LAMPIRAN 1 DATA BAHAN BAKU L1.1 KOMPOSISI ASAM LEMAK BAHAN BAKU CPO HASIL ANALISA GCMS Tabel L1.1 Komposisi Asam Lemak CPO Asam Lemak Asam Laurat (C 12:0 ) Asam Miristat (C 14:0 ) Komposis i (%) 0,05 0,51 Asam Palmitat (C 16:0 ) 35,03 Asam Palmitoleat (C 16:1 ) 0,24 Asam Stearat (C 18:0 ) Asam Oleat (C 18:1 ) Asam Linoleat (C 18:2 ) Asam Linolenat (C 18:3 ) 3,64 50,03 9,77 0,31 Asam Arakidat (C 20:0 ) 0,32 Asam Eikosenoat (C 20:1 ) 0,11 Berat Molekul 200,32 228,37 256,42 254,41 284,48 282,46 280,45 278,43 312,53 310,51 Mol %Mol %Mol x BM 0,00025 0 0,000680 0,136148 0,00221 3 0,006025 1,375910 0,13660 4 0,371966 95,379440 0,00094 0 0,002559 0,651059 0,01277 8 0,034793 9,897946 0,17713 3 0,482326 136,237671 0,03483 9 0,094864 26,604644 0,00112 2 0,003056 0,850924 0,00101 8 0,002771 0,866172 0,00035 3 0,000960 0,298164 Jumlah 100% 0,36724 8 272,298078 Dari perhitungan, maka diperoleh berat molekul rata-rata FFA CPO sebesar 272,30gr/mol 49
L1.2 KOMPOSISI TRIGLISERIDA BAHAN BAKU CPO Tabel L1.2 Komposisi Trigliserida CPO Trigliserida Komposis Berat i (%) Molekul Mol %Mol %Mol x BM Trilaurin (C 39 H 74 O 6 ) 0,05 639,010 0,00008 0,00067 0,42751 Trimiristin (C 45 H 86 O 6 ) 0,51 723,160 0,00070 0,00597 4,32046 Tripalmitin (C 51 H 98 O6) 35,03 807,320 0,04339 0,37098 299,49884 Tripalmitolein (C 51 H 92 O 6 ) 0,24 801,270 0,00030 0,00255 2,04438 Tristearin (C 57 H 110 O 6 ) 3,64 891,480 0,00408 0,03486 31,08032 Triolein (C 57 H 104 O 6 ) 50,03 885,432 0,05651 0,48315 427,79685 Trilinolein (C 57 H 98 O 6 ) 9,77 879,384 0,01111 0,09500 83,54065 Trilinolenin (C 57 H 92 O 6 ) 0,31 873,337 0,00036 0,00306 2,67197 Triarakidin (C 63 H 122 O 6 ) 0,32 975,640 0,00033 0,00279 2,71985 Trieikosenoin (C 63 H 116 O 6 ) 0,11 969,624 0,00011 0,00097 0,93626 Jumlah 100% 0,36724 8 855.03707 Dari perhitungan, maka diperoleh berat molekul rata-rata FFA CPO sebesar 855.04 gr/mol L1.3 KADAR FREE FATTY ACID (FFA) CPO Tabel L1.3 Kadar Free Fatty Acid (FFA) CPO Kadar FFA (%) Sebelum Degumming Setelah Degumming 4,92 3,18 Sebelum Degumming - Setelah Degumming % Penurunan FFA = Sebelum Degumming = 4,92-3,18 4,92 = 35,37 % 50
LAMPIRAN 2 DATA HASIL PENELITIAN L2.1 DATA HASIL ANALISA DENSITAS BIODIESEL Tabel L2.1 Hasil Analisa Densitas Biodiesel Jumlah Biokatalis Rasio Molar Suhu Densitas Biodiesel (b/b) Reaktan ( o C) (g/ml) 30 % 1 : 3 45 0,87766 L2.2 DATA HASIL ANALISA VISKOSITAS KINEMATIKA BIODIESEL Tabel L2.2 Hasil Analisa Viskositas Biodiesel Jumlah Biokatali s (b/b) Rasio Molar Reaktan 30 % 1 : 3 Suh u ( o C) 45 434,5 3 Waktu Alir (detik) t 1 t 2 t 3 455,0 5 429,2 7 t rata-rata Biodiesel (detik) Viskositas Kinemati k (cst) 439,07 3,559 L2.3 DATAYIELD DAN TOTAL PENURUNAN YIELD BIODIESEL Tabel L2.3 Hasil Yield dan Total Penurunan Yield Biodiesel Variasi Run Tanpa Cairan Ionik Dengan Cairan Ionik Suhu ( o C) 45 Kondisi Reaksi Rasio Molar Jumlah CPO : Biokatalis Cairan Ionik (b/b) - 1:1,5 30 Jumlah Pemakaian Yield (%) 1 63.56 2 57.11 3 54.09 4 44.62 1 35.77 2 31.18 3 26.56 4 68.98 Penurunan Yield (%) 12,33 4,28 L2.4 DATA HASIL ANALISA AKTIVITAS ENZIM BERDASARKAN PERSEN HIDROLISA CPO 51
