BAHAN MENTAH TEMPATAN DALAM PENGHASILAN BATA PURBA CANDI PENGKALAN BUJANG (TAPAK 21/22): SATU PEMBUKTIAN SECARA SAINTIFIK

Transkripsi

1

2

3 8 BAHAN MENTAH TEMPATAN DALAM PENGHASILAN BATA PURBA CANDI PENGKALAN BUJANG (TAPAK 21/22): SATU PEMBUKTIAN SECARA SAINTIFIK ZULISKANDAR RAMLI 1, NIK HASSAN SHUHAIMI NIK ABDUL RAHMAN 1, ADNAN JUSOH 2 & YUNUS SAUMAN 2 1 Institut Alam dan Tamadun Melayu (ATMA) Universiti Kebangsaan Malaysia UKM, Bangi, Selangor, MALAYSIA 2 Jabatan Sejarah, Fakulti Kemanusiaan Universiti Pendidikan Sultan Idris Tanjong Malim, Perak, MALAYSIA ABSTRAK Candi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) merupakan salah satu tapak candi berunsur agama Buddha yang menggunakan bata sebagai bahan binaan utamanya di samping penggunaan pelapik tiang diperbuat daripada batu granit dan tiang yang dipercayai diperbuat daripada kayu dan atap nipah. Pentarikhan relatif yang dibuat ke atas tapak ini dicadangkan dibina antara abad ke 11 hingga Masihi. Dua struktur utama iaitu sebuah struktur yang mempunyai kawasan vimana dan mandapa serta struktur stupa menunjukkan adanya evolusi dalam pembinaan candi menggunakan bata selepas abad ke 10 Masihi terutamanya dalam penggunaan bata dan cara susunan. Kertas kerja ini akan memfokuskan terhadap analisis komposisi bahan bata purba yang digunakan untuk menghasilkan candi ini yang mana tujuan utamanya ialah untuk melihat sama ada bahan mentah yang digunakan untuk menghasilkan bata tersebut menggunakan bahan mentah tempatan. Dua teknik analisis akan digunakan iaitu Teknik Pendarfluor Sinar-X (XRF) dan Teknik Aruhan Sinar-X (XRD) dalam menentukan kandungan unsur-unsur utama dan surih serta kandungan mineral dalam bata purba tersebut. Hasil kajian menunjukkan bahawa mineral-mineral utama yang terdapat dalam bata purba Candi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) ialah kehadiran mineral-mineral utama seperti kuarza, muscovite dan microcline, sementara mineralmineral lain yang wujud dalam kuantiti yang sedikit ialah mineral seperti gibbsite, mullite dan kaolinite. Kandungan mineral kaolinite yang terdapat di dalam sampel (xx), (xxi) dan (xxii) menunjukkan bahawa bata-bata ini telah dibakar pada suhu yang kurang daripada 550 C. Sampel (iii), (iv) dan (viii) pula hanya mengandungi kandungan mineral kuarza dan ini menunjukkan bahawa sampel ini dibakar pada suhu yang tinggi antara 850 C hingga 1000 C. Berdasarkan kandungan mineral dan pemerhatian fizikal bata menunjukkan bahawa teknik pembakaran terbuka telah digunakan untuk menghasilkan bata ini. Kandungan unsur utama dan surih juga menunjukkan bahawa bata ini dihasilkan daripada sumber yang sama dan dicadangkan bahawa bahan mentah tempatan digunakan dalam penghasilan bata tersebut. Penglibatan masyarakat tempatan dalam menghasilkan bata tersebut tidak perlu disangkal dan

