STUDI SEBARAN LOGAM BERAT (Hg, Cd, Fe, Co) DALAM KERANG BUKUR (Cardium unedo) DAN SEDIMEN DARI PERAlRAN PANTAI SEMARANG DENGAN METODE AAN

Ukuran: px
Mulai penontonan dengan halaman:

Download "STUDI SEBARAN LOGAM BERAT (Hg, Cd, Fe, Co) DALAM KERANG BUKUR (Cardium unedo) DAN SEDIMEN DARI PERAlRAN PANTAI SEMARANG DENGAN METODE AAN"

Transkripsi

1 Agus Taftazani, dkk. ISSN STUDI SEBARAN LOGAM BERAT (Hg, Cd, Fe, Co) DALAM KERANG BUKUR (Cardium unedo) DAN SEDIMEN DARI PERAlRAN PANTAI SEMARANG DENGAN METODE AAN 1 5 sl.( Agus Taftazani, Sumining dad Muzakky Puslitbang Teknologi Maju Batan, Yogyakarta. ABSTRAK STUDl SEBARAN LOGAM BERAT (Hg, Cd, Fe, Co) DALAM KERANG BUKUR (cardium unedo) DAN SEDlMEN DAR/ PERAlRAN PANTAl SEMARANG DENGAN METODE AAN. Telah dilakukan studi sebaran unsur logam berat (Hg, Cd, Fe dan Co) dalam cuplikan air, sedimen dan kerang bukur sampling pada bulan Agustus 1999 di perairan Pantai Semarang (Bandengan, Tanjung Mas dan Muara Demak) dengan menggunakan metode AAN (Analisis Aktivasi Neutron). Serbuk kerang dan sedimen serta air dalam vial polietilen diradiasi netron dengan jluks netron 1,05xl011 n.cm-2.derl selama 12 jam kemudian diidentifikasi dengan detektor 1: Ge(Li) dan MCA (Penganalisis Salur Ganda) Spektrum Master Ortec 92X Kadar unsur logam berat Hg, Cd, Fe dan Co dalam sedimen dan kerang bukur yang tertinggi berasal dari daerah Bandengan. Kadar logam berat dalam sedimen dari Bandengan : Hg 1,0431.i: 0,0809 ppm, Cd 11,1780.i: 0,5382 ppm, Fe ,8768.i: 26104,409 ppm, Co 11,0430.i: 2,0148 ppm serta kadar logam berat dalam kerang bukur: Hg 0, i: 0,00032 ppm, Cd 0,5654.i: 0,0584 ppm, Fe 168,2689.i: 32,0825 ppm, Co O, i:O,0881 pp~. ABSTRACT DISTR/BlfflON STUDY OF HEAVY METAL (Hg,.Cd, Fe and Co) CONTENTS IN MACROBENTHOS (Cardium unedo) and 5'EDIMENTOF SEMARANG-cOASTAL USING NEUTRON ACTIVATION ANALYSIS TECHNIQUE. The distributions of heavy metal, i.e. Hg, Cd, Fe and Co contents in water, sediment and macrobenthos (Cardium unedo) of Semarang coastal (Bandengan, Tanjung Mas and Muara Demak. sampling at August 1999) using Neutron Activation Analysis technique have been carried out. The macrobenthos and sediment samples as powder (100 mesh) and coastal water were irradiated for 12 hours using neutron flux 1,05xl011 n.cm-2.sec-l. The radioactivities of the samples were measured using a Gamma Spectrometer equipped with a Ge(Li) detector and MCA Spectrum Master of ORTEC 92X The result showed that the concentration of heary metals in sediment and macrobenthos from Bandengan area l;'a!; higher than Tanjung Mas and Muara Demak area. The concentration of heary metals in sediment of Bandengan were: Hg 1,0431 :to,0809 ppm, Cd 11,1780 :to,5382 ppm, Fe ,8768:t 26104,409 ppm, Co 11,0430 :t 2,0148 ppm and concentration of heary metals in macrobenthos of Bandengan were Hg 0, :t 0,00032 ppm, Cd 0,5654 :t 0,0584 ppm, Fe 168,2689 :t 32,0825 ppm, Co 0,26388 :t 0,0881 ppm. PENDAHULUAN P erkembangan industri di Kotamadya Semarang yang pesat dapat meningkatkan jumlah limbah industri yang masuk keperairan. Menurut laporan dari data statistik pada tahun 1981 di Kotamadya Semarang ada sekitar 85 buah industri yang digolongkan kedalam 7 kelompok industri tekstil, pertanian, perumahan, logam dan mesin, perhotelan, kimia dan formasi dan aneka industri. Industri logam dan mesin tekstil, serta kimia yang dalam proses produksinya sangat berpotensial untuk mengeluarkan limbah logam berat.(i) Setiap perairan memiliki kapasitas terima (receiving capacity) yang terbatas terhadap bahan pencemar. Dengan adanya peningkatan dan kontinuitas buangan air limbah industri yang mengandung senyawa logam berat beracun, cepat atau lambat hal tersebut akan mengakibatkan kerusakan ekosistem perairan. Hal ini karena logam berat sukar mengalami proses pelap~kan, baik secara kimia, fisika, maupun biologis.. Kualitas perairan dinilai dengan mengacu pada peraturan perundang-undangan yang berlaku yaitu Keputusan Gubemur Kepala Dati I Propinsi Jawa Tengah No /26/1990 tentang Baku Mutu Perairan di Propinsi Dati I Jawa Tengah(2).- Mengingat perairan Semarang merupakan salah satu sumber dari sebagian makanan laut bagi masyarakat, maka dapat dikatakan daerah ini mempunyai peranan penting dalam menentukan kesehatan masyarakat, oleh karena itu pemantauan Prosiding Pertemuan dan Presentasilimiah Penelitian Dasar Ilmu Pengetahuan dan Teknologl Nuklir

2 I. 1 ISSN Agus Taftazani, dkk kandungan logam berat di perairan pantai Semarang masih sangat diperlukan. Untuk mengetahui kadar unsur logam berat yang terkandung di lingkungan perairan, maka perlu dilakukan pengukuran dad identifikasi un sur logam berat yang ada di perairan. Logam berat yang masuk ke dalam lingkungan laut dapat ditemukan dalam air, sedimen dad organisme yang hidup oi daerah terse but. Sehingga air, sedimen dan organisme hidup dapat digunakan sebagai indikator pencemaran laut.(3), Jenis kerang merupakan bioindikator pencemaran logam berat yang baik, sebab organisme ini bersifat filter feeder (menyaring makanan dari air). Cara makan seperti inilah yang turut berperan sehingga terakumulasinya logam berat didalam tubuh kerang tersebut. Selain itu kerang merupakan organisme yang hidupnya menetap (sessil) dad hidupnya relatif lama(4). Pengukuran dan identifikasi unsur-unsur logam berat dalam cuplikan dapat dilakukan dengan berbagi tehnik analisis, antara lain teknik. Analisis Aktivasi Neutron (AAN). AAN merupakan teknik analisis unsur-unsur kelumit (trace element). Analisis ini didasarkan pada pembentuka.'1 radionuklida sebagai basil reaksi dari nuklida-nuklida dalam bahan yang dianalisis. Cuplikan yang akan dianalisis, diradiasi menggunakan suatu sumber neutron. Inti atom unsur-unsur yang berada dalam cuplikan akan menangkap neutron dan berubah menjadi unsur radioaktif pemancar sinar y dan lainnya. Sinar y yang dipancarkan oleh berbagai unsur dalam cuplikan yang telah diradiasi, dapat dianalisis kualitatif dan kuantitatif secara spektrometri gamma. Tujuan penelitian ini adalah untuk mengetahui sebaran logam berat dalam cuplikan, yang meliputi identifikasi dan penghitungan kadar unsur-unsur logam berat yang terdapat pacta air, kerang bukur (cardium unedo) dan sedimen diperairan Semarang (Bandengan, Tanjung Mas dan Muara Demak) dengan metode AAN, penghitungan faktor bioakumulasi Fb dan faktor distribusi Fd sekaligus untuk mengetahui alur perpindahan (pathways) logam berat dalam cuplikan yang dianalisis. TATAKERJA Lokasi Pengambilan Cuplikan Bahan yang diteliti adalah air, kerang bukur (cardium unedo) dan sedimen yang diambil dari 3 titik disepanjang pantai utara Semarang. Ketiga titik tersebut adalah keto Bandengan (I), keto Tanjung Mas (II), dan keto Muara Demak (III).pada bulan Agustus 1999, lihat peta Gambar I. ~Kab... KENDAL~' r -- I.aut Jawa ~ III \I..~, DEMAK.., i;.--', '....'.'-"-;,. \ t',.-. ".~ SEMAI~'-ANG-A c:-.,- "-.f ( J' ~~.) \ -,."",,", J,-,., " \ ~-'" r._.,..~,..,",..-. Gambar Bahan Penelitian '-,.I 0,_0,!-, I ',.\...\,I',.i i. I.,., I., 0 "0,. I " ""oj):. \.,...', " 0 '" ~" ". ",'~ \.. yt-'...1- Lokasi pengambi/an cup/ikon air, sedimen don kerang di sekitar pantai Semarang Bahan penelitian cuplikan (air, kerang bukur dan'sedimen), NIST SRM 1645 River Sediment, NIST SRM Bovine Liver, HNO) pa, standar sekunder Hg, Fe, Cd dan Co dari Fisher, sumber standar multigamma (Eu -152). Alat Penelitian Jerigen air, alat saring air, peralatan gelas, mikropipet (Eppendorj), kompor listrik, alat saring 100 mesh, neraca analitik digital, furnace, alat tumbuk, freeze dryer, cawan porselin, seperangkat spektrometer gamma dengan detektor y, Ge(Li) dan MCA Spektrum Master ORTEC 92X. Preparasi Cuplikan (5) Kerang hidup sejumlah 2 kg dicuci dengan air setempat kemudian dimasukkan dalam N2 cair sehingga mati, diambil dagingnya, dan ditumbuk dalam suasana N2 cair clan dikeringkan dalam suhu rendah freeze dryer selama 2 x 24 jam kemudian diaya1-lolos 100 mesh dan dihomogenkan. Ditimbang kerang seberat 0,2 gr dimasukkan dalam "vial poliethylen", cuplikan siap diradiasi neutron. Sample air diambil sebanyak 5 liter disetiap tempat pengambilan kerang tersebut berada {ph air Tanjung Mas = 3,73; Muara Demak = 3,65; Bandengan = 3,71), kemudian air disaring untuk menghilangkan kotoran yang terbawa. Air laut diambil sebanyak I liter dipekatkan, sehingga volumenya menjadi 50 mi. Hasil dari pemekatan I ',) ",L Prosiding Pertemuan dan Presentasilimiah Penelitlan Dasar IImu Pengetahuan dan Teknologl Nuklir P3TM-BA T AN Yogyakarta. 7-8 Agustus 2001

