IDENTIFIKASI POTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN RAWAT INAP PENYAKIT DALAM DI RS X TAHUN 2014 NASKAH PUBLIKASI

dokumen-dokumen yang mirip
POTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN ASMA RAWAT INAP DI RS X TAHUN 2014 NASKAH PUBLIKASI. Oleh : NURITA SETYORINI K

BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakang

POTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN GANGGUAN GINJAL KRONIS DI INSTALASI RAWAT INAP RS X TAHUN 2014 NASKAH PUBLIKASI

KAJIAN INTERAKSI OBAT PADA PASIEN GAGAL JANTUNG KONGESTIF DI RSUP DR. SARDJITO YOGYAKARTA TAHUN 2005

IDENTIFIKASI DRUG RELATED PROBLEMS (DRPs) POTENSIAL PADA PASIEN ASMA DI INSTALASI RAWAT INAP RS X TAHUN 2015

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN. A. Gambaran Peresepan Obat di RS PKU Muhammadiyah Yogyakarta

MEMUTUSKAN : : KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN TENTANG HARGA OBAT UNTUK PENGADAAN PEMERINTAH TAHUN 2012.

Ketersediaan Ada/ Tidak JAN FEB MAR APR MEI JUN JUL AGUS SEPT OKT NOV DES (1) (2) (3)

KAJIAN INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PENYAKIT GAGAL JANTUNG RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH TUGUREJO SEMARANG TAHUN 2008

POTENSIAL INTERAKSI OBAT PADA PASIEN DEMAM TIFOID DI INSTALASI RAWAT INAP RSUD X TAHUN 2011 NASKAH PUBLIKASI. Oleh: PUTI TRI SULISTIATI K

POLA PENGGUNAAN OBAT PADA PASIEN PENYAKIT JANTUNG KORONER RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT A KUDUS TAHUN 2012 NASKAH PUBLIKASI

Lampiran 1. Rekapitulasi data pasien Gagal Ginjal Kronik di ruang interna wanita RSUP H. Adam Malik Medan Periode September November 2015

BAB III METODE PENELITIAN. cross-sectional dan menggunakan pendekatan retrospektif, yaitu penelitian yang

KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA NOMOR 12/MENKES/SK/I/2005 TENTANG HARGA JUAL OBAT GENERIK MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA,

POTENSI INTERAKSI OBAT PADA RESEP PASIEN PEDIATRI STUDI RETROSPEKTIF DI 3 APOTEK KOTA SURAKARTA PERIODE JULI - DESEMBER 2014 SKRIPSI

NASKAH PUBLIKASI SKRIPSI

STUDI RETROSPEKTIF INTERAKSI OBAT PADA PASIEN PEDIATRIK RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM PUSAT HAJI ADAM MALIK MEDAN PERIODE JANUARI - JUNI 2012 TESIS

KAJIAN INTERAKSI OBAT PADA PENGOBATAN DIABETES MELITUS (DM) DENGAN HIPERTENSI DI INSTALASI RAWAT JALAN RSUD UNDATA PERIODE MARET-JUNI TAHUN 2014

POLA PENGGUNAAN OBAT PADA PASIEN PENYAKIT JANTUNG KORONER RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH KUDUS TAHUN 2012 SKRIPSI

Prosiding Farmasi ISSN:

PREVALENSI KEJADIAN BERPOTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN INTENSIVE CARE UNIT (ICU) DI RSUD ULIN BANJARMASIN TAHUN 2012

Crosstabs Usia Potensi Interaksi Obat

GAMBARAN DAN ANALISIS BIAYA PENGOBATAN GAGAL JANTUNG KONGESTIF PADA PASIEN RAWAT INAP DI RS A DI SURAKARTA TAHUN 2011 NASKAH PUBLIKASI

Prosiding Farmasi ISSN:

BAB III METODE PENELITIAN. dilakukan dengan cara pendekatan, observasi, pengumpulan data dan faktor resiko

IDENTIFIKASI DRUG RELATED PROBLEMS (DRPs) POTENSIAL PADA PASIEN DIABETES MELITUS TIPE 2 DI INSTALASI RAWAT INAP RSUD dr. SOERATNO GEMOLONG TAHUN 2015

KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA NOMOR 436/MENKES/SK/XI/2013 TENTANG HARGA ECERAN TERTINGGI OBAT GENERIK

KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA NOMOR 092/MENKES/SK/II/2012 TENTANG HARGA ECERAN TERTINGGI OBAT GENERIK TAHUN 2012

Farmakoterapi Obat pada Gangguan Kardiovaskuler

POLA REGIMENTASI OBAT ANTIHIPERTENSI PADA PASIEN PENYAKIT GINJAL DI INSTALASI RAWAT INAP RUMKITAL Dr. RAMELAN SURABAYA MILHA NINDYA SASMITA

BAB IV HASIL DAN PEMBAHASAN. lembar resep yang memenuhi kriteria inklusi dari total populasi lembar

PHARMACY, Vol.13 No. 02 Desember 2016 ISSN

MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA NOMOR 1239/MENKES/SK/XI/2004 TENTANG HARGA JUAL OBAT GENERIK

KEPUTUSAN KEPALA PUKESMAS WONOMERTO TENTANG PELAYANAN OBAT 24 JAM DENGAN RAHMAT TUHAN YANG MAHA ESA KEPALA PUSKESMAS WONOMERTO,

STANDAR SATUAN HARGA TAHUN ANGGARAN 2014 PEMERINTAH KOTA JAYAPURA

IDENTIFIKASI POTENSI INTERAKSI OBAT ANTIDIABETES PADA RESEP PASIEN DI APOTEK RAHMAT BANJARMASIN

ANALISIS POTENSI INTERAKSI OBAT PENYAKIT TUBERKULOSIS PARU PADA PASIEN DEWASA DI UNIT PENGOBATAN PENYAKIT PARU-PARU (UP4)

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN

BAB I PENDAHULUAN. rumah sakit yang memberikan pelayanan kesehatan pada semua bidang dan jenis

Kompatibilitas dan Inkompatibilitas Obat di NICU FIVA APRILIA KADI

Lampiran 1. Gambaran Penggunaan Obat DM Tipe 2. Nama obat Dosis (mg) pagi Vit. C 50 2 x 1

BAB III METODE PENELITIAN

USIA * INTERKSIOBAT. Universitas Sumatera Utara

IDENTIFIKASI DRUG RELATED PROBLEMS

ANALISIS EFEKTIVITAS BIAYA TERAPI ANTIHIPERTENSI PADA PASIEN HIPERTENSI RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT UMUM DAERAH Dr. MOEWARDI TAHUN 2014 NASKAH PUBLIKASI

EVALUASI PENGGUNAAN ANTIBIOTIK PADA PASIEN GAGAL GINJAL KRONIS DI INSTALASI RAWAT INAP RSUP DR. SOERADJI TIRTONEGORO KLATEN PERIODE 2014

RUMAH SAKIT MATA PADANG EYE CENTER (RSMPEC) Ramah, Empati, Siaga, Proaktif, Exsclusive, dan Competence PANDUAN TENTANG PANDUAN TELAAH INTERAKSI OBAT

PENGUMUMAN PEMENANG PELELANGAN UMUM PASCA KUALIFIKASI PENGADAAN OBAT GENERIK RSUP Dr. HASAN SADIKIN BANDUNG TAHUN 2014

IDENTIFIKASI POTENSI INTERAKSI OBAT ANTI-HIPERTENSI PADA RESEP PASIEN JAMINAN KESEHATAN NASIONAL DI INSTALASI FARMASI UNIT RAWAT JALAN RSUD

KEPUTUSAN KEPALA BADAN PENGAWAS OBAT DAN MAKANAN REPUBLIK INDONESIA NOMOR: 05017/SK/KBPOM TENTANG HARGA JUAL OBAT GENERIK TAHUN 2001