4 882 Zuliskandar Ramli et al. membuktikan Transformasi Ilmu masyarakat tempatan yang sudah pun bermula sejak abad ke 4 lagi. PENGENALAN Terdapat empat tapak monumen yang berada di sebelah utara Tapak 1 yang telah dikenalpasti oleh Quaritch Wales dalam tinjauannya pada tahun 6 hingga (Quaritch- Wales, 0). Tapak-tapak tersebut adalah Tapak 20, 21, 22 dan 23. Pada tahun, Jabatan Muzium dan Antikuiti telah menjalankan kerja ekskavasi serta membina semula candi-candi tapak ini, kecuali Tapak 23. Hasil penyelidikan arkeologi dan laporan oleh Quaritch-Wales (0) mendapati bahawa Tapak 20 telah mengalami kerosakan yang begitu teruk akibat daripada aktiviti pertanian. Tapak 21 dan 22 (Kampung Pengkalan Bujang) telah diekskavasi secara serentak oleh pihak Jabatan Muzium dan Antikuiti pada tahun. Kerja-kerja ekskavasi telah mendedahkan pelan asal kedua-dua tapak berkenaan di mana Tapak 21 mengandungi sebuah struktur utama manakala Tapak 22 mengandungi dua buah struktur utama. Tapak 21 dan 22 sebenarnya wujud secara berpasangan. Bahan binaan struktur ini secara keseluruhannya menggunakan batu bata. Jumpaan-jumpaan penting di tapak ini ialah Arca Buddha diperbuat daripada terrakota, Arca Buddha daripada gangsa, bata yang mempunyai inskripsi, kala dan Arca Gajah daripada tanah liat. Berdasarkan jumpaan ini, candi ini mewakili ajaran Buddha dan berdasarkan pentarikhan relatif diduga candi ini dibina sekitar abad hingga ke 10 Masihi (Nik Hassan Shuhaimi & Othman ). Ekskavasi yang dijalankan pada tahun 200 oleh penyelidik dari Universiti Kebangsaan Malaysia di tapak ini tidak menemukan struktur bangunan seperti yang diharapkan tetapi banyak bahan binaan seperti bata ditemui. Penelitian stratigrafi tanah di tapak ini telah mendedahkan satu lapisan tanah tambak iaitu tanah hasil ekskavasi Tapak 21 dan 22 yang telah dikumpulkan di kawasan ini suatu ketika dahulu. Akibat daripada penambakan tanah ini, wujud satu lapisan tanah yang mempunyai kandungan organik yang tinggi di bawah lapisan tanah tersebut. Di lapisan tanah tambak ini, terdapat jumpaanjumpaan seperti porselin, stoneware, manik dan pecahan tembikar tanah. Antara artifak yang ditemui pada lapisan kedua iaitu lapisan yang mewakili lapisan budaya zaman proto-sejarah ialah seperti pecahan seramik asing dari abad ke 6 hingga Masihi contohnya seperti seramik Parsi dan seramik timur tengah, manik kaca monokrom, stoneware zaman Dinasti Sung, celadon, tembikar tanah dan kaca. Jumpaan yang menarik ialah jumpaan alat-alat batu di lapisan paling bawah iaitu pada lapisan 110-1cm dari permukaan tanah. Antara alat-alat batu yang dijumpai ialah alat batu beliung, batu pelandas dan batu pengetuk (hammerstone). Ini membuktikan bahawa masyarakat di Pengkalan Bujang telah berevolusi daripada masyarakat prasejarah ke masyarakat proto-sejarah. Masyarakat ini atau masyarakat tempatan ini yang telah berkembang maju sehingga Pengkalan Bujang menjadi pusat perkembangan ajaran agama Hindu-Buddha dan menjadi pelabuhan entrepot. Dalam konteks penyelidikan saintifik yang dijalankan di tapak ini, ia melibatkan analisis komposisi bahan bata yang digunakan untuk membina candi di Candi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22). Tujuan utama kajian ini dijalankan adalah untuk menentukan sama ada bahan mentah yang digunakan untuk menghasilkan bata ini adalah bahan mentah tempatan atau pun tidak. Sudah diketahui umum bahawa bahan mentah bata ialah tanah liat yang banyak terdapat di Lembah Bujang. Ini adalah penting dalam membuktikan hipotesis bahawa masyarakat Melayu Lembah Bujang sudah pun mahir dalam teknologi penghasilan batu bata pada waktu itu.