3 c. Agus Taftazani, dkk. ISSN tersebut diambil 2 ml dan dimasukkan dalam "vial poliethylen" untilk siap diradiasi neutron. Sample sedimen diambil sebanyak 2x 1 kg dari setiap lokasi, kemudian sedimen dan dianginanginkan sampai kering, ditumbuk sampai lolos 100 mesh, dihomogenkan kemudian sam pel diambil 0,1 gr dimasukkan dalam "vial poliethylen" dan siap diiradiasi neutron. lradiasi cuplikan (6) Kerang, air, sedimen, standar primer (CRM) dan standar sekunder dalam vial masing-masing diradiasi bersama-sama selama 12 jam di fasilitas lazy susan dengan flux neutron 1.05xl0" n.cm-2.det- I. Setelah iradiasi, semua cuplikan dididinginkan sekitar 14 hari, agar radionuklida umur pendek telah meluruh. Metode Analisis(S) Untuk identifikasi (analisis kualitatit) unsur yang terdeteksi dibandingkan dengan Tabel energi gamma(7), kemudian kadarnya dapat dihitung dengan menggunakan persamaan-persamaan sebagai berikut: CpSa.,llkan KC= xks (1)... CpS-..,lmana: Kc = Kadar unsur yang diamati dalam Cuplikan. Ks = Kadar unsur yang diamati dalam standar. CpScuplikan = Cacah persekon unsur yang diamati dalam cuplikan CpSstanda' = Cacah persekon unsur yang diamati dalam standar Mencari jumlah kadar rata-rata beserta standar deviasinya clan coefficient variation tiap pengukliran, rumus yang digunakan dalam - t.s ~ M=X:!: (2) f>:(xj -X)2 S=V n- (3) (4) M = lumlah kadar rata-rata tiap unsur S = Devisiasi standar hasil perhitungan secara statistik n = lumlah cuplikan X = Kadar rata-rata unsur jumlah i cuplikan Xi = Kadar cuplikan t = Tabel distribusi 95% untukjumlah cuplikan i Uji kedekatan pengukuran dengan harga sertifikat yang dilakukan dinyatakan dalam persen bias: Bias = IKU-KS Ks I X ~- 100% dengan: Ku = kadar terukur Ks = kadar yang tercantum dalam sertifikat (5) Semakin kecil biasnya, maka se'.11akin baik pula prosedur kerja clan alatnya, atau metode clan alat mempunyai akurasi tinggi karena harga pengukuran hampir mendekati dengan harga sebenamya (sertifikat). Faktor Bioakumulasi dan Distribusi Penghitungan faktor bioakumulasi dan faktor distribusi menggunakan persamaan sebagai berikut : Fb= Ck C a (6) dan Cs Fd=C- (7) a Ck = Konsentrasi unsur radioaktif dalam kerang (~g.g.l) C. = Konsentrasi unsur radioaktif dalam air laut (~g.mrl) -~ = Konsentrasi unsur radioaktif dalam sedimen (~g.g'l) HASIL DAN PEMBAHASAN Pengujian alat dan Analisis Kualitatif Sebelum perangkat spektrometer y digunakan untuk analisis unsur, dilakukan kalibrasi tenaga (tenaga clan intensitas absolutnya) dengan radionuklida standar sumber multigamma 152Eu clan telah didapat garis kurva kalibrasi tenaga dengan r = 0,9999 mendekati angka 1, berarti alat dalam kondisi baik. Oari pengukuran standar 10 kali pengulangan diperoleh harga X2 hitung (6,50) > X2 tabel (3,84 pacta taraf signifikansi 95%), berarti alat cukup stabil. Oari uji kemampuan alat untuk mendeteksi unsur Hg, Cd, Co clan Fe diperoleh harga FOM (figure of merit) untuk 4 unsur tersebut semuanya dalam orde 10-2 detik, artinya dalam orde Prosiding Pertemuan dan Presentasilimiah Penelitian Dasar IImu Pengetahuan dan Teknologl Nuklir

4 4 ISSN Agus Taftazani, dkk detik unsur Hg, Cd, Co dad Fe sudah dapat terdeteksi. Adapun harga Critical Level (Lc = 1,64 O"b ), Detection Limit (Ld = 3,29 O"b) dad Determination Limit (Lq = 10 O"b) berturut turut adalah untuk unsur Hg (0,0370; 0,0740 dad 0,2249 cps), unsur Fe (0,0035; 0,0071 dad 0,0216 cps), unsur Co (0,0054; 0,0109 dad 0,334 cps) dad Cd (0,0670; 0,1342 dad 0,408 cps). Adapun basil analisis kualitaitif sebagaimana dapat dilihat dalam Tabell. Tabell.Data kualitatifunsur-unsur yang terdapat pada air pantai, sedimen dan kerang bukur dari lokasi Tanjung Mas, Muara Demak dan Bandengan dengan jluks neutron 1,05x1011 n.cm-2.der1 waktu iradiasi 12 jam, waktu cacah 600 detik Analisis Kuantitatif Analisis kuantitatif dalam air, sedimen, kerang bukur (Cardium unedo) dari beberapa unsur dilakukan secara semi relatif (komparasi) dengan menggunakan rumus 1 sampai 4 diperoleh hasil seperti Tabel2-4. Dari Tabel 2 terlihat bahwa kadar dari logam berat dalam air pantai diseluruh lokasi penelitian yaitu Hg yang berkisar 0,0399-0,0998 ppm, Cd berkisar 0,3108-0,9728 ppm, Fe berkisar 2, ,3595 ppm. Apabila dibandingkan dengan kandungan unsur logam berat dalam air menurut Keputusan Gubemur Kepala Dati I Propinsi Jawa Tengah No /26/1990 tentang Baku Mutu Perairan di Propinsi Dati I Jawa Tengah(2), maka kandungan unsur logam berat Hg, Cd, Fe disebagian lokasi sudah melebihi kadar maksimum baku mutu air limbah golongan IV (air untuk pertanian, perkotaan, industri, energi tenaga air) yang diperkenankan yaitu Hg (0,01 ppm), Fe (20 ppm), Cd (0,5 ppm), hal ini perlu diperhatikan. oleh Pemda JA TENG apakah sungai-sungai yang mengalir ke 3 lokasi terse but juga sudah tercemari oleh logim tersebut dari Industri atau penduduk, hal ini perlu ditindaklanjuti (perlu penelitian lanjutan dan diambil langkah penanggulangannya). Sedangkan Co yang berkisar 0,0518-0,643 ppm masih dibawah dari baku mutu golongan IV yang --diperkenankan yaitu 1 ppm.l<andungan logam berat yang tinggi dalam air akan menjadi sumber racun bagi organisme perairan dan mengakibatkan kematian organisme tersebut clan akhimya sampai ke manusia. Tabel 2. Hasil analisis kandungan logam berat dalam air panta; dari lokasi Tanjung Mas, Muara Demak, Bandengan (sampling Agustus 1999) dengan waktu iradiasi 12 jam, fluks neutron 1,05x1011 n.cm-2.sec-1 waktu lunda 13 hari, waktu cacah 600 detik Unsur Kadar unsur dalam air (~g/ml) Muara Dcmak Tanjung Mas Bandengan Hg 0,071 :t 0,006 0,100:f: 0,002 O,040:i: 0,010 Cd 0,049 :i: 0,003 Fe 41,360:!: 2,432 0,973 :t 0,317 0,311 :t 0,066 7,094:t 1,742 2,592:f: 0,417 Co 0,061 :t 0,005 0,052 :t 0,009 0,064:t 0,013 Oari Tabel 2, terlihat kadar logam berat yang terlarut dalam air pacta lokasi Bandengan pacta umumnya lebih rendah dibandingkan dengan lokasi lainnya. Hal ini mungkin disebabkan oleh kuat arus air laut yang saling berbeda. Diketahui logam berat dalam suatu perairan akan larut atau mengendap tergantung pada kondisi arus ikut mempengaruhi kandungan logam be rat dalam air. Perbedaan konsentrasi logam dalam air di 3 lokasi tersebut perlu diuji dengan uji F (uji beda nyata). Prosiding Pertemuan dan Presentasi IImiah Penelilian Dasar IImu Pengetahuan dan Teknologi Nuklir