POLA PERESEPAN OBAT PADA PENDERITA HIPERTENSI DI APOTEK SEHAT FARMA KLATEN TAHUN 2010

POTENSI INTERAKSI OBAT ANTIDEPRESAN DI RUMAH SAKIT JIWA Prof. Dr. SOEROJO MAGELANG PERIODE JANUARI SEPTEMBER TAHUN 2015 SKRIPSI

KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA NOMOR : 302/Menkes/SK/III/2008 TENTANG HARGA OBAT GENERIK MENTERI KESEHATAN REPUBLIK INDONESIA,

KAJIAN POTENSI INTERAKSI OBAT ANTIHIPERTENSI PADA PASIEN HIPERTENSI PRIMER DI INSTALASI RAWAT JALAN RSUD LUWUK PERIODE JANUARI MARET 2016

POTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN GANGGUAN LAMBUNG (DISPEPSIA, GASTRITIS, TUKAK PEPTIK) RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT KELUARGA SEHAT PATI TAHUN 2015

Peresepan Antibiotik pada Pasien Anak Rawat Jalan di BLUD RS Ratu Zalecha Martapura: Prevalensi dan Pola Peresepan Obat

: KEPUTUSAN MENTERI KESEHATAN TENTANG HARGA ECERAN TERTINGGI OBAT GENERIK TAHUN : Dalam Keputusan Menteri ini yang dimaksud dengan Harga Eceran

Panduan Interaksi Obat

BAB I PENDAHULUAN. Dua atau lebih obat yang diberikan pada waktu yang sama atau hampir

STUDI RETROSPEKTIF INTERAKSI OBAT PADA PASIEN JAMKESMAS DI RSUD HASANUDDIN DAMRAH MANNA BENGKULU SELATAN SKRIPSI OLEH: TONNY SETIAWAN NIM

KETEPATAN PENGGUNAAN OBAT HIPOGLIKEMIK ORAL PADA PASIEN DIABETES MELLITUS TIPE II DI RSUD DR. MOEWARDI SURAKARTA PERIODE JANUARI JUNI 2013 SKRIPSI

GAMBARAN KETEPATAN DOSIS PADA RESEP PASIEN GERIATRI PENDERITA HIPERTENSI DI RSUP Dr. SOERADJI TIRTONEGORO KLATEN TAHUN 2010

BAB I PENDAHULUAN. pelayanan rumah sakit yang didefinisikan sebagai kejadian tidak diinginkan yang

Lampiran 1. Surat Ijin Studi Pendahuluan Program Studi Farmasi Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta

POLA PENGGUNAAN OBAT ANTIHIPERTENSI DAN KESESUAIANNYA PADA PASIEN GERIATRI RAWAT JALAN DI RSUD ULIN BANJARMASIN PERIODE APRIL

Nomor: 362 / Jakarta, 25 Mei 2012 Lampiran: 1 Berkas

POLA PENGGUNAAN OBAT ANTI TUBERKULOSIS (OAT) PADA PASIEN ANAK TB PARU RAWAT JALAN DI RUMAH SAKIT HAJI MEDAN PERIODE JANUARI - JUNI 2012

SURAT PERNYATAAN BERSEDIA MENJADI INFORMAN PENELITIAN

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN. Subjek dalam penelitian ini adalah pasien dengan diagnosa Congestive

BAB II TINJAUAN PUSTAKA

EVALUASI PENGGUNAAN ANTIBIOTIK PADA PENYAKIT INFEKSI SALURAN KEMIH PASIEN RAWAT INAP DI RS X KLATEN TAHUN 2012 NASKAH PUBLIKASI

Ketersedian Obat Tahun 2014

EVALUASI KETEPATAN TERAPI OBAT PADA PASIEN GAGAL GINJAL DI INSTALASI RAWAT INAP RS X TAHUN 2014

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN. Pada penelitian yang berjudul Evaluasi Ketepatan Penggunaan Antibiotik

ANALISIS EFEKTIVITAS BIAYA TERAPI ANTIHIPERTENSI PADA PASIEN HIPERTENSI RAWAT INAP DI RSU PANCARAN KASIH GMIM MANADO

NASKAH PUBLIKASI ELIT RIZAL FALAH K Oleh :

FORMULARIUM OBAT PELAYANAN KESEHATAN DASAR DI PUSKESMAS R E M B O N

Identifikasi Drug Therapy Problems (DTPs) Pada Pasien Diabetes Melitus Tipe 2 Rawat Jalan di Salah Satu RS Swasta di Bandung

BAB IV HASIL PERCOBAAN DAN PEMBAHASAN. 4.1 Studi Pendahuluan dan Penentuan Jumlah Sampel Penelitian

KAJIAN PENGOBATAN HIPERTENSI DI PUSKESMAS KARANG ASAM SAMARINDA

Dian Oktianti, Etika Sulistyaningrum, Nita Prasetiyowati, Dara Dwipa Tuwuh Safitri. ABSTRACT

OLEH : ERLISA MAYASARI I

Identifikasi Penggunaan Obat Off-Label

KAJIAN PENGGUNAAN ANTIBIOTIK PADA PASIEN PNEUMONIA DENGAN METODE GYSSENS DI BALAI BESAR KESEHATAN PARU MASYARAKAT SURAKARTA TAHUN SKRIPSI

Truly Dian Anggraini, Ervin Awanda I Akademi Farmasi Nasional Surakarta Abstrak

INTISARI IDENTIFIKASI POTENSI INTERAKSI OBAT ANTIHIPERTENSI PADA RESEP PASIEN UMUM DI UNIT RAWAT JALAN INSTALASI FARMASI RSUD DR. H.

POLA PENGGUNAAN OBAT ANTIHIPERTENSI PADA PASIEN HIPERTENSI RAWAT JALAN BPJS DI RSUD KRT SETJONEGORO WONOSOBO

* Dosen FK UNIMUS. 82

ANALISIS RASIONALITAS PENGGUNAAN KORTIKOSTEROID PADA PENYAKIT ASMA PASIEN RAWAT INAP DI RSUD X TAHUN 2012 NASKAH PUBLIKASI

Evaluasi Penggunaan Obat Tuberkulosis pada Pasien Rawat Inap di Ruang Perawatan Kelas III di Salah Satu Rumah Sakit di Bandung

Jurnal Farmasi Indonesia, Maret 2014, hal Vol. 11 No. 1 ISSN: EISSN : Online :

PROGRAM STUDI SARJANA FARMASI FAKULTAS FARMASI UNIVERSITAS SUMATERA UTARA MEDAN 2016

EVALUASI PENGGUNAAN OBAT PENYAKIT DEGENERATIF DI POLIKLINIK SPESIALIS RAWAT JALAN RUMAH SAKIT UMUM PUSAT Dr. HASAN SADIKIN BANDUNG

BAB I PENDAHULUAN. A. Latar Belakang Penelitian. bawah 5 tahun dibanding penyakit lainnya di setiap negara di dunia. Pada tahun

FARMAKOTERAPI KELOMPOK KHUSUS

LAMPIRAN. Lampiran 1. Turn Over Ratio (TOR) Masing-Masing Obat. 1. Klopidogrel Bisulfat 75 mg Jumlah pembelian/bulan

BAB III METODE PENELITIAN. bersifat deskriptif dengan pendekatan cross sectional. Pengambilan data

DAFTAR OBAT FORMULARIUM NASIONAL UNTUK PROGRAM RUJUK BALI ERA JKN

Lampiran 1. Data Penggunaan Obat pada Pasien Tukak Peptik di Instalasi Rawat Inap RSUP Dr. Soeradji Tirtonegoro Klaten Tahun 2014