5 CANDI PENGKALAN BUJANG (TAPAK 21 & 22) Zuliskandar Ramli et al. 883 Terdapat empat tapak berada di sebelah utara Tapak 1, dikenal-pasti oleh Quaritch-Wales dalam tinjauannya pada tahun-tahun 6 hingga. Tapak-tapak tersebut ialah Tapak 20, Tapak 21, Tapak 22 dan Tapak 23. Penyelidikan arkeologi di sini pada tahun mendedahkan bahawa runtuhan batu-bata pada anjung kuil sebelah bawah rosak teruk akibat pertanian, seperti yang dilaporkan oleh Quaritch-Wales pada Tapak 20. Tapak-tapak 21, 22 dan 23 tidak mengalami nasib yang sama kerana tapak-tapak ini bukan terletak dalam sawah padi tetapi dalam kawasan rumah kampung yang merupakan bekas permatang pasir. Quaritch-Wales menggambarkan tapak itu seperti berikut: Ada lagi tiga buah tinggalan berhala batu-bata dengan ukuran batu-bata kelas 2. Bagi tapak 21 merupakan sebuah bangunan empat persegi panjang dengan ukuran kira-kira 21 x 10 di bahagian sebelah bawah tembok batu-bata yang masih tinggal dan sedikit pelapik tiang yang menyokong atap genting. Tapak 22 dan 23 pula hanya tinggalan kesan pecahan batu-bata dengan genting seperti tapak terdahulu. Tiada sebarang jumpaan yang menarik minat di ketiga-tiga tapak kecuali serpihan tembikar Song yang biasa. (Quaritch-Wales 0) (terjemahan bebas) Candi Tapak 21 dan Tapak 22 sebenarnya ialah candi yang berpasangan (Lihat Rajah 1). Kedua-dua tapak ini telah dibina semula oleh Jabatan Muzium dan Antikuiti. Tapak 21 (Foto 1, Foto 2 & Foto 3) dibina semula dan dipindahkan ke Bukit Batu Pahat iaitu berdekatan dengan Muzium Arkeologi Lembah Bujang manakala Tapak 22 (Foto 4) dibina semula di tempat asalnya. Keseluruhan struktur bahagian badan dan kaki candi diperbuat daripada batu-bata. Jumpaan paku hasil ekskavasi pada tahun 16 memperkuatkan andaian Quaritch-Wales yang bahagian atas candi iaitu tiang menggunakan kayu manakala atap candi pula menggunakan genting. Foto 1. Pandangan sudut Candi Pengkalan Bujang Tapak 21

6 884 Zuliskandar Ramli et al. Foto 2. Pandangan hadapan Candi Pengkalan Bujang Tapak 21 Foto 3. Pandangan belakang Tapak 21 Candi Pengkalan Bujang Rajah 1. Pelan Tapak 21/22 Candi Pengkalan Bujang, Lembah Bujang

7 Zuliskandar Ramli et al. 885 Foto 4. Pandangan sudut Candi Pengkalan Bujang Tapak 22 PELBAGAI BENTUK BATA DARI TAPAK Jenis A. Batu-bata dengan satu atau dua bucu dipotong untuk membentuk ukiran timbul (moulding) sudut yang sederhana. Potongan sudut tepi kira-kira 45 darjah. Jenis ini yang paling biasa dan barangkali digunakan sebagai ukiran timbul (moulding) sudut untuk badan candi. Tepian ukiran timbul (moulding) dua sudut digunakan di bahagian penjuru. Jenis B. Batu-bata dengan hiasan jenis bertangga, di mana tangga membentuk ukiran timbul (moulding) bersudut. Ia ada dua jenis pula. Jenis pertama ada satu permukaan berhias dengan satu pengacuan yang jenis bertangga dan bersudut. Jenis kedua ialah ukiran timbul (moulding) yang jenis bertangga dan bersudut dengan dua permukaan yang digunakan untuk dijadikan sudut. Jenis C. Ini merupakan jenis yang jarang dijumpai. Cuma dua jenis ini ditemui dari tapak ini. Ukiran timbul (moulding) itu mengandungi dua cuping kecil separuh bulat di pinggir sebuah cuping besar berbentuk separuh bulat. Dimensi batu-bata ialah 16 cm panjang, dan tinggi termasuk bonggol berukuran 6 cm dan 4 cm. Garisan pusat pada cuping besar ialah 6 cm dan 2 cuping kecil berukuran 1.5 cm tiap-tiap satu. Batu-bata ini kelihatan sebagai melambangkan gunung. Jenis D. Ini adalah jenis batu-bata cincin dan terdapat dua sudut tepi. Ukurannya ialah 5 cm tinggi, 3 cm tebal dan bahagian yang paling tebal, dan 2 cm tebal pada bahagian paling nipis. Hanya sebiji sahaja yang ditemui setakat ini. Jenis E. Lagi sejenis batu-bata cincin, bertepi lurus. Tebalnya ialah 3 cm. Garisan pusat pada lubang ialah 5 cm dan tingginya 4 cm. Hanya sebiji sahaja bata jenis ini ditemui setakat ini.