5 Agus Taftazani, dkk. ISSN Jika kadar logam berat dalam air dilokasi Bandengan lebih rendah dari lokasi yang lain, maka kadar logam berat dalam sedimen clan atau kerang harus lebih besar dibandingkan dengan lokasi lain. Keadaan anoksik, mengakibatkan daya larut logam berat rendah clan cenderung diendapkan, bercampur dengan sedimen dugaan ini temyata didukung oleh data Tabel 3. Hasil analisis kandungan logam berat pada sedimen dilokasi Bandengan yang menunjukkan nilai tertinggi dibandingkan lokasi lainnya (Tabel 3). Tingginya kandungan logam berat dalam sedimen diperairan Bandengan di bandingkan dengan Tanjung Mas dan Muara Demak sekali lagi dimungkinkan oleh sifat perairannya yang tenang, ombak dan pergerakan arus kecil, sehingga kemungkinan terjadi pengadukan sedimen relatif kecil. Keadaan ini memperbesar kesempatan senyawa logam berat tersebut untuk mengendap di dasar perairan. Disamping itu logam berat dalam perairan, baik yang berasal dari air laut maupun dari organisme yang hidup dan mati pada rase akhir akan mengendap ke sedimen dasar perairan. Tabel3. Tabel3. Hasil analisis logam berat dalam sedimen di lokasi Tanjung Mas. Muara Demak, Bandengan (sampling Agustus J999) dengan waktu iradiasij 2 jam, fluks neutron J,05xJoJ J n.cm-2.sec-j, waktu lunda J4 hari, waktu cacah 600 detik Logam berat dapat diabsorbsi oleh organisme perairan baik secara langsung maupun tidak langsung, kerang bukur (Cardium unedo) merupakan hewan deposit feeder yang melakukan proses penyaringan makanan. Oleh karena bahanbahan seperti sedimen dan bahan organik dapat mengandung logam berat, maka cara makan seperti ini dapat memperbesar kemungkinan terkontaminasinya logam berat dalam makanan yang dimakan oleh organisme tersebut. Dari Tabel 2, 3 dan 4 dapat dilihat, kandungan logam berat dalam penelitian ini yang tertinggi selalu ditem~kan dalam sedimen. Hal ini menunjukkan bahwa akumulasi tertinggi dati logam berat terjadi pada sedimen dan memberikan petunjuk bahwa sebagian besar senyawa pada logam berat yang masuk ke perairan pantai Semarang berbentuk partikel atau endapan dan hanya sebagian kecil yang terlarut dalam air.. Tabel 4. Hasi/ ana/isis /ogam herat do/am kerang bukur (Cardium un~o dari Tanjung Mas. Muara Demak, Bandengan (sampling A~tus 1999), dengan waktu iradiasi 12jam,jluks neutron 1,05xl0ll n.cm-.sec-l, waktu lunda 14 hari, waktu cacah 600 detik. Unsur Hg Cd Fe Co Kadar unsur dalam kerang bukur (Jlg/ml) Muara Demak Tanjung Mas Bandengan 0,004 :!: 0,0016 0,004 :i: 0,0006 0,0026 :!: 0,0003 0,558 :!: ,390 :i: 0,053 0,565 :!: 0, ,711 :!: 21, ,029 :i: 20, ,269 :!: 32,083 O,260:!: 0,047 0,205 :i: 0,069 0,264 :!: 0,088 Prosiding Pertemuan dan Presentasi IImlah Penelitian Dasar Ilmu Pengetahuan dan Teknologi Nuklil

6 Oi perairan Bandengan yang relatif tenang, ombak dad arus kecil menyebabkan zat pencemar mempunyai kesempatan yang kecil untuk didistribusikan secara meluas dan semakin lama semakin tertimbun dimuara sungai ini. Kondisi perairan yang tenang akan memberikan kemungkinan logam berat untuk diendapkan. Kerang bukur (Cardium unedo) yang merupakan hewan benthos sessile filter feeder akan lebih terpengaruh dibandingkan organisme lainnya yang mempunyai mobilitas tinggi. Hal ini menyebabkan kandungan logam berat (kecuali Hg) di Bandengan dalam sedimen dan kerang lebih tinggi dibandingkan dengan Muara Oemak dan Tanjung Mas. Untuk mengetahui/meyakinkan perbedaan tersebut nyata atau tidak, perlu dilakukan uji F. Hasil dari uji F test pacta taraf uji 5%, kandungan logam berat pacta air pantai pacta tiap-tiap lokasi menunjukkan tidak ada beda nyata, sedangkan kandungan logam berat pacta sedimen dad kerang bukur terdapat beda nyata karena perbedaan lokasi. Kerang bukur (Cardium unedo) yang mengambillogam berat selain langsung dari air juga berasal dari sedimen, partikel tersuspensi dan dari makanan. Kandungan logam berat yang tinggi pada sedimen memungkinkan kandungan logam dalam kerang juga tinggi. Pada penelitian ini juga menunjukkan hal yang demikian (Tabe1 3 clan 4), pada lokasi dengan kandungan sedimen yang tinggi, kandungan logam beret dalam kerangnya juga tinggi. Untuk mengetahui berapa besar logam berat yang terakumulasi dalam biota clan berapa yang terdistribusi dalam sedimen, maka perlu dihitung besaran faktor bioakumulasi Fb clan faktor distribusi Fd. Dari Tabel 5 terlihat harga Fb selalu < dari Fd di semua (tiga) lokasi. Hal ini juga menunjukkan adanya pathways (alur perpindahan) unsur-unsur tersebut dari jalur air ke biota (kerang) kemudian ke sedimen atau pathways: air ~ biota sedimen Sedangkan dari uji korelasi linier menunjukkan hubungan yang positif antara kandungan logam berat dalam sedimen dengan kandungan logam berat dalam kerang, artinya pada kandungan sedimen yang tinggi, kandungan logam berat dalam kerang bukur (cardiu,m unedo) menunjukkan kecenderungan yang tinggi pula. Bioakumulasi yang terjadi pada hewan air dipengaruhi oleh beberapa faktor seperti kondisi fisiologi organisme, pertumbuhan, umur, jenis kelamin, salinitas, temp~ratur, adanya logam lain dan kedalaman air. Tabcl S. Hasil perhitungan faklor bioakumulasi Fb dan faktor distribusi Fd di lokas; Tajung Mas, Muara Demak, Bandengan. dengan waklu iradiasi 12jam,jluks neutron 1,05xl0ll n.cm-2.sec-l, waklu lunda 14 hari, waklu cacah 600 detik, dilokasi Tanjung Mas, Muara Demak don Bandengan. Unsur Kadar Fb Fd Air (Ilg/ml) Sedimen (~g/g) Kerang (f.1g/g) Tanjung Mas Hg 0,100:t 0,0012 1,004 :t 0,054 0,004 :t 0,0006 0,043 10,055 Cd 0,973 :t 0,317 7,989 :t 0,362 0,390 :t 0,053 0,401 8,212 Fe 7,094:t 1, ,091 :t 143,029 :i: 20,433 20, , ,482 0,205 :i: 0,069 Co 0,052 :t 0,009 11,228 :t 3,007 - Muara Demak 3, ,762 0,071 :!: 0,006 Hg 1,162:t 0,345 0,005 :!: 0,003 0,065 1~,382 Cd O,OA9:t 0,003 9,339:t 1,363 0,558 :!: 0,238 11, ,971 Fe 14,360 :t 2, ,814:t 144,711 :!:21,105 10, , ,563 0,260:!: 0,047 Co 0,061 :t 0,005 10,387:t 2,568 4, ,845 Bandengan Hg 0,040 j: 0,010 1,043 :t 0,081 0,003 :t O,OO(J~ 0,066 26, 142 Cd 0,311 j: 0,066 11,178:tO,538 0,565 :t 0,058 1,819 35, 965 Fe 2,592 j: 0, ,877:t 168,269 :t 32,083 64, , ,409 0,264 :t 0,088 Co 0,064:t 0,013 11,043:t 2,015 4, ,741 Prosiding Pertemuan dan Presentasi IImiah Penelitian Dasar IImu Pengetahuan dan Teknologl Nuklir

