких дозволa-сертификата о усклађености пројекта и пројектне документације за телекомуникационе мреже и системе Списак издатих техничких дозволa-сертификата о усклађености пројекта и пројектне документације за телекомуникационе мреже и системе Назив пројекта Број пројекта Подносилац Број сертификата Датум издавања

Lebih terperinci

ОПШТИНСКА УПРАВА ПЕЋИНЦИ ИНСПЕКТОРУ ЗАШТИТЕ ЖИВОТНЕ СРЕДИНЕ. Број: Датум: год. ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47

ОПШТИНСКА УПРАВА ПЕЋИНЦИ ИНСПЕКТОРУ ЗАШТИТЕ ЖИВОТНЕ СРЕДИНЕ. Број: Датум: год. ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47 ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47 Mat.br. 08039801 Reg.br. 8238022472 šif.del. 86-90 PIB 100791703 ž.račun. 840-209667-75 tel/faks: 022/ 610-511, 636-509 e-mail: info@zdravlje-sm.org.rs

Lebih terperinci

Часопис Планинарског савеза Србије - година XVIII-ISSN број 72 - пролеће Цена 100дин.

Часопис Планинарског савеза Србије - година XVIII-ISSN број 72 - пролеће Цена 100дин. Часопис Планинарског савеза Србије - година XVIII-ISSN1452-7456 - број 72 - пролеће 2013. - Цена 100дин. УРЕДНИЧКА ЧЕСТИТКА Часопис Планинарског савеза Србије број 72 - пролеће 2013. Излази четири пута

Lebih terperinci

БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА

БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ ВУЧЭБНАЯ ПРАГРАМА ДЛЯ ЎСТАНОЎ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ З БЕЛАРУСКАЙ І РУСКАЙ МОВАМІ НАВУЧАННЯ БЕЛАРУСКАЯ ЛІТАРАТУРА V ХI класы Зацверджана Міністэрствам адукацыі

Lebih terperinci

ANALISIS PENGUKURAN EFISIENSI LINI PRODUKSI MENGGUNAKAN METODE LINE BALANCING TUGAS AKHIR / I S L A M

ANALISIS PENGUKURAN EFISIENSI LINI PRODUKSI MENGGUNAKAN METODE LINE BALANCING TUGAS AKHIR / I S L A M ANALISIS PENGUKURAN EFISIENSI LINI PRODUKSI MENGGUNAKAN METODE LINE BALANCING (Studi Kasus Pada CV. Mulyo Furniture Klaten ) TUGAS AKHIR Diajukan Sebagai Salah Satu Syarat untuk Memperoleh Gelar Sarjana

Lebih terperinci

ОПШТИНСКА УПРАВА ПЕЋИНЦИ ИНСПЕКТОРУ ЗАШТИТЕ ЖИВОТНЕ СРЕДИНЕ. Број: Датум: год. ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47

ОПШТИНСКА УПРАВА ПЕЋИНЦИ ИНСПЕКТОРУ ЗАШТИТЕ ЖИВОТНЕ СРЕДИНЕ. Број: Датум: год. ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47 ЗАВОД ЗА ЈАВНО ЗДРАВЉЕ СРЕМСКА МИТРОВИЦА Стари шор 47 Mat.br. 08039801 Reg.br. 8238022472 šif.del. 86-90 PIB 100791703 ž.račun. 840-209667-75 tel/faks: 022/ 610-511, 636-509 e-mail: info@zdravlje-sm.org.rs

Lebih terperinci