Zakat ke atas Hartanah: Kajian Tekstual Terhadap Fatawa Jami'ah fi Zakah al- Iqar 1

Transkripsi

1 Zakat ke atas Hartanah: Kajian Tekstual Terhadap Fatawa Jami'ah fi Zakah al- Iqar 1 Hasanah binti Abd. Khafidz 2 Universiti Kebangsaan Malaysia Zahri Hamat 3 Universiti Sains Malaysia Abstrak Sektor hartanah berkembang dengan begitu pesat. Hartanah merupakan aset utama hartawan di seluruh dunia termasuklah di Malaysia. Terdapat anggapan bahawa mengumpul aset dalam bentuk hartanah adalah jalan terbaik untuk mengelakkan daripada dikenakan zakat. Benarkah anggapan ini? Wajarkah hal ini dibiarkan? Persoalan ini akan dijawab berdasarkan kajian tekstual yang dibuat terhadap buku Fatawa Jami'ah fi Zakah al-iqar karangan Bakr Abdullah Abu Zayd yang diterbitkan di Riyadh, Arab Saudi. Dapatan kajian ini merumuskan bahawa terdapat situasi yang berbeza-beza yang boleh menentukan sama ada sesuatu tanah itu dikenakan zakat ataupun tidak. Malah, situasi ini boleh menyebabkan sesuatu hartanah itu wajib dikenakan zakat secara mutlak atau zakat dikenakan ke atas hasiltanah sahaja atau wajib dikenakan zakat ke atas hasilnya dan tanahnya sekali. Terdapat juga hartanah yang tidak dikenakan zakat langsung. Kata kunci: zakat, hartanah, fatwa, tanah, bangunan, pertanian, waqaf, perakaunan LATAR BELAKANG Kekayaan yang diwajibkan zakat pada awal Islam boleh dibahagikan kepada lima kategori iaitu pertama, emas dan perak; kedua, pertanian; ketiga, ternakan; keempat, perniagaan; dan kelima, hasil perut bumi. Semua kekayaan tersebut dapat digolongkan kepada dua bentuk. Pertama, dalam bentuk harta seperti emas, perak, binatang ternakan 1 Kertas kerja dibentangkan dalam World Universities Islamic Philanthrophy Conference 2013 (WUIPCon2013), anjuran Institut Kajian Zakat, Universiti Teknologi Mara pada 4-5 Disember 2013 di Kuala Lumpur. 2 Dr. Hasanah binti Abd. Khafidz ialah Pensyarah Kanan di Pusat Pengajian Umum, Universiti Kebangsaan Malaysia, Bangi, Selangor. Beliau boleh dihubungi melalui e-mel: hasanah@ukm.my. 3 Dr. Zahri Hamat ialah Pensyarah Kanan di Bahagian Pengurusan dan Perancangan Pembangunan, dan Ahli Jawatankuasa Pengurusan Pusat Kajian Pengurusan Pembangunan Islam (ISDEV), Pusat Pengajian Sains Kemasyarakatan, Universiti Sains Malaysia, Pulau Pinang. Beliau boleh dihubungi melalui e-mel: zahri@usm.my. 1