7 Prosiding Pertemuan dan Presentasi IImiah Penelitian Dasar IImu Pengetahuan dan Teknologi Nuklir Agus Taftazalu, dkk. ISSN Keterangan : Fb = j!g.g -I (kerang) j!g.ml-1 (air taut) -I Fd = }1.g.g ( sedimen). ~g.ml-' (air laut) Walau tidak hams dibahas (tidak sesuai dengan judul makalah) dari Tabel 2,3 dan 4 didapatkan coefficient variation CV atau kedapat ulangan (keseksamaan) yang acak yaitu ada data CV yang lebih besar dari 10% dan data CV yang lebih kecil dari 10%, adanya perbedaan basil ini dimungkinkan karena cuplikan kurang homogen. Harga CV yang baik adalah sekitar 10 %. Dari Tabel 2-4 diatas terlihat cuplikan dari Muara Demak mempunyai CV yang terkecil, artinya presisinya yang terbaik, hal ini dimungkinkan cara penyiapan cuplikannya terbaik (cuplikan paling homogen). Selain itu untuk mengetahui keandalan metode analisis (AAN, dengan komparasi) yang telah digunakan, maka perlu dilakukan uji bias. Data uji bias dilakukan dengan membandingkan harga kadar pengukuran unsur (cuplikan triple) dibandingkan dengan kadar unsur sertifikatnya, sebagaimana dapat dilihat dalam Tabel 6'berikut ini. Tabel 6. Bias pengukuran dari SRM No (River Sediment), SRM No b (Bovine Liver) dengan waktu iradiasi 12 jam, fluks neutron 1,05x101 n.cm-2.sec-1, waktu tunda 14 hari, waktu cacah 600 detik Pengukuran 1,0337 :t 0, ,8863 :i: 5, ,2315 :t 912,9042 8,8768 :t 2,1202 SRM No. rig 0,00294:t 0, ,003 1,833 IS77b Cd 0,42175.t0,0413 0,50:t0,03 15,650 (Bovine Fe 162,8705 :t 43, :t 15 2,919 Liver) Co 0,2741 :t 0,0489 0,25 9,670 Keterangan: SRM = Standard " Reference Material ". KESIMPULAN Berdasarkan hasil penelitian clan pembahasan yang telah dilakukan maka dapat diambil kesimpulan sebagai berikut : 1. Kandungan logam berat (kecuali Cobalt) yang terlarut dalam air sudah melebihi nilai baku mutu lingkungan untuk keperluan pertanian, perkotaan, industri, energi tenaga air (air golonganlv, SK Kep- Gubemur Kepala Dati I Propinsi Jawa Tengah No /26/1990). 2. Kadar logam berat (unsur Hg, Cd, Co clan Fe) yang terdapat dalam air pantai Bandengan < dari pada Tanjung Mas clan Muara Demak, karena diperkirakan ban yak yang mengendap dalam sedimen. 3. Kadar logam berat (un sur Hg, Cd, Co clan Fe) yang terdapat dalam sedimen clan kerang bukur di Bandengan > dari pacta Tanjung Mas dan Muara Oemak dengan kadar dalam sedimen Bandengan : Hg 1,0431 :!: 0,0809 ppm, Cd 11,1780 :!: 0,5382 ppm, Fe ,8768 :!: 26104,409 ppm, Co 11,0430 :!: 2,0148 ppm, serta kadar dalam kerang bukur Bandengan: Hg 0,00264:!: 0,00032 ppm, Cd 0,5654 :!: 0,0584 ppm, Fe 168,2689 :!: 32,0825 ppm, Co 0,26388 :!: 0,0881 ppm. 4. Pacta umumnya kadar 4 logam berat (un sur Hg, Cd, Co dan Fe) dalam sedimen > dalam kerang bukur > dalam air. 5. Pad a umumnya dari 3 lokasi sampling, harga F..>F Alur konsentrasi unsur logam berat (pathways) diperkirakan sebagai berikut Air..biota ~ sedimen. ",

8 ISSN Agus Ta/talani, dkk. 7. Metode AAN yang dilakukan pada penelitian ini mempunyai ketelitian (bias) dan kedapat ulangan (CV) yang kurang memuaskan, karena masih ada harga CV dan bias yang lebih besar dari 10%. DAFTAR-PUSTAKA ANONIM. Pemda Semarang, (1994). Keputusan Gubernur Kepala Dati I Propinsi Jawa Tengah No /26/1990 tentang Baku Mutu Perairan di Propinsi Dati I Jawa Tengah. HUTAGALUNG, H.P., Logam Berat dalam Lingkungan Laut, Oseana, Vol. IX, No.1. LON LIPI, Jakarta. (1984). NURJANAH, Kadar Logam Hg dalam Tubuh Kerang Hijau di Perairan Teluk Jakarta, Faperikan, IPB, Bogor, (1983). AGUS TAFT AZANI, SUMINING pan KRIS TRI BASUKI. Unjuk Kerja AAN pada Analisis Logam Berat dalam Cuplikan Lingkungan. Puslitbang Teknik Nuklir-BATAN Bandung. Bandung, 23 Juni AGUS TAFTAZANI, SUMINING, ROSYIDI. Analisis Pengaktifan Netron Untuk Cuplikan Geologi. Lingkungan.Biologi dan Produk lndustri. Seminar Regional Fisika se JA TIM 1996 dalam HARLAH ke 32 Jurusan Pendidikan Fisika, FMIPA-IKIP Malang, 12 Oktober ERDTMANN, G; SOYKA, W, The Gamma Ray of The Radionudides; Tablesfor Applied Gamma Ray Spektrometry. Wienheim, New York; Verlag Chemie, (1991). TANYAJAWAB Soedardjo -Mengapa simpangan baku ada yang lebih dari 10 %, apakah alatnya tidak matching (sesuai) untuk mendeteksi cadmium. -Apa akibatnya jika fluks netron lebih dari loll n.cm-2 derl (untuk reaktor fluks tinggi), apakah indikasi ppm akan naik, dan bagaimana jika paparan lebih dari 12 jam. -Apa benar ada kaitan besamya sebaran logam berat tergantung lingkungan, air yang bergolak, mengalir atau air yang tenang. Agus Taftazani -Simpangan baku (bias) lebih besar dari 10 % (mis: unsur Cd), ini tidak baik. Hal ini disebabkan ado beberapa kemungkinan: kualitas alai, cora penyiapan standar sekunder atau cuplikan, cora analisis (counting, perhitungan), sifat fisis unsur tersebut sulit dideteksi/ dianalisis atau mudah dengan AAN ( misal; unsur C, N; 0, Pb sulit dianalisis dengan metoda AAN) dsb. Dalam penelitian ini dimungkinkan cora penyiapan standar sekunder yang sangat berperan, yakni kadar standar sekunder kurang dekat dengan kadar unsur tersebut pa{ia CRM -Jika fluks netron semakin tinggi maka waktu irradiasi akan lebih pendek (fluent netron; fluks netron x time). Jika terlalu lama irradiasi, menyebabkan unsur-unsur tertentu semakin besar spektrumnya (cacahnya). Jika hal ini tidak diinginkan (unsur tersebut) akan mengganggu countingnya (overlapping, waktu penundaan lebih lama!agi dsb) Sabat Simbolon -Apakah bias yang sangat besar pacta Tabel 6, tidak menunjukkan babwa metode kurang akurat. -Berapa nilai bias yang sering digunakan atau dapat diterima secara statistik. -Mengapa bias CRM no b (Bovine liver) < CRM no"1645 (River Sediment) padahal keduanya berbedajauh. Agus Taftazani " -Anda betu/, bahwajika harga bias ter/a/u besar, maka data dianggap tidak akurat/ kurang akurat. Data tersebut menurut korektor harus dicabut, dan ini sudah saya ganti ( koreksi maka/ah be/urn saya serahkan ke panitia) dengan data pengu/angan. -ni/ai bias yang sering digunakan dengan metode AAN ada/ah os" 10 % yang sudah memenuhi statistik. -.Mengapa bias CRM 1577 b < CRM 1645, karena membuat standar sekundernya untuk kedua CRM tersebut hanya satu, yang kadarnya /ebih dekat dengan CRM 1577b (Bovin liver). Padaha/ kadar slandar yang baik, ada/ah semakin dekat dengan kadar cup/ikon yang diukur. Prosiding Pertemuan dan Presentasi IImiah Penelitian Dasar Ilmu Pengetahuan dan Teknologl Nuklir

9 Agus Taftazani, dkk. Wisyachudin F. -Data Fe yang ditampilkan dalam satuan ppm begitu sangat besar perbedaannya dibandingkan dengan unsur lainnya.kesimpulam apa yang dapat diambil -Mengapa satuannya tidak dalam satuan % (prosentase). c- ISSN Agus Taftazam -Kadar Fe do/am air memang < biota < sedimen, ha/ ini banyak dijumpai di do/am cup/ikon a/am //ingkungan. Unsur Fe do/am sampe/ tersebut memang sangat dominan. -Satuan yang soya pakai hanya ppm (bukan ppm don %), agar seragam soja. Proslding Pertemuan dan Presentasi IImiah Penelitlan Dasar Ilmu Pengetahuan dan Teknologi Nuklir

ISSN GANENDRA, Vol. VI, No. 2

ISSN GANENDRA, Vol. VI, No. 2 ISSN 1410-6957 GANENDRA, Vol. VI, No. 2 EVALUASI SEBARAN LOGAM Hg, Cd, Cr DAN Co DALAM CUPLIKAN AIR, SEDIMEN DAN ENCENG GONDOK DI LOKASI PERAIRAN SURABAYA III Agus Taftazani, Sumining dan Muzakky Puslitbang

Lebih terperinci

Penentuan Kadar Besi dalam Pasir Bekas Penambangan di Kecamatan Cempaka dengan Metode Analisis Aktivasi Neutron (AAN)

Penentuan Kadar Besi dalam Pasir Bekas Penambangan di Kecamatan Cempaka dengan Metode Analisis Aktivasi Neutron (AAN) Penentuan Kadar Besi dalam Pasir Bekas Penambangan di Kecamatan Cempaka dengan Metode Analisis Aktivasi Neutron (AAN) Prihatin Oktivasari dan Ade Agung Harnawan Abstrak: Telah dilakukan penentuan kandungan

Lebih terperinci

KAJIAN KADAR UNSUR KROM DALAM LIMBAH TEKSTIL DENGAN METODE AAN

KAJIAN KADAR UNSUR KROM DALAM LIMBAH TEKSTIL DENGAN METODE AAN KAJIAN KADAR UNSUR KROM DALAM LIMBAH TEKSTIL DENGAN METODE AAN Oleh : Duwi Fitriyati / J2D 004 167 2009 INTISARI Telah dilakukan penelitian Kajian Kadar Unsur Krom Dalam Limbah Tekstil Dengan Metode AAN