8 886 Zuliskandar Ramli et al. (a) Jenis A dan B (b) Jenis C (c) Jenis D (d) Jenis E BAHAN DAN KAEDAH Penyelidikan ini melibatkan dua pendekatan iaitu pendekatan arkeologi dan pendekatan saintifik. Pendekatan arkeologi melibatkan kerja-kerja ekskavasi arkeologi secara horizontal dan vertikal untuk memperoleh data mengenai artifak dan juga pentarikhan relatif manakala pendekatan saintifik melibatkan analisis komposisi bahan artifak yang hendak dikaji iaitu batu. Sebanyak 23 pecahan bata purba telah diambil dari tapak ekskavasi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) dan dimasukkan ke dalam beg plastik dan direkodkan. Sampel ini dibawa ke makmal untuk rawatan sampel di mana setiap sampel dibersihkan menggunakan air dan kemudian dikeringkan pada suhu 0 C selama dua hari. Sampel-sampel ini kemudiannya ditumbuk dan digiling sehingga menjadi serbuk yang sangat halus dan sekali lagi dikeringkan pada suhu 0 C selama sehari. Sampel in kemudiannya di hantar untuk analisis di mana dua teknik yang digunakan adalah Teknik Pendarfluor Sinar-X dan Teknik Belauan Sinar X. Teknik Pendarfluor Sinar-X digunakan untuk menentukan kandungan unsur utama manakala Teknik Belauan Sinar-X digunakan untuk menentukan kandungan mineral di dalam sampel-sampel bata tersebut. Data yang diperoleh kemudiannya akan dibandingkan dengan data analisis tanah liat di sekitar Lembah Bujang yang telah pun dijalankan (Zuliskandar et al. 2002). KEPUTUSAN DAN PERBINCANGAN Ekskavasi di tapak ini pada tahun 200 tidak menemukan struktur bangunan seperti yang diharapkan tetapi banyak bahan binaan seperti bata ditemui. Penelitian stratigrafi tanah di tapak ini telah mendedahkan satu lapisan tanah tambak iaitu tanah hasil ekskavasi Tapak 21 dan 22 yang telah dikumpulkan di kawasan ini suatu ketika dahulu. Akibat daripada tambakan tanah ini, wujud satu lapisan tanah yang mempunyai kandungan organik tinggi di bawah lapisan tanah tersebut. Di lapisan tambakan tanah ini, terdapat jumpaan-jumpaan seperti porselin, stoneware, manik dan pecahan tembikar tanah.

9 Zuliskandar Ramli et al. 88 Antara artifak yang ditemui pada lapisan kedua iaitu lapisan yang mewakili lapisan budaya zaman protosejarah ialah seperti pecahan seramik asing dari abad ke 6 hingga Masihi contohnya seperti seramik Parsi dan seramik timur tengah, manik kaca monokrom, stoneware zaman Dinasti Sung, celadon, tembikar tanah dan kaca. Jumpaan yang menarik ialah jumpaan alat-alat batu di lapisan paling bawah iaitu pada lapisan cm dari permukaan tanah. Antara alat-alat batu yang dijumpai ialah alat batu semacam sumatralith (Foto 5), batu pelandas (Foto 6), hammerstone (Foto 8) dan alat batu penetak (Foto 11). Ini membuktikan bahawa masyarakat di Pengkalan Bujang telah berevolusi daripada masyarakat prasejarah ke masyarakat protosejarah. Masyarakat ini atau masyarakat tempatan ini yang telah berkembang maju sehingga Pengkalan Bujang menjadi pusat perkembangan ajaran agama Hindu-Buddha dan menjadi pelabuhan entrepot. Alat batu pengetuk dan alat batu pelandas ini digunakan untuk menumbuk hematit menjadi serbuk yang halus supaya ia boleh digunakan dalam upacara keagamaan yang diamalkan sejak masyarakat prasejarah lagi. (a) (b) Foto 5. Alat batu di kedua-dua belah permukaan (a) dan (b) yang dijumpai di Pengkalan Bujang Foto 6. Alat batu pelandas