2 dan barangan perniagaan. Kedua, dalam bentuk pendapatan seperti hasil pertanian dan hasil perut bumi. Kaedah taksiran zakat pula seperti mana yang disebut oleh Rasulullah s.a.w sendiri adalah mengikut jenis harta tersebut. Pada umumnya kadar zakat harta adalah 2.5 peratus, manakala kadar zakat pertanian dan seumpamanya adalah 5 peratus, 10 peratus ataupun 20 peratus. Namun berikutan dengan perubahan suasana dan keadaan semasa ketika ini, kaedah taksiran zakat ke atas kekayaan tersebut turut berubah. Apatah lagi kekayaan itu sendiri turut mengalami evolusi dari segi nilai dan kepentingannya. Antara kekayaan yang berkembang dengan pesat pada masa kini ialah hartanah. Namun persoalan zakat ke atas hartanah agak kurang dibincangkan di Malaysia berbanding persoalan zakat yang lain seperti isu zakat pendapatan, pengagihan zakat dan pengurusan zakat (Mek Wok Mahmud & Sayed Sikandar Shah Haneef, 2008). Persoalannya ialah, apakah zakat diwajibkan ke atas semua hartanah? Bagaimanakah pula kaedah taksiran zakat ke atas hartanah? Apakah ciri-ciri yang menyebabkan sesuatu hartanah itu diwajibkan zakat atau sebaliknya apakah ciri-ciri yang menyebabkan sesuatu hartanah dikecualikan zakat? Kertas kerja ini akan cuba menjawab ketiga-ketiga persoalan di atas. Namun secara khusus objektif kertas kerja ini seperti berikut: 1. Mengkaji jenis-jenis hartanah yang dikenakan zakat dan hartanah yang dikecualikan daripada zakat. 2. Mengkaji kadar zakat yang dikenakan ke atas hartanah. 3. Mengkaji ciri-ciri yang boleh menentukan kewajipan zakat ke atas hartanah dan juga pengecualian daripada dikenakan zakat ke atasnya. Bagi mencapai objektif tersebut, analisis secara kualitatif dibuat dengan menggunakan metod kajian tekstual. Ia dilakukan dengan melakukan analisis kandungan ke atas data sekunder yang merangkumi kutipan data, membaca data, menterjemah data yang asalnya 2

3 dalam Bahasa Arab ke dalam Bahasa Malaysia, seterusnya membuat analisis deskriptif ke atas data yang diperoleh. Perbincangan kertas kerja ini dibahagikan kepada dua bahagian. Pertama, menyorot kerangka perakaunan kekayaan wajib zakat yang dibentuk oleh Muhammad Kamal Atiyah (1995) iaitu perakaunan zakat berdasarkan jenis harta atau kekayaan yang dimiliki, sama ada harta tetap ataupun harta berubah. Kedua, mengetengahkan pendapat Bakr Abdullah Abu Zayd (2000) yang dibincangkan dalam buku Fatawa Jami'ah fi Zakah al-iqar yang dapat dirumuskan bahawa hartanah bukanlah sebagai kaedah untuk mengumpul harta bagi mengelakkan zakat, tetapi dalam keadaan tertentu hartanah turut tertakluk kepada wajib zakat. KERANGKA PERAKAUNAN KEKAYAAN WAJIB ZAKAT Kekayaan wajib zakat telah berkembang sesuai dengan perkembangan ekonomi semasa. Bagi mengatasi masalah perkembangan kekayaan tersebut agar ia bersesuaian dengan tuntutan semasa, maka cendekiawan Islam telah membentuk beberapa kerangka perakaunan zakat. 4 Antara yang popular ialah Muhammad Kamal Atiyah (1995) yang memperkenalkan perakaunan zakat berdasarkan jenis harta atau kekayaan yang dimiliki, sama ada harta tetap ataupun harta berubah. Harta tetap dikenakan zakat ke atas pendapatan daripada harta tersebut. Harta berubah pula dikenakan ke atas harta dan pendapatan daripada harta tersebut sahaja. Kadar zakat bagi harta berubah adalah Kerangka perakaunan kekayaan wajib zakat boleh juga dibentuk berasaskan amalan Rasulullah SAW sendiri. Berdasarkan kerangka ini, perakaunan zakat boleh dibahagikan kepada tiga kategori. Pertama, zakat dikenakan ke atas harta sahaja iaitu zakat emas, perak dan barang perniagaan. Kadar zakat yang ditetapkan ialah 2.5 peratus. Kedua, zakat dikenakan ke atas harta dan pendapatan daripada harta tersebut iaitu zakat binatang ternakan. Kadar zakatnya adalah mengikut kiraan yang telah ditetapkan oleh Rasulullah SAW. Ketiga, zakat dikenakan ke atas pendapatan harta sahaja, iaitu zakat hasil pertanian dan hasil daripada perut bumi. Kadar zakat yang ditetapkan ialah 5 peratus atau 10 peratus bagi hasil pertanian dan 20 peratus hasil perut bumi. Sumber zakat sedia ada atau baharu boleh diqiyaskan kepada salah satu daripada tiga kategori tersebut. 3