Tabel L2.4 Hasil Analisa Aktivitas Enzim Berdasarkan Persen Hidrolisa CPO Variasi Run Suhu ( o C) Kondisi Reaksi Rasio Molar CPO : Cairan Ionik Jumlah Biokatalis (b/b) Persen Hidrolisa CPO (%) Setelah Sebelum Pemakaian Pemakaian IV Tanpa Cairan Ionik - 0,34 45 30 1,01 Dengan Cairan Ionik 1:1,5 0,57 52
LAMPIRAN 3 CONTOH PERHITUNGAN L3.1 PERHITUNGAN KADAR FFA CPO Kadar FFA = N x V x M 10 x Berat sampel % Keterangan: N = Normalitas larutan NaOH V = Volume larutan NaOH terpakai M = Berat molekul FFA (BM FFA CPO = 272,30 gr/mol) L3.1.1 Perhitungan Kadar FFA CPOSebelumDegumming Normalitas NaOH = 0,25 N Volume larutan NaOH yang terpakai = 5,1 ml BM FFA = 272,298078 gr/mol Berat CPO = 7,05 gram Kadar FFA = NxVxM 10 x massa sampel % = 0,25x5,1x 272,298078 10x7,05 % = 4,92 % L3.1.2 Perhitungan Kadar FFA CPO SetelahDegumming Normalitas NaOH = 0,25 N Volume larutan NaOH yang terpakai = 3,3 ml BM FFA = 272,298078 gr/mol Berat CPO = 7,05 gram Kadar FFA = NxVxM 10 x massa sampel % 53
= 0,25x3,3x272,298078 10x7,05 % = 3,18 % L3.2 PERHITUNGAN KEBUTUHAN METANOL Massa CPO Metanol : CPO = 2 gr = 3 : 1 (mol/mol) % katalis = 30 % (b/b) BM Trigliserida = 855,04 gr/mol Mol CPO = Massa BM Trigliserida = 2gr 855,04gr / mol = 0,0023 mol Mol CPO = 3 x 0,0023 = 0,0069 mol 1 Maka, massametanol = mol metanol x BM metanol = 0,0069 mol x 32,04 gr/mol = 0,22gram Volume metanol = m ρ = 0,22 gr 0,7918gr/ml = 0,27 Untuk kebutuhan metanol yang lainnya sama dengan perhitungan di atas. L3.3 PERHITUNGAN DENSITAS BIODIESEL Volume piknometer = Densitas sampel = berat air densitas air berat sampel volume piknometer = 5,64 ml Berat piknometer kosong = 15,42 gr = 0,01542 kg 54
Berat piknometer + biodiesel = 20,37 gr = 0,02037 kg Berat biodiesel = 4,95 gr = 0,00495 kg Densitas minyak biodiesel = 0,00495 kg 0,00000564 m 3 = 877,66 kg/m3 Untuk data yang lainnya sama dengan perhitungan di atas. L3.4 PERHITUNGAN VISKOSITAS BIODIESEL sg = densitas sampel densitas air viskositas sampel = k x sg x t Dimana t = waktu alir Kalibrasi air: ρ air (40 o C) = 992,25 kg/m 3 = 0,99225 g/m 3 [48] Viskositas air (40 o C) = 0,656 x 10-3 kg/m.s [48] t air = 81,54 detik sg air = 1 Viskositas air = k x sg x t 0,6560 x 10-3 kg/m.s = k x 1 x 81,54 s k = 8,045 x 10-6 kg/m.s 2 Viskositas Biodiesel t rata-rata biodiesel= 439,07 detik 877,66 kg/m3 sg biodiesel= = 0,885 992,25 kg/m 3 Viskositas biodiesel = k x sg x t = 8,045 x 10-6 x 0,885 x 439,07 = 0,00312kg/m.s Viskositas kinematik = 0,00312kg/m.s = 3,559 x 10-6 m 2 /s 877,66kg/m 3 = 3,559 mm 2 /s = 3,559cSt Untuk data yang lainnya sama dengan perhitungan di atas. L3.5 PERHITUNGAN YIELD BIODIESEL 55