Lebih terperinci

ANALISIS UNSUR Se DAN As DALAM SEDIMEN DENGAN MENGGUNAKAN STANDAR PRIMER DAN SEKUNDER METODA AAN

ANALISIS UNSUR Se DAN As DALAM SEDIMEN DENGAN MENGGUNAKAN STANDAR PRIMER DAN SEKUNDER METODA AAN ANALISIS UNSUR Se DAN As DALAM SEDIMEN DENGAN MENGGUNAKAN STANDAR PRIMER DAN SEKUNDER METODA AAN Sutanto. W.W, Mulyono, Iswantoro, Bambang Irianto -BATAN, Babarsari Yogyakarta 55281 E-mail :ptapb@batan.go.id

Lebih terperinci

KORELASI KONSENTRASI UNSUR Cd, Cr, Co, Sb DAN Sc PADA AIR, IKAN DAN GANGGANG DI PANTAI LEMAHABANG MURIA (Tahun ke 2)

KORELASI KONSENTRASI UNSUR Cd, Cr, Co, Sb DAN Sc PADA AIR, IKAN DAN GANGGANG DI PANTAI LEMAHABANG MURIA (Tahun ke 2) 212 ISSN 0216-3128 Sukirno, dkk. KORELASI KONSENTRASI UNSUR Cd, Cr, Co, Sb DAN Sc PADA AIR, IKAN DAN GANGGANG DI PANTAI LEMAHABANG MURIA (Tahun ke 2) Sukirno, Rosidi, Agus Taftazani Pusat Teknologi Akselerator

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang

BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang 88 BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang Kimia analitik memegang peranan penting dalam perkembangan ilmu pengetahuan dan teknologi. Sebagian besar negara memiliki laboratorium kimia analitik yang mapan

Lebih terperinci

Evaluasi Kinerja Metoda Analisis Pengukuran Neutron (APN)

Evaluasi Kinerja Metoda Analisis Pengukuran Neutron (APN) Berkala Fisika ISSN : 1410-9662 Vol 13., No.1, Januari 2010, hal 11-18 Evaluasi Kinerja Metoda Analisis Pengukuran Neutron (APN) Zaenal Arifin 1, Dwi P Sasongko 2, dan M. Munir 3 1 Laboratorium Elektronika

Lebih terperinci

PENGARUH DEBIT AIR DAN TSS TERHADAP AKUMULASI AKTIVITAS RADIONUKLIDA ALAM

PENGARUH DEBIT AIR DAN TSS TERHADAP AKUMULASI AKTIVITAS RADIONUKLIDA ALAM 8 ISSN 216-3128 Tri Harningsih, dkk. PENGARUH DEBIT AIR DAN TSS TERHADAP AKUMULASI AKTIVITAS RADIONUKLIDA ALAM Tri Harningsih Mahasiswa S2 Kimia Lingkungan, UGM Yogyakarta Muzakky, Agus Taftazani PTAPB-BATAN

Lebih terperinci

LAB TEKNIK AANC(Analisis Aktivasi Neutron Cepat) Darsono Bachrun Pusat Teknologi Akselerator dan Proses Bahan

LAB TEKNIK AANC(Analisis Aktivasi Neutron Cepat) Darsono Bachrun Pusat Teknologi Akselerator dan Proses Bahan LAB TEKNK AANC(Analisis Aktivasi Neutron Cepat) Darsono Bachrun Pusat Teknologi Akselerator dan Proses Bahan Pendahuluan Kebutuhan peralatan analisis unsur dalam suatu sampel yang dapat memberikan hasil

Lebih terperinci

VALIDASI METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON UNTUK UNSUR-UNSUR DI DALAM STANDARD REFERENCE MATERIAL. NIST 1577b BOVINE LIVER INDRIA KURNIATI PRATASIS

VALIDASI METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON UNTUK UNSUR-UNSUR DI DALAM STANDARD REFERENCE MATERIAL. NIST 1577b BOVINE LIVER INDRIA KURNIATI PRATASIS VALIDASI METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON UNTUK UNSUR-UNSUR DI DALAM STANDARD REFERENCE MATERIAL. NIST 1577b BOVINE LIVER INDRIA KURNIATI PRATASIS DEPARTEMEN KIMIA FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN

Lebih terperinci

SEBARAN LOGAM BERAT DALAM IKAN, ALGAE, AIR DAN SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG LEMAHABANG MURIA

SEBARAN LOGAM BERAT DALAM IKAN, ALGAE, AIR DAN SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG LEMAHABANG MURIA ISSN 1410-6957 SEBARAN LOGAM BERAT DALAM IKAN, ALGAE, AIR DAN SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG LEMAHABANG MURIA Sukirno., J DJati Pramana., Sumining Puslitbang Teknologi Maju ABSTRAK SEBARAN LOGAM BERAT DALAM

Lebih terperinci

IDENTIFIKASI KADAR UNSUR YANG TERKANDUNG DALAM HEWAN DI SUNGAI GAJAHWONG YOGYAKARTA DENGAN METODE AANC (ANALISIS AKTIVASI NEUTRON CEPAT)

IDENTIFIKASI KADAR UNSUR YANG TERKANDUNG DALAM HEWAN DI SUNGAI GAJAHWONG YOGYAKARTA DENGAN METODE AANC (ANALISIS AKTIVASI NEUTRON CEPAT) 18 Cahaya Rosyidan dkk, Identifikasi IDENTIFIKASI KADAR UNSUR YANG TERKANDUNG DALAM HEWAN DI SUNGAI GAJAHWONG YOGYAKARTA DENGAN METODE AANC (ANALISIS AKTIVASI NEUTRON CEPAT) Cahaya Rosyidan 1*, Sunardi

Lebih terperinci

EVALUASI FLUKS NEUTRON THERMAL DAN EPITHERMAL DI FASILITAS SISTEM RABBIT RSG GAS TERAS 89. Elisabeth Ratnawati, Jaka Iman, Hanapi Ali

EVALUASI FLUKS NEUTRON THERMAL DAN EPITHERMAL DI FASILITAS SISTEM RABBIT RSG GAS TERAS 89. Elisabeth Ratnawati, Jaka Iman, Hanapi Ali Buletin Pengelolaan Reaktor Nuklir. Vol. 13 No. 1, April 2016 EVALUASI FLUKS NEUTRON THERMAL DAN EPITHERMAL DI FASILITAS SISTEM RABBIT RSG GAS TERAS 89 Elisabeth Ratnawati, Jaka Iman, Hanapi Ali ABSTRAK

Lebih terperinci

VALIDASI METODA SPEKTROMETRI PENDAR SINAR-X

VALIDASI METODA SPEKTROMETRI PENDAR SINAR-X 90 ISSN 0216-3128 Sri Murniasih, dkk. VALIDASI METODA SPEKTROMETRI PENDAR SINAR-X Sri Murniasih dan Sukirno Pusat Teknologi Akselerator Dan Proses Bahan BATAN Jl. Babarsari Kotak Pos 6101 YKBB Yogyakarta

Lebih terperinci

EVALUASI LOGAM DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI CODE DENGAN TEKNIK AAN (TAHAP 2)

EVALUASI LOGAM DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI CODE DENGAN TEKNIK AAN (TAHAP 2) Sukirno, dkk. ISSN 216-3128 183 EVALUASI LOGAM DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI CODE DENGAN TEKNIK AAN (TAHAP 2) Sukirno, Bambang Irianto, Sri Murniasih Pusat Teknologi Akselerator dan Proses Bahan - BATAN

Lebih terperinci

Kata kunci : Instalasi Pengolahan Air Limbah (IPAL), AAN, Reaktor Kartini PENDAHULUAN. Niati, Pratiwi Dwijananti, Widarto

Kata kunci : Instalasi Pengolahan Air Limbah (IPAL), AAN, Reaktor Kartini PENDAHULUAN. Niati, Pratiwi Dwijananti, Widarto PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR PADA INSTALASI PENGOLAHAN AIR LIMBAH (IPAL) RSUP DR. SOERADJI TIRTONEGORO KLATEN DENGAN METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON REAKTOR KARTINI Niati, Pratiwi Dwijananti, Widarto Jurusan

Lebih terperinci

MET ODE APN UNTUK PENENTUAN LOGAM BERAT DI DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI SEMARANG

MET ODE APN UNTUK PENENTUAN LOGAM BERAT DI DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI SEMARANG :(j J. Djati Pramana, dkk. ISSN 0216-3128 57 MET ODE APN UNTUK PENENTUAN LOGAM BERAT DI DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI SEMARANG J. Djati Pramana, Agus Taftazani Puslitbang Teknologi Maju Batan, Yogyakarta.