4 peratus, sementara kadar zakat harta tetap adalah 5 peratus, 10 peratus dan 20 peratus. Ini dapat dirumuskan dalam Jadual 1. Jadual 1 menunjukkan harta kekayaan yang dibahagikan kepada dua kategori. Pertama, harta berubah; dan kedua, harta tetap. Zakat bagi harta berubah dikenakan ke atas pendapatan dan harta berubah pada kadar 2.5 peratus. Zakat perniagaan, penggajian dan saham misalnya dikenakan zakat pada kadar 2.5 peratus. Zakat bagi harta tetap dikenakan ke atas pendapatan yang diperoleh daripada harta tetap tersebut pada kadar 5 peratus, 10 peratus atau 20 peratus. Zakat hasil pertanian yang menggunakan tenaga manusia, pendapatan bebas, dan pendapatan sewa bangunan misalnya yang ditaksir berdasarkan pendapatan kasar dikenakan zakat pada kadar 5 peratus. Jadual 1: Kadar Zakat, Kategori Harta dan Kaedah Taksiran Kategori Harta Berubah Harta Tetap Kadar 2.5% 5% 10% 20% Jenis Harta Kaedah Taksiran Unta/Lembu (Had Pertama) Wang Perniagaan Penggajian Saham Pendapatan Harta Berubah + Harta Berubah Hasil Pertanian (Guna tenaga manusia) Pendapatan bebas (kasar) Pendapatan sewa bangunan (kasar) Hasil Pertanian (tanpa guna tenaga manusia) Pendapatan bebas (bersih) Pendapatan saham Pendapatan Harta Tetap Sumber: Diubahsuai daripada Muhammad Kamal Atiyah (1995) Hasil Bumi Hartanah yang dimaksud di sini merujuk kepada tanah bersama dengan apa pun yang dibina di atas tanah tersebut khususnya bangunan. Dengan kata lain, hartanah bermaksud tanah itu sendiri atau binaan di atas tanah tersebut sama ada dalam bentuk rumah, rumah kedai atau bangunan kilang. Menurut kerangka perakaunan kekayaan wajib zakat di atas, di manakah hartanah itu berada sama ada kategori harta berubah ataupun kategori harta tetap? Jika hartanah 4

5 dikategorikan sebagai harta berubah, maka zakat dikenakan ke atas hartanah tersebut dan pendapatan yang diperoleh daripada hartanah tersebut. Zakat dikenakan pada kadar 2.5 peratus. Jika hartanah tersebut dikategorikan sebagai harta tetap, maka zakat dikenakan ke atas pendapatan yang diperoleh daripada hartanah tersebut sahaja. Zakat dikenakan pada kadar 10 peratus. Menurut Bakr Abdullah Abu Zayd (2000: 3), penulis Fatwa Jami'ah fi Zakah al- Iqar, isu ini sering dibangkitkan dan dirujuk kepada pihak pengeluar fatwa. Pandangan tersebut mungkin merujuk kepada perbincangan fiqh di negara penulis iaitu di Arab Saudi. Menurutnya, isu yang dibangkitkan antaranya adalah berkaitan dengan zakat ke atas tanah yang dimiliki atau ke atas perusahaan dan pembangunan yang dilaksanakan di tanah tersebut. Ia termasuklah perbezaan niat pemiliknya sama ada untuk jual-beli, sewaan atau pembangunan. Buku Fatwa Jami'ah fi Zakah al-iqar boleh diterjemahkan sebagai Koleksi Fatwa Zakat Hartanah. Teks yang digunakan dalam kertas kerja ini adalah terbitan Dar al- Asimah li al-nashar wa al-tawzi, cetakan pertama yang dicetak pada tahun 1421H bersamaan tahun 2000M. Ia diterbitkan di Riyadh, Arab Saudi dan telah dimuat naik untuk bacaan umum di laman web waqfeya.com. Buku ini didaftarkan dalam indeks Fahrasah Maktabah al-malik Fahad al-wataniyah di bawah kategori al-zakah dengan nombor mengikut sistem katalog Dewey: Nombor rujukan buku (raqm al-'ida') ialah 3316/20. DAPATAN KAJIAN DAN PERBINCANGAN Berdasarkan kajian ke atas buku Fatawa Jami'ah fi Zakah al-iqar karangan Bakr Abdullah Abu Zayd, penulis mendapati bahawa hartanah bukanlah satu bentuk aset yang boleh dianggap sebagai cara untuk mengumpul harta bagi mengelakkan zakat. Hartanah 5