massa biodiesel praktik x kemurnian Yield = x100% massa bahan baku 1,97 gr x 0,70 Yield = x100% 2 gr Yield = 68,95% Untuk data lainnya mengikuti contoh perhitungan di atas L3.6 PERHITUNGAN PERSEN HIDROLISA CPO BM Trigliserida CPO = 855,03 gr/mol = 855,03 mg/mmol Berat 2 ml CPO = 1,85 gram = 1850 mg Volume NaOH terpakai = 1,32 ml Molaritas NaOH = 0,05 M Mol Trigliserida dalam 2 ml CPO = Mol FFA (teoritis) Mol FFA (praktek) Persen Hidrolisa Berat 2 ml CPO BM Trigliserida CPO = 1850 855,03 [38] = 2,16 mmol = 3 x mol Trigliserida CPO = 3 x 2,16 mmol = 6,48 mmol = mol NaOH = Molaritas NaOH x Volume NaOH terpakai = 0,05 x 1,32 = 0,066 mmol = Mol FFA (Praktek) Mol FFA (Teoritis) 100 % = 0,066 100 % 6,48 = 1,01 % Untuk data yang lainnya sama dengan perhitungan di atas. 56
LAMPIRAN 4 DOKUMENTASI PENELITIAN L4.1 PROSES DEGUMMING CPO Gambar L4.1 Proses Degumming CPO L4.2 PROSESTRANSESTERIFIKASI 57
Gambar L4.2 Proses Transesterifikasi L4.3 HASILTRANSESTERIFIKASI L4.4PENYARINGAN ENZIM Gambar L4.3 Hasil Transesterifikasi 58
Gambar L4.4 Penyaringan Enzim L4.5PRODUK AKHIR BIODIESEL (a) (b) Gambar L4.5 (a) Biodiesel yang Dihasilkan, (b) Penyimpanan Biodiesel dalam Botol L4.6 ANALISIS AKTIVITAS ENZIM 59
(a) (b) (d) (c) Gambar L4.6 (a) Lipozyme Sebelum Dipakai, (b) Lipozyme Setelah Dipakai, (c) Analisis Aktivitas Enzim, (d) Penyimpanan Lipozyme dalam Botol L4.7ANALISIS DENSITAS Gambar L4.7 Analisis Densitas L4.8ANALISIS VISKOSITAS 60
Gambar L4.8 Analisis Viskositas LAMPIRAN 5 HASIL ANALISISBAHAN BAKU CPO DAN BIODIESEL 61
L5.1 HASIL ANALISISKOMPOSISI ASAM LEMAK CPO Gambar L5.1 Kromatogram Standar GC-MS CPO (Crude Palm Oil) 62
Gambar L5.2 Hasil Analisis Kromatogram GC-MS Asam Lemak CPO (Crude Palm Oil) L5.2 HASIL ANALISISBIODIESEL 63
Gambar L5.3 Kromatogram Standar GC Campuran Biodiesel 64
Gambar L5.4 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan I Gambar L5.5 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan II 65
Gambar L5.6 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan III Gambar L5.7 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 1 Pengulangan IV 66
Gambar L5.8 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan I Gambar L5.9 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan II 67
Gambar L5.10 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan III Gambar L5.11 Hasil Analisis Kromatogram GC Biodiesel Run 2 Pengulangan IV 68