10 888 Zuliskandar Ramli et al. Foto. Alat batu Foto 8. Alat batu pengetuk Foto. Manik kaca monokrom dan polikrom Foto 10. Seramik Belanda Foto 11. Alat batu penetak

11 Zuliskandar Ramli et al. 88 Foto. Seramik Zaman Song (Abad 10 Masihi) Analisis saintifik pula dijalankan dengan tujuan untuk membuktikan bahawa bata yang digunakan untuk membina candi Tapak 21/22 ini menggunakan tanah liat tempatan atau tidak. Dua teknik analisis digunakan untuk mencapai tujuan ini iaitu teknik yang menentukan kandungan mineral dan teknik yang menentukan kandungan unsur-unsur utama dan surih. Kandungan mineral dalam sampel-sampel bata yang terdapat di Candi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) menunjukkan kehadiran mineral-mineral utama seperti kuarza, muscovite dan microcline, sementara mineral-mineral lain yang wujud dalam kuantiti yang sedikit ialah mineral seperti gibbsite, mullite dan kaolinite (Rujuk Jadual 1). Kandungan mineral kaolinite yang terdapat di dalam sampel (xx), (xxi) dan (xxii) menunjukkan bahawa bata-bata ini telah dibakar pada suhu yang kurang daripada 550 C. Sampel (iii), (iv) dan (viii) pula hanya mengandungi kandungan mineral kuarza dan ini menunjukkan bahawa sampel ini dibakar pada suhu yang tinggi antara 850 C hingga 1000 C. Mineral mullite pula terjadi hasil daripada tekanan suhu yang tinggi yang dikenakan kepada mineral kaolinite. Jelas di sini teknik pembakaran secara terbuka telah dijalankan untuk menghasilkan bata di Tapak Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) kerana suhu tidak sekata yang dikenakan kepada bata semasa proses pembakaran dilakukan. Ada bata yang tidak menerima suhu yang secukupnya semasa kerja-kerja pembakaran dilakukan. Ini berkemungkinan disebabkan oleh cara penyusunan bata dilakukan sebelum proses pembakaran dijalankan. Bata yang digunakan untuk membina candi ini lebih kecil dan mempunyai saiz yang standard berbanding candi sebelumnya terutamanya candi di Tapak 23 yang juga terletak berdekatan dengan candi ini. Dalam aspek pembuatan bata dan senibina candi pada masa ini, boleh dikatakan telah berlakunya perubahan atau pun evolusi. Senibina candi juga lebih kompleks berbanding sebelumnya dan ini boleh dilihat pada senibina Tapak 21 (Kampung Pengkalan Bujang). Kandungan unsur-unsur utama di dalam sampel bata Tapak 21/22 boleh dirujuk pada Jadual 2. Hasil analisis menunjukkan bahawa sampel bata ini mengandungi kandungan silika dan aluminium yang tinggi. Peratusan berat kering bagi silika adalah antara hingga.0% manakala bagi aluminium adalah antara.22 hingga.82%. Kandungan unsur besi juga tinggi iaitu antara 1.10 hingga 6.1% namun begitu analisis kandungan mineral tidak menemukan mineral geotit dalam sebarang sampel. Kandungan peratusan berat kering bagi unsur kalium pula adalah antara 0.18% hingga 2.22% manakala unsur kalsium adalah antara 0.06 hingga 1.18%. Walaupun ada mineral calcite (CaCO 3 ) dalam sampel (xiv) tetapi kandungan unsur kalsium masih berada pada tahap yang rendah. Kandungan unsur titanium dan magnesium pula adalah 0.46 hingga 2.61% dan 0. hingga 1.%. Graf peratusan berat kering silika dan aluminium sampel bata dan tanah liat (Rujuk Graf 1) dan graf peratusan berat kering titanium dan magnesium sampel bata dan tanah liat (Rujuk Graf 2) diplotkan untuk melihat taburan sampel bata bersama dengan sampel tanah