6 sebenarnya tidak terkecuali daripada dikenakan zakat. Namun begitu, bukan semua hartanah perlu dikenakan zakat. Hal ini boleh ditentukan dengan melihat kepada aspekaspek yang berkaitan dengan hartanah itu sendiri serta perusahaan mahupun pembangunan ke atas hartanah tersebut. Abu Zayd (2000: 31) telah membahagikan penulisannya kepada lima bahagian atau bab iaitu: 1. Hartanah yang diwajibkan zakat ke atasnya (satu jenis). 2. Hartanah yang diwajibkan zakat ke atas hasilnya sahaja tanpa asalnya (dua jenis). 3. Hartanah yang diwajibkan zakat ke atas asalnya dan hasilnya. 4. Hartanah yang tidak diwajibkan zakat ke atas asalnya mahupun hasilnya atau manfaatnya 5. Transaksi sesiapa yang mengubah niatnya untuk mengelakkan zakat dengan menafikan niatnya. Berdasarkan kajian ini, didapati bahawa terdapat satu bentuk pemilikan hartanah yang diwajibkan zakat ke atas aset tanah itu sendiri. Ia dikenakan ke atas tanah yang diperoleh dengan tujuan untuk dijual. Dalam hal ini, tanah itu dianggap sebagai harta modal (ra s al-mal). Kewajipan ini disandarkan kepada lafaz umum kewajipan zakat dalam firman Allah s.w.t. yang bermaksud: Ambillah daripada harta mereka sedekah zakat untuk menyucikan dan membersihkan dengannya (Surah al-tawbah: 103) dan firman Allah s.w.t. yang bermaksud: dan pada harta mereka hak orang yang meminta dan terhalang (Surah al-dhariyat: 19) serta hadis Samurah bin Jundub bahawa Rasulullah s.a.w. memerintahkan kami untuk mengeluarkan zakat pada barangan yang sedia untuk dijual (Hadis Hasan; Riwayat Abu Dawud). 6

7 Penulis mendapati hartanah yang diwajibkan zakat secara mutlak adalah apabila sesuatu tanah diniatkan untuk dijual. Hal ini boleh dirumuskan seperti dalam Jadual 2. Ciri-ciri utama hartanah dikategorikan sebagai harta perniagaan adalah pertama, diniat untuk jualan semasa ketika diperoleh; kedua, cukup hawl iaitu dua bulan Hijriah; dan ketiga, cukup nisab. Kadar zakatnya adalah 2.5 peratus pada harga pasaran. Hartanah jenis ini dikategorikan sebagai harga berubah oleh Muhammad Kamal Atiyah (1995). Jadual 2: Perakaunan Zakat ke atas Tanah Secara Mutlak Jenis Hartanah Kewajiban Zakat Subjek yang dikenakan zakat Kadar Kaedah taksiran Ciri-ciri utama Tanah yang diperoleh untuk dijual Ya Tanah dianggap seperti harta modal (ra s almal) 2.5 % daripada harga pasaran semasa cukup hawl dengan syarat nilainya sama atau melebihi nisab iaitu 56 Riyal Saudi atau nilai zakat harta. Apabila cukup hawl daripada tarikh pemilikan; atau, Cukup hawl daripada tarikh berniat mahu jual 1. Niat jual 2. Cukup hawl 3. Cukup nisab Menurut Abu Zayd (2000: 10), antara lain isu berkaitan zakat ke atas tanah yang mahu dijual adalah seperti berikut: 1. Zakat ini diwajibkan walaupun tanah itu dibeli secara beransur-ansur. 2. Niat jualan sudah mencukupi untuk mula dihitung hawl. 3. Pertukaran niat daripada kegunaan tertentu kepada niat jualan menjadikan hawl dikira daripada permulaan niat jualan tersebut. 4. Orang yang memiliki tanah untuk dijual dengan tujuan membayar mahar perkahwinan dan sebagainya tetap dikenakan zakat. 7