BAB III METODE PENELITIAN. A. Metode Penelitian. Penelitian ini menggunakan metode penelitian non eksperimental dan

Transkripsi:

IDENTIFIKASI POTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN RAWAT INAP PENYAKIT DALAM DI RS X TAHUN 2014 NASKAH PUBLIKASI Oleh: RISTIA WIDYANINGRUM K100120004 FAKULTAS FARMASI UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH SURAKARTA SURAKARTA 2016

IDENTIFIKASI POTENSI INTERAKSI OBAT PADA PASIEN RAWAT INAP PENYAKIT DALAM DI RS X TAHUN 2014 POTENTIAL DRUG INTERACTIONS IDENTIFICATION OF HOSPITALIZED PATIENTS WITH INTERNAL DISEASE AT X HOSPITAL IN 2014 Nurul Mutmainah*, Ristia Widyaningrum* *Fakultas Farmasi Universitas Muhammadiyah Surakarta Jl. A Yani Tromol Pos 1, Pabelan Kartasura Surakarta 5712 #E-mail:ristiawn@gmail.com ABSTRAK Pasien penyakit dalam biasanya mendapat kombinasi lebih dari dua obat yang berpotensi terjadi interaksi obat. Pasien yang menderita penyakit dalam biasanya tidak hanya menderita satu jenis penyakit saja, sehingga kombinasi obat yang diberikan lebih banyak dan potensi kejadian interaksi obat semakin besar. Penelitian ini dilakukan untuk mengidentifikasi potensi interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Penelitian ini adalah penelitian observasional dengan pengambilan data secara retrospektif dan disusun dengan metode deskriptif. Pengambilan sampel dilakukan dengan cara purposive dan sampel dianalisis menggunakan database www.drugs.com/drug_interactions.. Pasien rawat inap penyakit dalam yang dijadikan sampel yaitu 5 penyakit dalam yang kejadiannya tertinggi di tahun 2014 meliputi non-insulin dependent diabetes mellitus, anemia, sepsis, gagal jantung kongestif dan pneumonia. Dari 100 sampel yang diambil terdapat 92 pasien (92%) berpotensi mengalami interaksi obat. Potensi interaksi dilihat dari tingkat keparahan yaitu moderate 322 kasus (69,75%), minor 96 kasus (20,17%), dan major 48 kasus (10,08%). Interaksi moderate paling banyak terjadi pada obat seftriakson dan furosemid 24 kasus (7,23%). Potensi interaksi obat pada fase farmakodinamik yaitu 329 kasus (69,12%), fase farmakokinetik 74 kasus (15,55%), dan mekanisme interaksi obat yang tidak diketahui 73 kasus (15,33%). Kata kunci:interaksi obat, Rawat Inap, Penyakit Dalam. ABSTRACT Patients with internal diseases are usually treated by a combination of more than two drugs that causes potential drug interactions. Patients who suffer from the internal disease usually suffer from more than one disease. In this case, more drugs combinations are given and this will lead to the higher potential incidence of drug interactions. The purpose of the study was to identify the potential drug interactions of hospitalized patients with internal disease at X hospital in 2014. This study is an observational research. The data were collected retrospectively and the data was analyzed descriptively by using database of www.drugs.com/drug_interactions. The sampling technique was done purpossively. Hospitalized patients with internal disease taken as the sample of this study were diseases with highest incident in 2014. Five serious internal disease included in this study were non-insulin dependent diabetes mellitus, anemia, sepsis, congestive heart failure and pneumonia. Out of 100 patients, there were 92 patients (92%) who had the potential to experience drug interactions. The potential drug interactions seriousness at moderate level were 322 cases (69.75%), minor level were 96 cases(20.17%), and major level were 48 cases (10.08%). The most frequent drug interactions happened was furosemide with ceftriaxone, 24 cases (7.23%). The pharmacodynamic mechanism of potential drug interactions happened was 329 cases (69.12%), pharmacokinetic mechanism 74 cases (15.55%), and unknown mechanism 73 cases (15.33%). Keywords: Drug interactions, Hospitalized, Internal Disease. 1

PENDAHULUAN Pasien penyakit dalam biasanya mendapat kombinasi dua obat atau lebih yang berpotensi terjadi interaksi obat.pasien yang menderita penyakit dalam biasanya tidak hanya menderita satu jenis penyakit saja. Interaksi obat terjadi ketika respon pasien terhadap obat diubah oleh obat lain. Interaksi obat dapat bermanfaat maupun berbahaya bagi tubuh. Interaksi obat yang membahayakan yaitu ketika terjadi peningkatan efek obat yang menyebabkan toksisitas dan penurunan efek obat secara drastis yang mengakibatkan kegagalan terapi (Snyder et al., 2012). Berdasarkan penelitian di RSUD Prof. Dr. Margono Soekarjo Purwokerto November 2009-Januari 2010 menunjukkan potensi interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam sebesar 56,76% (n=259) (Sari et al., 2010). Penelitian lain di Rumah Sakit Haji Adam Malik Medan pada pasien anak dengan pengambilan data retrospektif dan sampel 232 rekam medik. Berdasarkan penelitian didapatkan potensi interaksi obat 75,43%. Berdasarkan mekanisme interaksi farmakokinetik 24,76%, farmakodinamik 3,45%, dan interaksi obat yang tidak diketahui 71,78%. Berdasarkan tingkat keparahan mayor8,83%, moderate 66,41%, dan minor 24,76% (Manik et al., 2014). Penelitian yang dilakukan di Mexico terhadap 624 pasien rawat jalan berusia 50 tahun ke atas diperoleh hasil 80% pasien terdapat potensi interaksi obat dan 3,8% pasien mendapat kombinasi obat yang berinteraksi sebaiknya dihindari (Doubova et al., 2007). Oleh karena tingginya angka kejadian potensi interaksi obat pada penelitian-penelitian sebelumnya, maka dilakukan penelitian identifikasi potensi interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. METODOLOGI PENELITIAN 1. Kategori dan Rancangan Penelitian Penelitian yang dilakukan merupakan penelitian non-eksperimental dengan mengumpulkan data secara retrospektif dan dengan metode deskriptif. Alat penelitian yang digunakan adalah lembar pengumpulan data untuk pencatatan resep, buku Stockley s Drug Interaction Eight Edition dan drug interaction checker database dalam website www.drugs.com/drug_interactions. Bahan penelitian yang digunakan adalah rekam medik pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Populasi dalam penelitian ini yaitu seluruh pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Sampel harus memenuhi kriteria inklusi yaitu, pasien yang didiagnosa menderita pneumonia atau gagal jantung kongestif atau anemia atau sepsis atau non insulin 2