Lebih terperinci

KAJIAN KANDUNGAN LOGAM B3 DALAM LIMBAH RUMAH SAKIT DIBANDINGKAN DENGAN PERATURAN PEMERINTAH

KAJIAN KANDUNGAN LOGAM B3 DALAM LIMBAH RUMAH SAKIT DIBANDINGKAN DENGAN PERATURAN PEMERINTAH Sri Murniasih, dkk. ISSN 0216-3128 197 KAJIAN KANDUNGAN LOGAM B3 DALAM LIMBAH RUMAH SAKIT DIBANDINGKAN DENGAN PERATURAN PEMERINTAH Sri Murniasih dan Sukirno Pusat Teknolgi Akselerator dan Proses Bahan

Lebih terperinci

EVALUASI KADAR LOGAM BERAT DAN PESTISIDA PADA SAMPEL AIR SUNGAI BRIBIN GUNUNG KIDUL FUNGSI WAKTU DAN LOKASI SAMPLING (BAGIAN I)

EVALUASI KADAR LOGAM BERAT DAN PESTISIDA PADA SAMPEL AIR SUNGAI BRIBIN GUNUNG KIDUL FUNGSI WAKTU DAN LOKASI SAMPLING (BAGIAN I) ISSN 1410-6957 EVALUASI KADAR LOGAM BERAT DAN PESTISIDA PADA SAMPEL AIR SUNGAI BRIBIN GUNUNG KIDUL FUNGSI WAKTU DAN LOKASI SAMPLING (BAGIAN I) Agus Taftazani, Tri Rusmanto P3TM-BATAN ABSTRAK EVALUASI KADAR

Lebih terperinci

216 ISSN IDENTIFIKASI KALSIUM BATU GINJAL YANG TERLARUT OLEB EKSTRAK BENALU PETE DENGAN METODA ANALISA PENGAKTIFAN NEUTRON (APN) :

216 ISSN IDENTIFIKASI KALSIUM BATU GINJAL YANG TERLARUT OLEB EKSTRAK BENALU PETE DENGAN METODA ANALISA PENGAKTIFAN NEUTRON (APN) : 2-1 216 ISSN 0216-128 Sunardi, dkk. IDENTIFIKASI KALSIUM BATU GINJAL YANG TERLARUT OLEB EKSTRAK BENALU PETE DENGAN METODA ANALISA PENGAKTIFAN NEUTRON (APN) : Sunardi, Zainul Kamal dad Darsono Pl!~litbang

Lebih terperinci

PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR ALUMINIUM, MANGAN, DAN SILIKON DALAM AIR SUNGAI CODE TERHADAP WAKTU SAMPLING DENGAN METODE AANC

PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR ALUMINIUM, MANGAN, DAN SILIKON DALAM AIR SUNGAI CODE TERHADAP WAKTU SAMPLING DENGAN METODE AANC Berkala Fisika ISSN : 1410-9662 Vol 10., No.1, Januari 2007, hal 25-30 PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR ALUMINIUM, MANGAN, DAN SILIKON DALAM AIR SUNGAI CODE TERHADAP WAKTU SAMPLING DENGAN METODE AANC Alfia Hanim

Lebih terperinci

PENENTUAN KANDUNGAN LOGAM Pb DAN Cr PADA AIR DAN SEDIMEN DI SUNGAI AO DESA SAM SAM KABUPATEN TABANAN

PENENTUAN KANDUNGAN LOGAM Pb DAN Cr PADA AIR DAN SEDIMEN DI SUNGAI AO DESA SAM SAM KABUPATEN TABANAN PENENTUAN KANDUNGAN LOGAM Pb DAN Cr PADA AIR DAN SEDIMEN DI SUNGAI AO DESA SAM SAM KABUPATEN TABANAN NI PUTU DIANTARIANI DAN K.G. DHARMA PUTRA Jurusan Kimia FMIPA Universitas Udayana. ABSTRAK Telah diteliti

Lebih terperinci

VALIDASI METODA ANALISIS ISOTOP U-233 DALAM STANDAR CRM MENGGUNAKAN SPEKTROMETER ALFA

VALIDASI METODA ANALISIS ISOTOP U-233 DALAM STANDAR CRM MENGGUNAKAN SPEKTROMETER ALFA ISSN 1979-2409 Validasi Metoda Analisis Isotop U-233 Dalam Standar CRM Menggunakan Spektrometer Alfa ( Noviarty, Yanlinastuti ) VALIDASI METODA ANALISIS ISOTOP U-233 DALAM STANDAR CRM MENGGUNAKAN SPEKTROMETER

Lebih terperinci

KAJIAN KANDUNGAN U DAN Th DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODA AKTIF DAN PASIF

KAJIAN KANDUNGAN U DAN Th DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODA AKTIF DAN PASIF 40 KAJIAN KANDUNGAN U DAN Th DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODA AKTIF DAN PASIF Sukirno dan J Djati Pramana P3TM BATAN ABSTRAK KAJIAN KANDUNGAN U DAN Th DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG

Lebih terperinci

ISSN PENGUKURAN RADIOAKTIVITAS GAMMA, BETA DAN IDENTIFIKASI RADIONUKLIDA DALAM SEDIMEN DAN AIR SUNGAI

ISSN PENGUKURAN RADIOAKTIVITAS GAMMA, BETA DAN IDENTIFIKASI RADIONUKLIDA DALAM SEDIMEN DAN AIR SUNGAI 7"D Sukirno don Sudarmadji. ISSN 0216-3128 257 PENGUKURAN RADIOAKTIVITAS GAMMA, BETA DAN IDENTIFIKASI RADIONUKLIDA DALAM SEDIMEN DAN AIR SUNGAI Sukirno dad Sudarmadji Puslitbang Teknologi Maju Batan, Yogyakarta.

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN. Industri yang ada di Indonesia mengalami kemajuan yang sangat pesat,

BAB I PENDAHULUAN. Industri yang ada di Indonesia mengalami kemajuan yang sangat pesat, BAB I PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang Industri yang ada di Indonesia mengalami kemajuan yang sangat pesat, khususnya kavvasan Surabaya mencapai 11.142 industri dengan jenis yang berbeda-beda baik untuk

Lebih terperinci

ANALISIS UNSUR RADIOAKTIVITAS UDARA BUANG PADA CEROBONG IRM MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA

ANALISIS UNSUR RADIOAKTIVITAS UDARA BUANG PADA CEROBONG IRM MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA No.05 / Tahun III April 2010 ISSN 1979-2409 ANALISIS UNSUR RADIOAKTIVITAS UDARA BUANG PADA CEROBONG IRM MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA Noviarty, Sudaryati, Susanto Pusat Teknologi Bahan Bakar Nuklir -

Lebih terperinci

2.1 Pengertian Radionuklida 6

2.1 Pengertian Radionuklida 6 IX DAFTARISI Halaman Judul! Halaman Pengesahan Motto Halaman Persembahan Kata Pengantar u 1V v vl Abstraksi Daftarlsi DaftarTabel DaftarGambar 1X xv xvl BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang * 1.2 Rumusan

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PENELITIAN di Laboratorium Kimia Analitik dan Kimia Anorganik Jurusan Kimia

III. METODOLOGI PENELITIAN di Laboratorium Kimia Analitik dan Kimia Anorganik Jurusan Kimia 44 III. METODOLOGI PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Maret sampai dengan bulan Agustus 2011 di Laboratorium Kimia Analitik dan Kimia Anorganik Jurusan

Lebih terperinci

III. METODE PENELITIAN. Penelitian ini dilakukan pada bulan Juni sampai dengan Agustus 2011

III. METODE PENELITIAN. Penelitian ini dilakukan pada bulan Juni sampai dengan Agustus 2011 36 III. METODE PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini dilakukan pada bulan Juni sampai dengan Agustus 2011 di Laboratorium Kimia Analitik, Laboratorium Kimia Organik Jurusan Kimia Fakultas

Lebih terperinci

COMPTON SUPRESI UNTUK mentifikasi RADIONUKLmA DALAM SAMPEL LINGKUNGAN

COMPTON SUPRESI UNTUK mentifikasi RADIONUKLmA DALAM SAMPEL LINGKUNGAN ~1/ 202 ISSN 0216-3128 M. Yazid, dkk. OPTIMASI SPEKTROMETER GAMMA -. DENGAN SISTEM COMPTON SUPRESI UNTUK mentifikasi RADIONUKLmA DALAM SAMPEL LINGKUNGAN M. Yazid, Sudarti S., Aris Bastianudin dad E. Supriyatni

Lebih terperinci

ISSN Penetapan Kadar Pencemaran Logam Pb dan Cr Pada Ikan Nila (Oreochromis Niloticus) di Muara Sungai Badung

ISSN Penetapan Kadar Pencemaran Logam Pb dan Cr Pada Ikan Nila (Oreochromis Niloticus) di Muara Sungai Badung ISSN 1907-566 PENETAPAN KADAR PENCEMARAN LOGAM Pb DAN Cr PADA IKAN NILA (Oreochromis niloticus) DI MUARA SUNGAI BADUNG N. W. Bogoriani 1 1) Jurusan Kimia FMIPA Universitas Udayana, Bukit Jimbaran ABSTRAK

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan Oktober 2011,

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan Oktober 2011, III. METODOLOGI PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan Oktober 2011, pengambilan sampel dilakukan di Sungai Way Kuala Bandar Lampung,

Lebih terperinci

DEPARTEMEN KIMIA FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM UNIVERSITAS SUMATERA UTARA MEDAN

DEPARTEMEN KIMIA FAKULTAS MATEMATIKA DAN ILMU PENGETAHUAN ALAM UNIVERSITAS SUMATERA UTARA MEDAN ANALISIS RADIONUKLIDA ALAM PADA DEBU VULKANIK DAN LAHAR DINGIN GUNUNG SINABUNG KABUPATEN KARO DENGAN MENGGUNAKAN METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON (AAN) SKRIPSI HARPINA ROSA PUTRI G 120802066 DEPARTEMEN

Lebih terperinci

PENENTUAN URANIUM DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODE AAN

PENENTUAN URANIUM DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODE AAN YOGYAKARTA, 21-22 DESEMBER 2006 PENENTUAN URANIUM DALAM SEDIMEN SUNGAI DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODE AAN SUHARDI,Isw ANTORO, ROSIDI Pustek Akselerator dan Proses Bahan - BATAN Jl. Babarsari KotakPos