8 5. Zakat tetap dikenakan ke atas tanah yang dikongsi secara bersama iaitu ke atas setiap pemilik apabila bahagian masing-masing mencapai nisab termasuklah apabila dicampur dengan harta zakawi 5 yang lain. 6. Hawl bagi tanah yang dijual dengan membeli tanah lain untuk dijual (jual beli tanah dengan tanah) dikira bermula dari niat jualan tanah pertama. 7. Pewaris tanah pusaka hendaklah bayar zakat jika tanah itu mahu dijual dengan syarat cukup nisab. 8. Pembatalan niat atau ragu-ragu tentang niat mahu menjual tanah menyebabkan zakat harta modal tidak diwajibkan. 9. Tanah yang diniatkan untuk dijual dan ada orang menyewa di atasnya tidak menggugurkan kewajipan zakat. 10. Tanah yang dirampas atau disita tidak dikenakan zakat. Kajian ini turut mendapati bahawa terdapat dua jenis hartanah yang mana zakat hanya dikenakan ke atas hasilnya sahaja. Tanah itu sendiri tidak dikenakan zakat. Hartanah ini ialah tanah pertanian dan tanah yang disewakan (Abu Zayd, 2000: 6). Dalam hal tanah yang diniatkan untuk pertanian dan seumpamanya, hendaklah dibayar zakat ke atas hasil pertanian tersebut pada hari hasilnya dituai apabila ia mencukupi nisab. Ia dikategorikan sebagai zakat pertanian. Perbincangan lanjut berkenaan zakat pertanian banyak dihuraikan dalam kitab-kitab fiqh. Tanah yang diniatkan untuk sewaan pula hendaklah dikeluarkan zakat ke atas sewaan yang dikenakan dengan syarat cukup hawl dari tarikh mula sewaan dan cukup nisab. Kadar zakatnya ialah 2.5% daripada hasil sewaan. Hartanah jenis ini dikategorikan sebagai harga tetap oleh Muhammad Kamal Atiyah (1995). Zakat dikenakan pada kadar 5 peratus ke atas pendapatan kasar. 5 Harta zakawi: harta yang boleh dikenakan zakat. 8

9 Klasifikasi antara zakat dan hartanah yang diwajibkan zakat ke atas hasilnya sahaja boleh dirumuskan seperti dalam Jadual 3. Namun terdapat tanah yang dikenakan zakat ke atas tanah itu sendiri dan juga hasil yang diperolehi daripada tanah tersebut. Tanah tersebut ialah tanah yang disewakan kepada orang lain dan dalam masa yang sama pemilik tanah berniat mahu menjualnya. Dalam hal ini, zakat tanah untuk dijual dikira mulai tarikh niat menjual sebagaimana yang telah dijelaskan dalam Jadual 2. Zakat ke atas hasil sewaan pula hendaklah dikeluarkan sebagaimana yang dijelaskan dalam Jadual 3 berikut. Jadual 3: Perakaunan Zakat ke Atas Hasil Tanah Jenis Hartanah Tanah yang digunakan untuk pertanian Tanah yang disewakan Kewajiban Zakat Ya Subjek yang dikenakan zakat Hasil tanah seperti pertanian Kadar Berdasarkan fiqh zakat pertanian dengan melihat kepada faktor sumber pengairan Ya Hasil sewaan 2.5% daripada hasil sewaan Kaedah Kiraan Dikenakan pada hari tuaian apabila cukup nisab Dikenakan apabila cukup hawl dari tarikh permulaan sewaan dengan syarat cukup nisab Ciri-ciri utama 1. Wujud pertanian 2. Cukup nisab 1. Wujud sewaan 2. Cukup hawl 3. Cukup nisab Penulis mendapati bahawa terdapat topik menarik yang dibincangkan oleh Abu Zayd (2000: 24) tentang tanah yang tidak dikenakan zakat sama ada ke atas tanah itu sendiri mahupun hasil tanah tersebut. Ciri utama yang didapati menentukan pengecualian zakat bagi situasi ini ialah ketiadaan unsur keuntungan yang wujud sama ada pada hartanah itu sendiri mahupun pada hasilnya. Dalam hal ini, terdapat sepuluh jenis tanah yang bebas daripada dikenakan zakat iaitu: 1. Tanah yang diwakafkan. 9