dependent diabetes mellitus; pasien rawat inap di RS X tahun 2014; mendapat kombinasi lebih dari dua obat pada hari yang sama; data rekam medik pasien lengkap (nama, nomor rekam medik, jenis kelamin, usia, data penggunaan obat). Teknik pengambilan sampel yang digunakan adalah metode purposive sampling. Tabel 1.Jumlah pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Penyakit Jumlah pasien Jumlah sampel NIDDM 1.864 27 Pneumonia 1.463 21 Anemia 1.309 19 Sepsis 1.275 18 Gagal jantung kongestif 1.090 15 Total 7.001 100 Analisis data secara kuantitatif untuk mengetahui persentase kejadian interaksi obat. Perhitungan persentase potensi interaksi obat menggunakan rumus sebagai berikut: Prosentase(%) = HASIL DAN PEMBAHASAN A. Demografi Pasien Kejadianinteraksiobat x 100% Jumlahinteraksiobatseluruhnya Berdasarkan hasil pengolahan data rekam medik pasien rawat inap penyakit dalam terdapat pasien non insulin dependent diabetes mellitus sebanyak 1.864, pneumonia sebanyak 1.463, anemiasebanyak 1.309, sepsis sebanyak 1.275, dan gagal jantung kongestif sebanyak 1.090. Terdapat 100 sampel pasien yang memenuhi kriteria inklusi. Tabel 2. Distribusi pasien rawat inap penderita penyakit dalam berdasarkan usia dan jenis kelamin di RS Xtahun 2014. Usia Laki-laki Perempuan Jumlah (%) Jumlah (%) 0-18 19-64 65 5 35 17 5 35 17 Total 57 57 43 43 Prevalensi penderita penyakit dalam pada laki-laki secara keseluruhan berdasarkan tabel 3 lebih tinggi dari perempuan. Frekuensi terbesar pada laki - laki terjadi pada usia 19-64 tahun sebanyak 35 pasien (35%). Pada pasien perempuan frekuensi terbesar terjadi pada pasien usia 19-64 tahun dengan 27 pasien (27%). Berdasarkan penelitian yang dilakukan di bangsal penyakit dalam di rumah sakit pembelajaran Universitas Gondar Northwest Ethiopia, dari total 100 pasien, 61 pasien adalah laki - laki dan 39 pasien adalah perempuan. Prevalensi penderita terbanyak pada pasien laki-laki usia 35-49 tahun sebanyak 23 pasien (67,64%) (Bhagavathula et al., 2014). B. Gambaran Peresepan Berdasarkan Penggolongan Obat Tabel 3.Gambaran peresepan pada pasien rawat inap penderita penyakit dalam di RS X tahun 2014. Kelas terapi Golongan Nama obat Jumlah Persentase (%) (n=100) Antibiotik Sefalosporin Seftriakson 66 80 Sefadroksil 5 Sefiksim 3 Seftazidim 4 Sefotaksim 1 Seftizoksim 1 4 27 12 4 27 12 3

Lanjutan tabel 3. Gambaran peresepan pada pasien rawat inap penderita penyakit dalam di RS X tahun 2014. Kelas terapi Golongan Nama obat Jumlah Persentase (%) (n=100) Aminoglikosida Gentamisin 12 12 Fluoroquinolon Siprofloksasin 10 14 Levofloksasin 4 Sulfonamid Trimetoprim 5 10 Sulfametoksasol 5 Penisilin Amoksisilin 2 7 Ampisilin 5 Makrolida Azitromisin 2 3 Klindamisin 1 Karbapenem Meropenem 1 1 Golongan lain Metronidazol 27 27 Kloramfenikol 1 1 Elektrolit Infus rehidrasi Infus RL 41 113 Infus NaCl0,9% 68 D1/2 NS 4 Elektrolit KCl 21 47 CaCO 3 14 Magnesium sulfat 1 Kalsium glukonat 11 Rehidrasi oral Oralit 1 1 Obat DM Insulin Insulin aspart 22 29 Insuilin detemir 1 Humulin R 1 Insulin isophane 2 Insulin glargin 1 Insulin lispro 2 Sulfonilurea Glikuidon 2 4 Gliklazid 1 Glibenklamid 1 Biguanid Metformin 5 5 Alfa glukosidase Acarbose 1 1 Thiazolidindione Pioglitazone HCl 1 1 Obat golongan lain Vitamin Vitamin C 7 92 Vitamin K 15 Vitamin B komplek 30 Vitamin B 1, B 6, B 12 7 Vitamin B 6 6 Vitamin B 12 5 Asam folat 14 Vitamin B 1 3 Fursultiamine HCl 1 Vitamin A 1 Vitamin D 1 Kalium l-aspartat 2 NSAID Aspirin 17 42 Ketorolak 14 Meloksikam 1 Asam mefenamat 1 Ibuprofen 1 Metamizol 8 Analgetik Parasetamol 34 34 Analgetik opiat Kodein 8 9 Morfin 1 Antikoagulan Heparin 1 8 Warfarin 7 PPI Omeprazol 18 21 Lansoprazol 1 Pantoprazol 1 Esomeprazol 1 Anti TBC Rifampisin 5 19 Isoniazid 6 Pirazinamid 4 Etambutol 4 ACEI Captopril 18 20 Imidapril 1 Ramipril 1 Antagonis selektif Ondansetron 10 10 5HT3 Diuretik loop Furosemid 33 33 Diuretik hemat Spironolakton 8 8 kalium Diuretik tiazid Hidroklorotiazid 3 3 4

Lanjutan tabel 3. Gambaran peresepan pada pasien rawat inap penderita penyakit dalam di RS X tahun 2014. Kelas terapi Golongan Nama obat Jumlah Persentase (%) (n=100) Diuretik osmotik Mannitol 4 4 Logam Zink 1 1 Nitrat Isosorbide dinitrate 10 13 Gliseril trinitrate 3 Antasida Aluminum Hidroksida : 13 28 Magnesium hidoksida Sukralfat 12 Natrium bikarbonat 2 Rebamipid 1 Antagonis H 2 Ranitidin 49 49 Benzodiazepine Alprazolam 11 13 Diazepam 1 Midazolam 1 ARB Kandesartan 3 3 CCB Diltiazem 1 8 Amlodipin 5 Nifedipin 2 Agen prokinetik Metoklopramid 11 11 Antidiare Attapulgit 6 8 Karbon aktif 1 Okreotid 1 Alfa-2 agonis Klonidin 9 10 - Albumin 1 Psikostimulan Citicolin 4 4 Anestesi lokal Lidokain 2 2 Inhibitor xantin Alopurinol 3 3 oksidase Antihipoglikemi Dekstrosa 13 13 Laksativa Laktulosa 2 5 Bisakodil 2 Fenol ftalein 1 Antifibrinolitik Asam traneksamat 15 15 Obat batuk dan mukolitik - N-asetilsistein 16 31 Gliseril guaikolat 10 Ambroxol 4 Bromhexin HCl 1 Ekspektoran Erdostein 1 1 Kortikosteroid Metilprednisolon 7 32 Flutikason 1 Deksametason 24 Simpatomimetik Salbutamol 2 16 Norepinefrin 13 Epinefrin 1 Bronkodilator Aminofilin 3 4 Ipratropium bromide 1 Suplemen Ekstrak akar curcuma 6 14 Iron sukrosa 1 Eritropoietin 2 Ferro sulfat 4 Kalsitriol 1 Statin Simvastatin 9 10 Atorvastatin 1 Hepatoprotektor Asam amino 22 22 Fusidane Natrium fusidat 1 1 Antifungi Flukonazol 2 4 Nistatin 2 Agen ionotropik Digoxin 11 11 Anti epilepsi Karbamazepin 1 3 Fenitoin 2 Psikotropik Luminal 1 1 Vasopressor Dopamin 1 1 Adrenergik Fenoteral 1 2 Dobutamin 1 Beta bloker Bisoprolol 5 5 PDE-5 inhibitor Beraprost Na 1 1 Antiplatelet Klopidogrel 6 6 Antiaritmia Amiodaron 2 3 Prokainamid 1 Antikolinergik Atropin sulfat 2 2 Antihistamin Klorfeniramin maleat 1 3 Difenhidramin 2 5