12 80 Zuliskandar Ramli et al. liat yang datanya diperoleh daripada analisis terdahulu (Zuliskandar et al. 2002). Rajah 1 dan Rajah 2 menunjukkan bahawa sampel-sampel bata Tapak 21/22 telah menggunakan bahan mentah tempatan. Ini membuktikan kesinambungan penghasilan bata untuk membina candi di Lembah Bujang yang bermula di Sungai Mas oleh masyarakat tempatan sejak abad ke 5 atau 6 Masihi lagi (Zuliskandar 2008). Kandungan unsur-unsur surih yang terkandung dalam sampel bata Tapak 21/22 boleh dirujuk di dalam Jadual 3, Jadual 4 dan Jadual 5. Kepekatan unsur-unsur surih yang melebihi 100 ppm dicatatkan pada unsur-unsur seperti barium, cerium, rubidium, vanadium dan zirkon. Kepekatan unsur barium yang dicatatkan adalah di antara 6 hingga 16 ppm. Unsur cerium pula mencatatkan bacaan antara 45 hingga 6 ppm manakala unsur rubidium adalah antara 33 hingga 242 ppm. Unsur zirkon pula mencatatkan kepekatan antara hingga ppm. Unsur-unsur yang lain mencatatkan bacaan kurang daripada 100 ppm di mana unsur kuprum mencatatkan bacaan kepekatan antara hingga 80 ppm manakala unsur plumbum antara 3 hingga 81 ppm. Graf kepekatan unsur kuprum dan plumbum bagi sampel bata Tapak 21/22 dan sampel tanah liat di Lembah Bujang (Zuliskandar et. al 2002) diplotkan untuk melihat taburan unsur-unsur tersebut sama ada sama ataupun tidak (rujuk Rajah 3). Bacaan menunjukkan bahawa kepekatan unsur-unsur ini adalah sama antara sampel bata Tapak 21/22 dan sampel tanah liat di Lembah Bujang. Keputusan ini adalah selari dengan keputusan yang dicatatkan pada unsur-unsur utama. Rajah 1. Peratusan Berat Kering Silika dan Aluminium Sampel Bata dan Tanah Liat

13 Jadual 1. Kandungan Mineral Di Dalam Sampel Bata Tapak 21/22 Zuliskandar Ramli et al. 81 LOKASI SAMPEL KANDUNGAN MINERAL Candi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) (viii) (ix) PB22/21(x) (xi) (xii) (xiii) (xiv) (xv) (xvi) (xvii) (xviii) (xix) (xx) (xxi) (xxii) (xxiii) KAl 2Si 3AlO 10(OH) 2 Muscovite 1M Al 2O 3.3H 2O Gibbsite H 2KAl 3Si 3O Muscovite Al 6Si 2O/3Al 2O 3.2SiO 2 Mullite KAl 2Si 3AlO 10(OH) 2 Muscovite 1M KAl 2Si 3AlO 10(OH) 2 Muscovite 1M KAl 2Si 3AlO 10(OH) 2 Muscovite 1M CaCO 3 Calcite KAl 2Si 3AlO 10(OH) 2 Muscovite 1M Al 2Si 2O 5(OH) 4 Kaolinite Al 2Si 2O 5(OH) 4 Kaolinite Al 2Si 2O 5(OH) 4 Kaolinite K 2O.3Al2O 3.6SiO 2.2H 2O Muscovite