10 2. Tanah yang diniatkan untuk diwakafkan, iaitu ia tidak dikenakan zakat mulai kematian pemilik yang berwasiat tersebut. 3. Tanah yang mahu diusahakan tetapi belum ada hasilnya. 4. Tanah yang digunakan untuk menjalankan jentera oleh pemiliknya sendiri. 5. Tanah yang mana pemiliknya masih ragu-ragu sama ada mahu dijual ataupun tidak. 6. Tanah yang mana pemiliknya masih ragu-ragu sama ada mahu dijual atau disewa. 7. Tanah yang mana pemiliknya masih ragu-ragu sama ada mahu dijual atau dibangunkan. 8. Tanah yang mahu dijual tetapi berlaku sesuatu yang menyebabkan jual-beli terhalang. 9. Tanah yang mahu dibangunkan yang dijual untuk membeli tanah yang juga mahu dibangunkan. 10. Tanah yang dikenakan sekatan dengan tujuan untuk digunakan bagi kemudahan awam. Penulis mengakhiri karya beliau dengan membincangkan persoalan orang yang mengubah niat atau matlamat berkaitan tanah dengan tujuan untuk mengelakkan daripada dikenakan zakat. Isu ini mungkin agak biasa ditemui dengan tujuan mendapatkan keuntungan duniawi. Kalau dilihat dalam penjelasan awal penulis dalam kertas kerja ini, didapati bahawa niat memainkan peranan dalam menentukan sama ada sesuatu aset hartanah itu dikenakan zakat ataupun tidak. Impak niat yang membawa keuntungan kepada aset tersebut ialah dikenakan zakat. Walau bagaimanapun, niat adalah sesuatu yang bersifat batiniyah yang hanya diketahui oleh Allah s.w.t. (Abu Zayd, 2000: 29). 10

11 Oleh yang demikian, penulis menyimpulkan bahawa perbuatan sengaja mengubah niat dengan tujuan untuk lari daripada dikenakan zakat yang telah diwajibkan ke atasnya merupakan satu tindakan yang boleh membawa kepada dosa. Ia perlu dilunasi dengan taubat dan pelaksanaan zakat yang sewajarnya. KESIMPULAN Berdasarkan perbincangan di atas, maka bolehlah disimpulkan bahawa pengumpulan aset hartanah tidak boleh dijadikan alasan untuk mengelakkan daripada dikenakan zakat. Hal ini kerana dalam kebanyakan situasi, unsur pulangan manfaat dan keuntungan menjadi sebab sesuatu tanah atau hasilnya dikenakan zakat. Ia termasuklah tanah yang dirancang untuk dijual walaupun jualan itu belum berlaku lagi. Secara umumnya, bagi hartanah yang mempunyai halangan ataupun tidak mendatangkan hasil kepada tuannya maka ia tidak dikenakan zakat. Ia merupakan ciri utama yang didapati memberi kesan kepada penentuan hukum tersebut. Keadaan ini menunjukkan wujudnya nilai tolak ansur dalam penentuan hukum fiqh zakat berkaitan hartanah. Berikutan dengan itu, dicadangkan supaya dilakukan satu kajian lanjutan berkaitan pemakaian fiqh zakat ke atas hartanah di Malaysia untuk melihat situasi di Malaysia terutamanya hartanah yang digunakan untuk pertanian dan pembangunan. Penghargaan Penulis merakamkan ucapan terima kasih kepada Universiti Sains Malaysia (USM) atas pembiayaan kajian ini melalui geran penyelidikan universiti 1001/PSOSIAL/ Bibliografi Abu Dawud Sulaiman Ibn al-aash'ath al-azdi (1984). Terjemahan Ahmad Hasan, Sunan Abu Dawud, Vol. II, Lahore: Sh. Muhammad Ashraf. 11

12 Abu Zayd, Bakr Abdullah (1421H/2000M). Fatawa Jami'ah fi Zakah al-iqar. Riyadh: Dar al-asimah li al-nashr wa al-tawzi. Mek Wok Mahmud & Sayed Sikandar Shah Haneef (2008). Debatable Issues in Fiqh Al- Zakat: A Jurisprudential Appraisal, artikel dalam Jurnal Fiqh. Vol. 5. Kuala Lumpur: Universiti Malaya. Muhammad Kamal Atiyah (1995). Terjemahan Mohd. Nor Ngah, Perakaunan Zakat Teori dan Praktis, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. 12