Lanjutan tabel 3. Gambaran peresepan pada pasien rawat inap penderita penyakit dalam di RS X tahun 2014. Kelas terapi Golongan Nama obat Jumlah Persentase (%) (n=100) - Kapsul garam 1 1 Antivirus Asiklovir 1 1 Nutrisi parenteral Maltosa 2 4 Asam amino, sorbitol, xilitol, elektrolit 2 Enzim antiinflamasi Serratiopeptidase, pankreatin, 1 1 lesitin. Multivitamin Lesitin, vit B 1, vit B 2, vit B 6, vit 1 1 B 12, vit E, nikotinamid Asamursodeoksikolat 1 1 Oksitosik Oksitosin 1 1 Antipsikotik Risperidon 2 4 Klorpromazin 1 Haloperidol 1 Azol Danazol 1 1 Antileprotik Talidomid 1 1 Inhibitor kalsineurin Siklosporin 1 1 Dislipidemia Gemfibrozil 1 1 Anti iskemik Trimetazidine HCl 1 1 Anti emetik Tropisetron HCl 1 2 Domperidon 1 Antimotilitas Loperamid 1 1 - Urea 1 1 Berdasarkan tabel 3, obat yang paling banyak digunakan adalah antibiotik. Antibiotik golongan sefalosporin paling banyak digunakan yaitu sebesar 80%. Penggunaan antibiotik yang tinggi dikarenakan antibiotik digunakan sebagai profilaksis dan mengobati infeksi. Pengambilan sampel terbanyak pada penelitian ini yaitu pada pasien non insulin dependent diabetes mellitus sebanyak 27 pasien. Pasien diabetes melitus biasanya menderita infeksi pada jaringan lunak. Perubahan aliran darah pada pembuluh darah perifer terkait dengan penyakit dan perubahan imunitas dapat membuat infeksi lebih sulit diobati daripada pasien yang tidak menderita diabetes melitus, sehingga keadaan penyakit penyerta tersebut dapat mempengaruhi pemilihan terapi pada pasien. Selain itu, pasien dengan sepsis salah satu tujuan utama terapi yaitu dengan terapi awal antimikroba yang agresif. Antibiotik yang digunakan dapat berupa antibiotik untuk terapi empirik sebelum dilakukan kultur. Pemberian terapi awal antimikroba pada penderita sepsis merupakan faktor penting dalam kelangsungan hidup pasien (DiPiro et al., 2008). C. Interaksi obat Berdasarkan data yang diperoleh dalam penelitian ini ditemukan adanya potensi interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Sampel rekam medik yang diambil sebanyak 100. Dalam penelitian ini terdapat 92 pasien (92%) memiliki potensi interaksi obat. Tabel 4 menunjukkan jumlah potensi interaksi obat pada 4 penyakit dalam tertinggi di RSUD Dr. Moewardi pada tahun 2014. Berdasarkan tabel 4, penyakit dalam dengan potensi interaksi obat tertinggi yaitu pada penyakit gagal jantung kongestif sebanyak 165 kasus (34,66%). 6

Tabel 4. Jumlah potensi interaksi obat pada 5 penyakit dalam tertinggi di RS X tahun 2014. Penyakit Dalam Jumlah interaksi obat Persentase (%)(n = 476) Non insulin dependent diabetes mellitus 121 25,42 Anemia 51 10,71 Sepsis 61 12,82 Pneumonia 78 16,39 Gagal jantung kongestif 165 34,66 Total 476 100 Tabel 5 menunjukkan gambaran potensi interaksi obat berdasarkan penggolongan mekanisme interaksi serta tingkat keparahan. Data tersebut menunjukkan bahwa mekanisme potensi interaksi obat yang terjadi dengan frekuensi terbesar yaitu farmakodinamik 329 kasus (69,12%), farmakokinetik 74 kasus (15,55%) dan mekanisme interaksi obat yang tidak diketahui sebesar 73 kasus (15,33%). Tabel 5 juga menunjukkan tingkat keparahan interaksi obat yang terbesar terjadi yaitu moderate sebesar 332 kasus (69,75%), minor sebesar 96 kasus (20,17%) dan mayor sebesar 48 kasus (10,08%). Tabel 5. Penggolongan potensi interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Kategori Farmakodinamik Farmakokinetik Tidak diketahui Jumlah (%) Jumlah (%) Jumlah (%) Jumlah (%) Mayor 21 4,41 14 2,94 13 2,73 48 10,08 Moderate 244 51,26 37 7,77 51 10,72 332 69,75 Minor 64 13,45 23 4,83 9 1,89 96 20,17 Total 329 69,12 74 15,55 73 15,33 476 100 Total Tabel 6. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan mekanisme pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kasus Persentase (%) (n = 476) Farmakodinamik Ranitidin+ paracetamol 17 69,12 (n = 329) Sulfametoksasol + levofloksasin 1 Metronidazol + levofloksasin 1 Metronidazol + sulfametoksasol 2 Aspirin + bisoprolol 3 Seftriakson + heparin 1 Warfarin + furosemid 4 Warfarin + simvastatin 2 Siprofloksasin + furosemid 2 Warfarin + spironolakton 1 Digoxin + spironolakton 2 ISDN + omeprazol 1 Aspirin + omeprazol 2 Kalium klorida + insulin aspart 1 Alprazolam + aminofillin 1 Captopril + amlodipin 2 Metronidazol + ondansetron 3 Deksametason + vitamin E 1 Siprofloksasin + metronidazol 1 Flukonazol + sulfametoksazol 1 Sulfametoksazol + fenitoin 1 Lidokain + deksametason 2 Metilprednisolon + midazolam 1 Kalium klorida + insulin isophane 1 Captopril + diltiazem 3 Captopril + Al(OH) 2 1 Captopril+ Mg(OH) 2 2 Metilprednisolon + albuterol 1 Rifampisin + paracetamol 3 Furosemid + ketorolak 4 Klorpromazin + risperidon 1 Captopril + furosemid 9 Aspirin + insulin lispro 1 Furosemid + insulin lispro 1 Captopril + insulin lispro 1 Aspirin + klopidogrel 5 7

Lanjutan tabel 6. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan mekanisme pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kasus Persentase (%) n = 476 ISDN + morfin 1 Furosemid + morfin 1 Captopril + morfin 1 Captopril + aspirin 7 Norephinefrin + insulin lispro 1 Furosemid + omeprazol 4 Klonidin + metoklopramid 3 Furosemid + Mg(OH) 2 1 Gentamisin + seftriakson 8 Gentamisin + ketorolak 1 Etambutol + isoniazid 3 Etambutol + metronidazol 1 Isoniazid + metronidazol 1 Trimetropim + kalium klorida 2 Ampicillin + kloramfenikol 1 Kloramfenikol + metronidazol 2 Klonidin + bisoprolol 1 Furosemid + bisoprolol 3 Furosemid + esomeprazol 1 Furosemid + alprazolam 6 Alprazolam + klorfeniramin 1 Furosemid + digoxin 5 Azitromisin + digoxin 1 Alprazolam + isosorbide dinitrate 4 Captopril + isosorbide dinitrate 4 Aspirin + heparin 1 Captopril + heparin 1 Ketorolak + bisoprolol 2 Warfarin + seftriakson 4 Warfarin + allopurinol 3 Captopril + hidroklorotiazid 3 Furosemid + hidroklorotiazid 1 Captopril + alprazolam 3 Captopril + digoxin 4 Alprazolam + bisoprolol 3 Furosemid + fenolftalein 1 Amiodaron + fenolftalein 1 Norepinefrin + insulin aspart 3 Aspirin + insulin aspart 8 ISDN + ramipril 1 Norepinefrin + bisoprolol 1 Captopril + kodein 3 Allopurinol + sukralfat 1 Alprazolam + spironolakton 4 Kodein + spironolakton 3 Alprazolam + metoklopramid 1 Kodein + alprazolam 4 Kodein + furosemid 5 Kodein + ISDN 2 Furosemid + bisakodil 1 Captopril + deksametason 2 Furosemid + deksametason 6 Deksametason + spironolakton 1 Ketorolak + spironolakton 1 Spironolakton + bisoprolol 1 Furosemid + insulin aspart 4 Levofloksasin + insulin aspart 1 Ondansetron + Mg(OH) 2 2 Klonidin + insulin aspart 2 Sukralfat + insulin aspart 2 Deksametason + insulin aspart 2 Captopril + insulin aspart 4 Captopril + diazepam 1 Fenitoin + insulin aspart 1 Amlodipin + CaCO 3 1 Kandesartan + meloxicam 1 Klopidogrel + meloxicam 1 Aspirin + meloxicam 1 Furosemid + meloxicam 1 Kandesartan + insulin regular 1 Aspirin + insulin regular 1 8