Lebih terperinci

Analisis Logam Berat Timbal pada Sedimen Dasar Perairan Muara Sungai Sayung, Kabupaten Demak

Analisis Logam Berat Timbal pada Sedimen Dasar Perairan Muara Sungai Sayung, Kabupaten Demak JURNAL OSEANOGRAFI. Volume 3, Nomor 2, Tahun 2014, Halaman 167-172 Online di : http://ejournal-s1.undip.ac.id/index.php/jose Analisis Logam Berat Timbal pada Sedimen Dasar Perairan Muara Sungai Sayung,

Lebih terperinci

PENENTUAN KADAR URANIUM DALAM SAMPEL YELLOW CAKE MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA

PENENTUAN KADAR URANIUM DALAM SAMPEL YELLOW CAKE MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA ISSN 1979-2409 Penentuan Kadar Uranium Dalam Sampel Yellow Cake Menggunakan Spektrometer Gamma (Noviarty, Iis Haryati) PENENTUAN KADAR URANIUM DALAM SAMPEL YELLOW CAKE MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA Noviarty

Lebih terperinci

Identifikasi Unsur dan Kadar Logam Berat pada Limbah Pewarna Batik dengan Metode Analisis Pengaktifan Neutron

Identifikasi Unsur dan Kadar Logam Berat pada Limbah Pewarna Batik dengan Metode Analisis Pengaktifan Neutron Identifikasi Unsur dan Kadar Logam Berat pada Limbah Pewarna Batik dengan Metode Analisis Pengaktifan Neutron DWI P. SASONGKO Pusat Penelitian Lingkungan Hidup - Lemlit Universitas Diponegoro, Semarang

Lebih terperinci

PENENTUAN UNSUR Hf PADA TENAGA KARAKTERISTIK DENGAN METODA ANALISIS AKTIVASI NEUTRON (AAN)

PENENTUAN UNSUR Hf PADA TENAGA KARAKTERISTIK DENGAN METODA ANALISIS AKTIVASI NEUTRON (AAN) PENENTUAN UNSUR Hf PADA TENAGA KARAKTERISTIK DENGAN METODA ANALISIS AKTIVASI NEUTRON (AAN) Iswantoro, Suhardi, Rosidi, Sutanto WW, Sukadi BATAN, Babarsari Yogyakarta 55281 E-mail :ptapb@batan.go.id ABSTRAK

Lebih terperinci

VALIDASI METODA PENENTUAN UNSUR RADIOAKTIF Pb-212, Cs-137, K-40 DENGAN SPEKTROMETER GAMMA

VALIDASI METODA PENENTUAN UNSUR RADIOAKTIF Pb-212, Cs-137, K-40 DENGAN SPEKTROMETER GAMMA VALIDASI METODA PENENTUAN UNSUR RADIOAKTIF Pb-212, Cs-137, K-40 DENGAN SPEKTROMETER GAMMA Noviarty Pusat Teknologi Bahan Bakar Nuklir-BATAN ABSTRAK VALIDASI METODA PENENTUAN UNSUR RADIOAKTIF Pb-212, Cs-137,

Lebih terperinci

HUBUNGAN KANDUNGAN LOGAM BERAT DALAM AIR DAN SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG MURIA (TAHUN KE 2)

HUBUNGAN KANDUNGAN LOGAM BERAT DALAM AIR DAN SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG MURIA (TAHUN KE 2) Rosidi dan Sukirno ISS 0216-3128 13 HUBUGA KADUGA LOGAM BERAT DALAM AIR DA SEDIME LAUT DI SEMEAJUG MURIA (TAHU KE 2) Rosidi dan Sukirno Pusat Teknologi Akselerator dan Proses Bahan ABSTRAK HUBUGA KADUGA

Lebih terperinci

BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang

BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang BAB 1 PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang Indonesia adalah salah satu negara yang dilewai oleh jalur rangkaian api Indonesia atau disebut juga dengan jalur Cincin Api Pasifik (The Pasific Ring of Fire) dimana

Lebih terperinci

BAB I. Logam berat adalah unsur kimia yang termasuk dalam kelompok logam yang

BAB I. Logam berat adalah unsur kimia yang termasuk dalam kelompok logam yang BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakang Logam berat adalah unsur kimia yang termasuk dalam kelompok logam yang beratnya lebih dari 5g, untuk setiap cm 3 -nya. Delapan puluh jenis dari 109 unsur kimia yang

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PENELITIAN. di laboratorium Kimia Analitik Fakultas Matematika dan Ilmu Pengetahuan Alam

III. METODOLOGI PENELITIAN. di laboratorium Kimia Analitik Fakultas Matematika dan Ilmu Pengetahuan Alam 30 III. METODOLOGI PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini dilaksanakan pada bulan Maret sampai dengan bulan Agustus 2011 di laboratorium Kimia Analitik Fakultas Matematika dan Ilmu Pengetahuan

Lebih terperinci

PENILAIAN TINGKAT KANDUNGAN RADIOAKTIVITAS SEDIMEN DAN AIR SUNGAI DI SEMARANG

PENILAIAN TINGKAT KANDUNGAN RADIOAKTIVITAS SEDIMEN DAN AIR SUNGAI DI SEMARANG 8 ISSN 01 318 PENILAIAN TINGKAT KANDUNGAN RADIOAKTIVITAS SEDIMEN DAN AIR SUNGAI DI SEMARANG Sukirno, Agus Taftazani dan Rosidi P3TM BATAN ABSTRAK PENILAIAN TINGKAT KANDUNGAN RADIOAKTIVITAS SEDIMEN, AIR

Lebih terperinci

KANDUNGAN LOGAM BERAT AIR LAUT, SEDIMEN DAN DAGING KERANG DARAH (Anadara granosa) DI PERAIRAN MENTOK DAN TANJUNG JABUNG TIMUR

KANDUNGAN LOGAM BERAT AIR LAUT, SEDIMEN DAN DAGING KERANG DARAH (Anadara granosa) DI PERAIRAN MENTOK DAN TANJUNG JABUNG TIMUR KANDUNGAN LOGAM BERAT AIR LAUT, SEDIMEN DAN DAGING KERANG DARAH (Anadara granosa) DI PERAIRAN MENTOK DAN TANJUNG JABUNG TIMUR (Heavy Metals Content in Seawater Sediment and Anadara granosa, in Mentok and

Lebih terperinci

KAJIAN LOGAM MEDIUM DAN BERAT DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI CODE DAERAH HULU DENGAN TEKNIK AAN (tahun I)

KAJIAN LOGAM MEDIUM DAN BERAT DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI CODE DAERAH HULU DENGAN TEKNIK AAN (tahun I) 122 ISSN 0216 3128 Sukirno, dkk. KAJIAN LOGAM MEDIUM DAN BERAT DALAM AIR DAN SEDIMEN SUNGAI CODE DAERAH HULU DENGAN TEKNIK AAN (tahun I) Sukirno, Bambang Irianto Pusat Teknologi Akselerator dan Proses

Lebih terperinci

BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang

BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang 1 BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang Proses adsorpsi antar partikel tersuspensi dalam kolom air terjadi karena adanya muatan listrik pada permukaan partikel tersebut. Butir lanau, lempung dan koloid asam

Lebih terperinci

PENGUKURAN AKTIVITAS ISOTOP 152 Eu DALAM SAMPEL UJI PROFISIENSI MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA

PENGUKURAN AKTIVITAS ISOTOP 152 Eu DALAM SAMPEL UJI PROFISIENSI MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA ISSN 1979-2409 Pengukuran Aktivitas Isotop 152 Eu Dalam Sampel Uji Profisiensi Menggunakan Spektrometer Gamma (Noviarty) PENGUKURAN AKTIVITAS ISOTOP 152 Eu DALAM SAMPEL UJI PROFISIENSI MENGGUNAKAN SPEKTROMETER

Lebih terperinci

Laboratorium Teknik Analisis Radiometri Dan Spektrometri Serapan Atom Pusat Teknologi Nuklir Bahan Dan Radiometri

Laboratorium Teknik Analisis Radiometri Dan Spektrometri Serapan Atom Pusat Teknologi Nuklir Bahan Dan Radiometri Laboratorium Teknik Analisis Radiometri Dan Spektrometri Serapan Atom Pusat Teknologi Nuklir Bahan Dan Radiometri Laboratorium Teknik Analisis Radiometri (TAR) merupakan salah satu laboratorium Badan Tenaga

Lebih terperinci

BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang

BAB 1 PENDAHULUAN Latar Belakang BAB 1 PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang Penggunaan batubara sebagai sumber energi pada unit tabung pembakaran (boiler) pada industri akhir-akhir ini menjadi pilihan yang paling diminati oleh para pengusaha

Lebih terperinci

ANALISIS UNSUR Fe, Ca, Ti, Ba, Ce, Zr DAN La DALAM SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODE XRF

ANALISIS UNSUR Fe, Ca, Ti, Ba, Ce, Zr DAN La DALAM SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODE XRF ISSN 1410-6957 Akreditasi No. 129/Akred-LIPI/P2MBI/06/2008 ANALISIS UNSUR Fe, Ca, Ti, Ba, Ce, Zr DAN La DALAM SEDIMEN LAUT DI SEMENANJUNG MURIA DENGAN METODE XRF Sukirno, Sri Murniasih Pusat Teknologi

Lebih terperinci

IDENTIFIKASI LOGAM-LOGAM BERAT Fe, Cr, Mn, Mg, Ca, DAN Na DALAM AIR TANGKI REAKTOR DENGAN METODE NYALA SPEKTROMETRI SERAPAN ATOM (SAA)