14 82 Zuliskandar Ramli et al. Jadual 2. Kandungan Unsur Utama Di Dalam Sampel Bata Tapak 21/22 Sampel Berat Kering (%) Si Ti Al Fe Mn Mg Ca Na K P 2O 3 (i) (ii) (iii) (iv) (v) (vi) (vii) (viii) (ix) PB22/21(x) (xi) (xii) (xiii) (xiv) (xv) (xvi) (xvii) (xviii) (xix) (xx) (xxi) (xxii) (xxiii) Rajah 2. Peratusan berat kering titanium dan magnesium sampel bata dan tanah liat

15 Zuliskandar Ramli et al. 83 Jadual 3. Kandungan unsur-unsur surih di dalam sampel bata Tapak 21/22 Unsur (ppm) Sampel i ii iii iv v vi vii viii As Ba Ce Co Cr Cu Ga Hf La Nb Ni Pb Rb Sr U Th V Y Zn Zr Jadual 4. Kandungan unsur-unsur surih di dalam sampel bata Tapak 21/22 Unsur Sampel (ppm) ix x xi xii xiii xiv xv xvi As Ba Ce Co Cr Cu Ga Hf La Nb Ni Pb Rb Sr U Th V Y Zn Zr

16 84 Zuliskandar Ramli et al. Jadual 5. Kandungan unsur-unsur surih di dalam sampel bata Tapak 21/22 Unsur (ppm) As Ba Ce Co Cr Cu Ga Hf La Nb Ni Pb Rb Sr U Th V Y Zn Zr xvii xviii xix Sampel xx xxi xxii xxiii Rajah 3. Kepekatan unsur kuprum dan plumbum di dalam sampel bata (Tapak 21/22) dan tanah liat KESIMPULAN Hasil daripada penyelidikan arkeologi dan juga saintifik yang dijalankan ke atas Candi Pengkalan Bujang (Tapak 21/22) telah menemukan beberapa bukti yang kukuh bahawa terdapat penglibatan masyarakat tempatan dalam proses pembangunan dan kemakmuran Lembah Bujang sebagai salah sebuah penempatan yang mempunyai pelabuhan entrepot dan masyarakat yang menerima pengaruh Hindu-Buddha. Alat-alat batu yang dijumpai pada lapisan budaya proto-sejarah menunjukkan pengaruh dan peranan yang dimainkan oleh masyarakat tempatan pada ketika itu. Alat-alat batu itu digunakan untuk menumbuk hematit yang selalu digunakan dalam upacara keagamaan. Analisis saintifik pula telah membuktikan

17 Zuliskandar Ramli et al. 85 bahawa bata yang digunakan untuk membina candi di Tapak 21/22 telah menggunakan bahan mentah tempatan. Ini menunjukkan masyarakat tempatan sudah pun mengusai ilmu dan teknologi dalam pembuatan bata dan senibina candi-candi di Lembah Bujang. Teknologi ini sudah pun dikuasai sejak abad ke 5 atau ke 6 Masihi lagi dan ia bermula di kawasan Sungai Mas yang merupakan pusat segala perkembangan ilmu sains dan teknologi di Malaysia dengan produk-produk seperti tembikar tanah, bata, alatan besi dan manik kaca monokrom atau lebih dikenali dengan manik Indo-Pasifik. RUJUKAN Quaritch Wales, H.G. 0. Archaeological research on ancient Indian colonization in Malaya. Journal of the Malayan Branch, Royal Asiatic Society 18(1): Nik Hassan Shuhaimi Nik Abdul Rahman & Othman Mohd Yatim.. Warisan Lembah Bujang. Kuala Lumpur: Ikatan Ahli-ahli Arkeologi Malaysia. Zuliskandar Ramli Sumbangan sains dalam penyelidikan arkeologi (khusus dalam kajian komposisi bahan). Tesis Sarjana Persuratan, Universiti Kebangsaan Malaysia. Zuliskandar Ramli, Asmah Yahaya, Mohd Zobir Hussein & Kamaruddin Zakaria Kajian komposisi dan morfologi lempung di Lembah Bujang. Kerjasama antara Jabatan Kimia, Universiti Putra Malaysia dan Bahagian Arkeologi, Jabatan Muzium dan Antikuiti. Laporan Tidak Diterbitkan.