Lanjutan tabel 6. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan mekanisme pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kasus Persentase (%) n = 476 Furosemid + insulin regular 1 Aspirin + kandesartan 2 Captopril + insulin isophane 1 Metformin + insulin aspart 2 Furosemid + metformin 2 Furosemid + glibenklamid 1 Captopril + glibenklamid 1 Ketorolak + amlodipin 1 Siprofloksasin + amlodipin 1 Siprofloksasin + ketorolak 2 Deksametason + aspirin 2 Deksametason + metformin 1 Alprazolam + omeprazol 1 Halloperidol + klonidin 1 Furosemid + lansoprazol 1 Sukralfat + CaCO 3 1 Halloperidol + furosemid 1 Sukralfat + Mg(OH) 2 2 Sukralfat + Al(OH) 2 2 Omeprazol + simvastatin 2 Danazol + acarbose 1 Kandesartan + alprazolam 1 INH + ergocalciferol 1 Midazolam + omeprazol 1 Metilprednisolon + insulin isophane 1 Ranitidin + aminofillin 2 Kodein + atropin 1 Kodein + difenhidramin 1 Atropin + difenhidramin 1 Ampicillin + gentamisin 3 Captopril + mannitol 1 HCT + Mg(OH) 2 1 Amiodaron + klopidogrel 1 Seftazidim + gentamisin 2 Rifampisin + deksametason 3 Deksametason + Mg(OH) 2 1 Warfarin + metilprednisolon 1 Flukonazol + Mg(OH) 2 1 Metronidazol + simvastatin 2 Isoniazid + insulin aspart 1 Deksametason + bisakodil 2 Klorpromazin + kalium klorida 1 Seftriakson + kalsium glukonat 9 Aspirin + ketorolak 1 Warfarin + aspirin 1 Heparin + ketorolak 1 Captopril + kalium klorida 3 Captopril + spironolakton 3 Halloperidol + metoklopramid 1 Kalium klorida + spironolakton 1 Farmakokinetika 15,55 Absorpsi Furosemid + sukralfat 3 5,68 (n = 27) Sukralfat + levofloksasin 1 Digoxin + bisoprolol 2 Warfarin + sukralfat 1 Aspirin + CaCO 3 3 Trimetoprim + kandesartan 1 Trimetoprim + kalium klorida 2 Siprofloksasin + Al(OH) 2 1 Siprofloksasin + Mg(OH) 2 1 Kalium klorida + vitamin B 12 1 Ranitidin + CaCO 3 1 Ranitidin + vitamin B 12 2 Metilprednisolon + Al(OH) 2 1 Ranitidin + Mg(OH) 2 3 Ranitidin + Al(OH) 2 3 Difenhidramin + kalium klorida 1 Metabolisme Paracetamol + isoniazid 5 7,56 (n = 36) Captopril + ketorolak 2 Bisoprolol + insulin aspart 1 Atorvastatin + klopidogrel 1 9

Lanjutan tabel 6. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan mekanisme pada pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kasus Persentase (%) n = 476 Diazepam + fenitoin 1 Deksametason + amlodipin 2 Deksametason + pioglitazon 1 Siklosporin + metilprednisolon 1 Trimetoprim + fenitoin 1 Fenitoin + deksametason 1 Amiodaron + metronidazol 1 Warfarin + karbamazepin 1 Flukonazol + omeprazol 1 Ranitidin + ketorolak 6 Warfarin + metronidazol 2 Rifampisin + isoniazid 4 Amiodaron + simvastatin 2 Siprofloksasin + aminofillin 1 Warfarin + ketorolak 1 Amiodaron + warfarin 1 Ekskresi Ranitidin + metformin 3 2,31 (n = 11) Furosemid + aspirin 6 Amiodaron + furosemid 1 Amiodaron + digoxin 1 Unknown Rifampisin + sulfametoksazol 1 15,33 (n = 73) Rifampisin + trimetropim 1 Seftriakson + furosemid 24 Furosemid + seftizoksim 1 Bisoprolol + kalsium glukonat 1 Alprazolam + digoxin 4 Digoxin + fenilefrin 1 Ranitidin + warfarin 1 Aspirin + digoxin 2 Digoxin + ketorolak 2 Aspirin + levofloksasin 1 Ranitidin + fenitoin 1 Fenitoin + CaCO 3 1 Captopril + metformin 1 Siprofloksasin + aspirin 1 Seftriakson + siklosporin 1 Furosemid + sefadroksil 1 Deksametason + aminofillin 2 Furosemid + sefiksim 1 Klonidin + diltiazem 1 Siprofloksasin + ibuprofen 1 Digoxin + norepinefrin 1 Ranitidin + risperidon 1 Isoniazid + deksametason 3 Warfarin + paracetamol 2 Furosemid + aminopilin 1 Prokainamid + isoniazid 1 Deksametason + kalsium karbonat 1 Captopril + allopurinol 3 Siprofloksasin + warfarin 1 Siprofloksasin + deksametason 5 Metilprednisolon + talidomid 1 Rifampisin + pirazinamid 2 Metilprednisolon + levofloksasin 1 Potensi interaksi obat berdasarkan mekanisme pada tabel 6 diketahui terdapat pada 3 mekanisme yaitu farmakokinetika, farmakodinamika, dan unknown. Mekanisme farmakodinamik sebanyak 329 kasus (69,12%), farmakokinetik 74 kasus (15,55%) dan mekanisme interaksi obat unknown sebesar 73 kasus (15,33%). Tabel 7. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan tingkat keparahan interaksi. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kejadian Persentase (%) Mayor Seftriakson + kalsium glukonat 9 18,75 (n = 48) Siprofloksasin + deksametason 5 10.42 10

Lanjutan tabel 7. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan tingkat keparahan interaksi. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kejadian Persentase (%) Rifampisin + isoniazid 4 8,33 Aspirin + ketorolak 1 2,08 Warfarin + aspirin 1 2,08 Heparin + ketorolak 1 2,08 Warfarin + ketorolak 1 2,08 Captopril + allopurinol 3 6,25 Captopril + kalium klorida 3 6,25 Amiodaron + warfarin 1 2,08 Amiodaron + furosemid 1 2,08 Amiodaron + digoxin 1 2,08 Amiodaron + simvastatin 2 4,16 Siprofloksasin + warfarin 1 2,08 Captopril + spironolakton 3 6,25 Khlorpromazin + kalium klorida 1 2,08 Siprofloksasin + aminofilin 1 2,08 Halloperidol + metoklopramid 1 2,08 Metilprednisolon + talidomid 1 2,08 Kalium klorida + spironolakton 1 2,08 Difenhidramin + kalium klorida 1 2,08 Rifampisin + pirazinamid 2 4,16 Warfarin + metronidazol 2 4,16 Metilprednisolon + levofloksasin 1 2,08 Moderate Seftriakson + furosemid 24 7,23 (n = 332) Captopril + furosemid 9 2,71 Aspirin + insulin aspart 8 2,41 Furosemid + alprazolam 6 1,81 Alprazolam + klorfeniramin 1 0,30 Furosemid + digoxin 5 1,51 Azitromisin + digoxin 1 0,30 Alprazolam + digoxin 4 1,20 Alprazolam + isosorbide dinitrate 4 1,20 Digoxin + fenilefrin 1 0,30 Furosemid + ketorolak 4 1,20 Captopril + isosorbide dinitrate 4 1,20 Aspirin + heparin 1 0,30 Furosemid + bisoprolol 3 0,90 Captopril + ketorolak 2 0,60 Captopril + heparin 1 0,30 Captopril + aspirin 7 2,11 Ketorolak + bisoprolol 2 0,60 Warfarin + Seftriakson 4 1,20 Warfarin + allopurinol 3 0,90 Ranitidin + warfarin 3 0,90 Captopril + hidroklorotiazid 3 0,90 Furosemid + hidroklorotiazid 1 0,30 Captopril + alprazolam 3 0,90 Captopril + digoxin 4 1,20 Aspirin + digoxin 2 0,60 Alprazolam + bisoprolol 3 0,90 Digoxin + bisoprolol 2 0,60 Furosemid + fenolftalein 1 0,30 Amiodaron + fenolftalein 1 0,30 Bisoprolol + insulin aspart 1 0,30 Norepinefrin + insulin aspart 3 0,90 Aspirin + klopidogrel 5 1,51 ISDN + ramipril 1 0,30 Norepinefrin + bisoprolol 1 0,30 Captopril + kodein 3 0,90 Allopurinol + sukralfat 1 0,30 Warfarin + sukralfat 1 0,30 Alprazolam + spironolakton 4 1,20 Kodein + spironolakton 3 0,90 Alprazolam + metoklopramid 1 0,30 Kodein + alprazolam 4 1,20 Kodein + furosemid 5 1,51 Warfarin + ranitidin 1 0,30 Furosemid + sukralfat 3 0,90 Kodein + ISDN 2 0,60 Furosemid + bisakodil 1 0,30 Captopril + deksametason 1 0,30 Furosemide + deksametason 6 1,81 Deksametason + spironolakton 1 0,30 Deksametason + digoxin 1 0,30 11

Lanjutan tabel 7. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan tingkat keparahan interaksi. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kejadian Persentase (%) Digoxin + ketorolak 1 0,30 Kodein + spironolakton 1 0,30 Ketorolak + spironolakton 1 0,30 Kodein + bisoprolol 1 0,30 Spironolakton + bisoprolol 1 0,30 Furosemid + insulin aspart 4 1,20 Kalsium glukonat + levofloksasin 1 0,30 CaCO 3 + levofloksasin 1 0,30 Aspirin + levofloksasin 1 0,30 Aspirin + CaCO 3 3 0,90 Furosemid + omeprazol 4 1,20 Levofloksasin + insulin aspart 1 0,30 Paracetamol + isoniazid 5 1,51 Rifampisin + sulfametoksasol 1 0,30 Rifampisin + trimetropim 1 0,30 Klorfeniramin + risperidon 1 0,30 Aspirin + insulin lispro 1 0,30 Captopril + insulin lispro 1 0,30 ISDN + morfin 1 0,30 Furosemid + morfin 1 0,30 Captopril + morfin 1 0,30 Norephinefrin + insulin lispro 1 0,30 Klonidin + metoklopramid 3 0,90 Furosemid + Mg(OH) 2 1 0,30 Gentamisin + seftriakson 8 2,41 Gentamisin + ketorolak 1 0,30 Deksametason + ketorolak 3 0,90 Sukralfat + levofloksasin 1 0,30 Etambutol + isoniazid 3 0,90 Etambutol + metronidazol 1 0,30 Isoniazid + metronidazol 1 0,30 Trimetropim + kaliumklorida 2 0,60 Ampisillin + kloramfenikol 1 0,30 Kloramfenikol + metronidazol 1 0,30 Furosemid + seftizoksim 1 0,30 Klonidin + bisoprolol 1 0,30 Bisoprolol + kalsium glukonat 1 0,30 Furosemid + esomeprazol 1 0,30 Ondansetron + Mg(OH) 2 2 0,60 Klonidin + insulin aspart 2 0,60 Sukralfat + insulin aspart 2 0,60 Deksametason + insulin aspart 2 0,60 Captopril + insulin aspart 4 1,20 Ranitidin + fenitoin 1 0,30 Captopril + diazepam 1 0,30 Diazepam + fenitoin 1 0,30 Fenitoin + insulin aspart 1 0,30 Fenitoin + CaCO 3 1 0,30 Kandesartan + meloxicam 1 0,30 Klopidogrel + meloxicam 1 0,30 Aspirin + meloxicam 1 0,30 Furosemid + meloxicam 1 0,30 Kandesartan + insulin regular 1 0,30 Aspirin+insulin regular 1 0,30 Furosemid + insulin regular 1 0,30 Aspirin + kandesartan 2 0,60 Captopril + insulin isophane 1 0,30 Ranitidin + metformin 3 0,90 Metformin+ insulin aspart 2 0,60 Furosemid + metformin 2 0,60 Captopril + metformin 1 0,30 Furosemid + gliburid 1 0,30 Captopril + gliburid 1 0,30 Deksametason + amlodipin 2 0,60 Ketorolak + amlodipin 1 0,30 Deksametason + aminofillin 2 0,60 Siprofloksasin + amlodipin 1 0,30 Siprofloksasin + ketorolak 2 0,60 Deksametason + aspirin 1 0,30 Siprofloksasin + aspirin 1 0,30 Deksametason + metformin 1 0,30 Deksametason + pioglitazon 1 0,30 Alprazolam + omeprazol 1 0,30 12

Lanjutan tabel 7. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan tingkat keparahan interaksi. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kejadian Persentase (%) Siprofloksasin + Al(OH) 2 1 0,30 Siprofloksasin + Mg(OH) 2 1 0,30 Halloperidol + klonidin 1 0,30 Furosemid + lansoprazol 1 0,30 Sukralfat + CaCO 3 1 0,30 Halloperidol +furosemid 1 0,30 Sukralfat + Mg(OH) 2 2 0,60 Sukralfat + Al(OH) 2 2 0,60 Omeprazol + simvastatin 2 0,60 Seftriakson + siklosporin 1 0,30 Siklosporin + metilprednisolon 1 0,30 Danazol + acarbose 1 0,30 Kandesartan + alprazolam 1 0,30 Trimethoprim + kandesartan 1 0,30 Isoniazid + ergocalciferol 1 0,30 Trimetoprim + fenitoin 1 0,30 Fenitoin + deksametason 1 0,30 Furosemid + sefadroksil 1 0,30 Midazolam + omeprazol 1 0,30 Metilprednisolon + insulin isophane 1 0,30 Ranitidin + aminofillin 1 0,30 Kodein + atropin 1 0,30 Kodein + difenhidramin 1 0,30 Atropin + difenhidramin 1 0,30 Ampisilin + gentamisin 3 0,90 Furosemid + sefiksim 1 0,30 Klonidin + diltiazem 1 0,30 Captopril + mannitol 1 0,30 HCT + Mg(OH) 2 1 0,30 Amiodaron + metronidazol 1 0,30 Amiodaron + klopidogrel 1 0,30 Siprofloksasin + ibuprofen 1 0,30 Ibuprofen + deksametason 1 0,30 Seftazidim + gentamisin 2 0,60 Rifampisin + deksametason 3 0,90 Deksametason + Mg(OH) 2 1 0,30 CaCO 3 + amlodipin 1 0,30 Digoxin + norepinefrin 1 0,30 Warfarin + metilprednisolon 1 0,30 Warfarin + karbamazepin 1 0,30 Flukonazol + Mg(OH) 2 1 0,30 Flukonazol + omeprazol 1 0,30 Metronidazol + simvastatin 1 0,30 Isoniazid + insulin aspart 1 0,30 Minor Ranitidin + Paracetamol 17 17,71 (n = 96) Ranitidin + ketorolak 6 6,25 Furosemid + aspirin 6 6,25 Rifampisin + paracetamol 3 3,12 Ranitidin + vitamin B 12 2 2,08 Kaliumklorida + vitamin B 12 1 1,04 Ranitidin + Al(OH) 2 3 3,12 Ranitidin + Mg(OH) 2 3 3,12 Ranitidin + CaCO 3 1 1,04 Sulfametoksasol + levofloksasin 1 1,04 Metronidazol + levofloksasin 1 1,04 Isoniazid + deksametason 1 1,04 Metronidazol + sulfametoksasol 2 2,08 Aspirin + bisoprolol 3 3,12 Seftriakson + heparin 1 1,04 Warfarin + furosemid 4 4,17 Warfarin + simvastatin 2 2,08 Warfarin + paracetamol 2 2,08 Siprofloksasin + furosemid 2 2,08 Warfarin + spironolakton 1 1,04 Digoxin + spironolakton 2 2,08 ISDN + omeprazol 1 1,04 Aspirin + omeprazol 2 2,08 Kalium klorida + insulin aspart 1 1,04 Alprazolam + aminofillin 1 1,04 Captopril + amlodipin 2 2,08 Metronidazol + ondansetron 3 3,12 Captopril + CaCO 3 1 1,04 Furosemid + aminopilin 1 1,04 13

Lanjutan tabel 7. Distribusi potensi interaksi obat berdasarkan tingkat keparahan interaksi. Mekanisme Obat A + Obat B Jumlah kejadian Persentase (%) Deksametason + vitamin E 1 1,04 Siprofloksasin + metronidazol 1 1,04 Captopril + Mg(OH) 2 2 2,08 Flukonazol + sulfametoksazol 1 1,04 Prokainamid + isoniazid 1 1,04 Sulfametoksazol + fenitoin 1 1,04 Lidokain + deksametason 2 2,08 Metilprednisolon + midazolam 1 1,04 Metilprednisolon + Al(OH) 2 2 2,08 Kalium klorida + humulin N 1 1,04 Captopril + Al(OH) 2 1 1,04 Metilprednisolon + albuterol 1 1,04 Ranitidin + paracetamol 1 1,04 Isoniazid + deksametason 3 3,12 Deksametason + kalsium karbonat 1 1,04 Berdasarkan tabel 7 didapatkan potensi interaksi obat pada tiap tingkat keparahan dengan jumlah terbesar adalah mayor pada obat seftriakson dan kalsium glukonat sebanyak 9 kasus (18,75%), moderate pada obat seftriakson dan furosemid sebanyak 24 kasus (7,23%), dan minor pada obat ranitidin dan paracetamol sebanyak 17 kasus (17,71%). Penjelasan yang lebih rinci mengenai interaksi obat tertinggi berdasarkan tabel 7 yaitu interaksi obat pada tingkat keparahan moderate seftriakson dengan furosemid.percobaan yang dilakukan pada tikus menunjukkan bahwa penggunaan seftriakson bersamaan dengan furosemid akan mengurangi efek diuretik pada tikus. Namun, saat dilakukan percobaan pada manusia yang sehat didapatkan hasil bahwa seftriakson tidak berpengaruh pada output urin, ekskresi elektrolit maupun kerja furosemid sebagai diuretik. Mekanisme interaksi tidak diketahui (Korn et al., 1986). Apoteker bersama dengan dokter penulis resep berkewajiban untuk memastikan bahwa pasien sadar akan risiko efek samping dari interaksi obat. Praktek di farmasi klinis juga memastikan bahwa Adverse Drug Reaction dapat diminimalkan dengan menghindari obat dengan potensi interaksi obat. Apoteker memiliki peran besar untuk pencegahan, deteksi, dan pelaporan kejadian Adverse Drug Reaction. Apoteker bertanggung jawab untuk memantau interaksi obat (Ansari, 2010). Kelemahan dari penelitian ini adalah penelitian yang dilakukan hanya secara retrospektif. Penelitian yang dilakukan hanya melihat potensi interaksi obat pada hari yang bersamaan, bukan pada waktu pemberian obat, sehingga pada penelitian ini tidak dapat dianalisis potensi interaksi obat berdasarkan pada waktu pemberian obat. KESIMPULAN Berdasarkan penelitian pada sampel rekam medik pasien rawat inap penyakit dalam di RS X tahun 2014 dapat disimpulkan beberapa hal sebagai berikut: 1. Dari 100 sampel pasien penyakit dalam terdapat 92 pasien (92%) mengalami potensi interaksi obat. 14

2. Interaksi moderate yang paling banyak terjadi pada obat seftriakson dan furosemid sebanyak 24 kasus (7,23%), captopril dan furosemid sebanyak 9 kasus (2,71%), aspirin dan insulin aspart sebanyak 8 kasus (2,41%). 3. Berdasarkan mekanisme terjadinya interaksi obat, interaksi farmakodinamik yang banyak terjadi yaitu 329 kasus(69,12%), farmakokinetik 74 kasus (15,55%) dan mekanisme interaksi obat yang tidak diketahui sebesar 73 kasus (15,33%). 4. Berdasarkan tingkat keparahan interaksi obat, interaksi yang terbesar terjadi yaitu moderate sebesar 332 kasus (69,75%), minor sebesar 96 kasus (20,17%) dan mayor sebesar 48 kasus (10,08%). 5. Penyakit dalam tertinggi potensi interaksi obat yaitu pada penyakit gagal jantung SARAN kongestif sebanyak 165 kasus (34,66%). 1. Perlu adanya penelitian interaksi obat pada pasien rawat inap penyakit dalam secara prospektif, agar potensi interaksi obat yang terjadi pada pasien dapat dicegah. 2. Bagi rumah sakit tempat penelitian perlu dilakukan perbaikan dalam pencatatan data rekam medik pasien, terutama data penggunaan obat. DAFTAR PUSTAKA Ansari, J., 2010. Drug interaction and pharmacist. Journal of Young Pharmacists 2, 326 331. Bhagavathula, A.S., Berhanie, A., Tigistu, H., Abraham, Y., Getachew, Y., Khan, T.M., Unakal, C., 2014. Prevalence of Potential Drug-Drug Interactions Among Internal Medicine Ward in University of Gondar Teaching Hospital, Ethiopia. Asian Pacific Journal of Tropical Biomedicine 4, 204 208. DiPiro, J.T., Talbert, R.T., Yee, G.C., Matzke, G.R., Wells, B.G., Posey, L.M., 2008. Pharmacotherapy A Pathophysiological Approach. In: Pharmacotherapy A Pathophysiological Approach. The McGraw-Hill Companies, USA. Doubova, S.V., Reyes-morales, H., Torres-arreola, L.D.P., Suárez-ortega, M., 2007. Potential drug-drug and drug-disease interactions in prescriptions for ambulatory patients over 50 years of age in family medicine clinics in Mexico City 8, 1 8. Korn, A., Eichler, H.G., Gasic, S., 1986. A Drug Interactions Study of Ceftriaxone and Furosemide in Healthy Volunteers. J Clin Pharmacol Ther Toxicol 24. Manik, U., Harahap, U., Tjipta, G., 2014. A Retrospective Study on Drug Interaction For Pediatric In-Patients at Central Public Hospital Haji Adam Malik, Medan For The Period of January-June 2012. International Journal of Basic Clinical Pharmacology 3, 512. Sari, A., Wahyono, D., Raharjo, B., 2012. Identifikasi Potensi Interaksi Obat Pada Pasien Rawat Inap Penyakit Dalam Di RSUD Prof. Dr. Margono Soekarjo Purwokerto Dengan Metode Observasional Retrospektif Periode November 2009 - Januari 2010 2, 195 203. Snyder, B., Polasek, T., Doogue, M., 2012. Drug interactions: principles and practice. Australian Prescriber 35, 85 88. 15