IDENTIFIKASI LOGAM-LOGAM BERAT Fe, Cr, Mn, Mg, Ca, DAN Na DALAM AIR TANGKI REAKTOR DENGAN METODE NYALA SPEKTROMETRI SERAPAN ATOM (SAA) 216, dkk. IDENTIFIKASI LOGAM-LOGAM BERAT,,,,, DAN DALAM AIR TANGKI REAKTOR DENGAN METODE NYALA SPEKTROMETRI SERAPAN ATOM (SAA), Kris Tri Basuki dan A. Purwanto P3TM BATAN ABSTRAK IDENTIFIKASI LOGAM-LOGAM

Lebih terperinci

ANALISIS KANDVNGAN PENGOTOR DALAM PELET VOz SINTER

ANALISIS KANDVNGAN PENGOTOR DALAM PELET VOz SINTER Hasil-hasil Penelitian EBN Tahun 2009 ISSN 0854-5561 ANALISIS KANDVNGAN PENGOTOR DALAM PELET VOz SINTER Asminar ABSTRAK ANALISIS KANDUNGAN PENGOTOR DALAM PELET U02 SINTER. Telah dilakukan analisis pengotor

Lebih terperinci

ANALISIS URANIUM DAN THORIUM DALAM SEDIMEN LAUT DAN SUNGAI DI SEKITAR CALON TAPAK PLTN LEMAHABANG. Rosidi, Sukirno P3TM BATAN Yogyakarta ABSTRAK

ANALISIS URANIUM DAN THORIUM DALAM SEDIMEN LAUT DAN SUNGAI DI SEKITAR CALON TAPAK PLTN LEMAHABANG. Rosidi, Sukirno P3TM BATAN Yogyakarta ABSTRAK GANENDRA, Vol. VII, No.1 ISSN 1410-6957 ANALISIS URANIUM DAN THORIUM DALAM SEDIMEN LAUT DAN SUNGAI DI SEKITAR CALON TAPAK PLTN LEMAHABANG Rosidi, Sukirno P3TM BATAN Yogyakarta ABSTRAK ANALIS/S URANIUM

Lebih terperinci

SIMULASI EFISIENSI DETEKTOR GERMANIUM DI LABORATORIUM AAN PTNBR DENGAN METODE MONTE CARLO MCNP5

SIMULASI EFISIENSI DETEKTOR GERMANIUM DI LABORATORIUM AAN PTNBR DENGAN METODE MONTE CARLO MCNP5 290 Simulasi Efisiensi Detektor Germanium Di Laboratorium AAN PTNBR Dengan Metode Monte Carlo MCNP5 ABSTRAK SIMULASI EFISIENSI DETEKTOR GERMANIUM DI LABORATORIUM AAN PTNBR DENGAN METODE MONTE CARLO MCNP5

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN I.1 Latar Belakang

BAB I PENDAHULUAN I.1 Latar Belakang BAB I PENDAHULUAN I.1 Latar Belakang Kemajuan ilmu dan teknologi terutama bidang industri di Indonesia memiliki dampak yang beragam. Dampak positifnya adalah pertumbuhan ekonomi bagi masyarakat, di sisi

Lebih terperinci

Minimalisir Logam Berat Ni Pada Limbah Cair Industri Elektroplating dengan Pseudomonas fluorescens

Minimalisir Logam Berat Ni Pada Limbah Cair Industri Elektroplating dengan Pseudomonas fluorescens Minimalisir Logam Berat Ni Pada Limbah Cair Industri Elektroplating dengan Pseudomonas fluorescens Mardiyono 1, Ratno Agung Samsumaharto 2 1 Fakultas Farmasi, Universitas Setia Budi 2 Fakultas Ilmu Kesehatan,

Lebih terperinci

PENAFSIRAN NILAI KETIDAKPASTIAN ANALISIS Fe, Ca, Zr, Ba, La, Ti DAN Ce DALAM CUPLIKAN SEDIMEN DENGAN METODA XRF

PENAFSIRAN NILAI KETIDAKPASTIAN ANALISIS Fe, Ca, Zr, Ba, La, Ti DAN Ce DALAM CUPLIKAN SEDIMEN DENGAN METODA XRF Penafsiran Nilai Ketidakpastian Analisis Fe, Ca, Zr, Ba, La, Ti dan Ce Dalam Cuplikan Sedimen Dengan Metoda XRF (Sukirno, dkk.) PENAFSIRAN NILAI KETIDAKPASTIAN ANALISIS Fe, Ca, Zr, Ba, La, Ti DAN Ce DALAM

Lebih terperinci

PENGARUH WAKTU PENGAMBILAN SAMPLING PADA ANALISIS UNSUR RADIOAKTIF DI UDARA DENGAN MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA

PENGARUH WAKTU PENGAMBILAN SAMPLING PADA ANALISIS UNSUR RADIOAKTIF DI UDARA DENGAN MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA PENGARUH WAKTU PENGAMBILAN SAMPLING PADA ANALISIS UNSUR RADIOAKTIF DI UDARA DENGAN MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA Noviarty, Iis Haryati, Sudaryati, Susanto Pusat Teknologi Bahan Bakar Nuklir-BATAN Kawasan

Lebih terperinci

BAB 3 METODE PENELITIAN. -Beaker Marinelli

BAB 3 METODE PENELITIAN. -Beaker Marinelli BAB 3 METODE PENELITIAN 3.1. Alat dan Bahan 3.1.1. Alat Penelitian Alat yang digunakan untuk pengukuran radionuklida alam dalam sampel adalah yang sesuai dengan standar acuan IAEA (International Atomic

Lebih terperinci

EVALUASI DATA KANDUNGAN UNSUR-UNSUR Se, Fe, In DAN Co DALAM CUPLIKAN UDANG DARI DAERAH MURIA DAN KRAKAL DENGAN METODE APN

EVALUASI DATA KANDUNGAN UNSUR-UNSUR Se, Fe, In DAN Co DALAM CUPLIKAN UDANG DARI DAERAH MURIA DAN KRAKAL DENGAN METODE APN 1b Prosiding Pertemuan dan Presentasi /lmiah P3TM-BATAN Yogyakarta14-15Jufi 1999 Buku II 407 EVALUASI DATA KANDUNGAN UNSUR-UNSUR Se, Fe, In DAN Co DALAM CUPLIKAN UDANG DARI DAERAH MURIA DAN KRAKAL DENGAN

Lebih terperinci

SEBARAN LOGAM B3 DALAM CUPLIKAN INDIKATOR LINGKUNGAN (AIR, SEDIMEN, BIOTA KANGKUNG) TERESTRIAL MURIA

SEBARAN LOGAM B3 DALAM CUPLIKAN INDIKATOR LINGKUNGAN (AIR, SEDIMEN, BIOTA KANGKUNG) TERESTRIAL MURIA 126 SEBARAN LOGAM B3 DALAM CUPLIKAN INDIKATOR LINGKUNGAN (AIR, SEDIMEN, BIOTA KANGKUNG) TERESTRIAL MURIA J. Djati Pramana dan Sukirno P3TM BATAN ABSTRAK SEBARAN LOGAM B3 DALAM CUPLIKAN INDIKATOR LINGKUNGAN

Lebih terperinci

PENENTUAN KANDUNGAN LOGAM DI DALAM SEDIMEN WADUK GAJAH MUNGKUR DENGAN METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON CEPAT

PENENTUAN KANDUNGAN LOGAM DI DALAM SEDIMEN WADUK GAJAH MUNGKUR DENGAN METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON CEPAT PENENTUAN KANDUNGAN LOGAM DI DALAM SEDIMEN WADUK GAJAH MUNGKUR DENGAN METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON CEPAT Sudaryo 1, Sutjipto 2 1 STTN-Batan Yogyakarta 2 PTAPB Batan Yogyakarta Jln Babarsari PO Box

Lebih terperinci

DISTRIBUSI LOGAM Fe, Ca, Ti, Ba, Sr, Zr dan Ce DALAM BATUBARA DAN LIMBAH PEMBAKARANNYA PLTU CILACAP MENGGUNAKAN XRF

DISTRIBUSI LOGAM Fe, Ca, Ti, Ba, Sr, Zr dan Ce DALAM BATUBARA DAN LIMBAH PEMBAKARANNYA PLTU CILACAP MENGGUNAKAN XRF DISTRIBUSI LOGAM Fe, Ca, Ti, Ba, Sr, Zr dan Ce DALAM BATUBARA DAN LIMBAH PEMBAKARANNYA PLTU CILACAP MENGGUNAKAN XRF M. Miqdam Musawwa 1, Agus Taftazani 2, Riyanto 1 1 Program Studi Ilmu Kimia, FMIPA, UII

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan Oktober

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan Oktober 23 III. METODOLOGI PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan Oktober 2011 di Laboratorium Kimia Analitik, Laboratorium Kimia Organik

Lebih terperinci

AKURASI METODA ANALISIS AKTIVASI NEUTRON PADA PENGUJIAN Se DAN As DALAM LIMBAH PADAT

AKURASI METODA ANALISIS AKTIVASI NEUTRON PADA PENGUJIAN Se DAN As DALAM LIMBAH PADAT PEELITIA DA PEGELOLAA PERAGKAT KLIR Yogyakarta, 7 Juli 011 AKRASI METODA AALISIS AKTIVASI ETRO PADA PEGJIA Se DA As DALAM LIMBAH PADAT Mulyono, Sukadi, Rosidi, Sihono, Bambang Irianto BATA, Babarsari Yogyakarta,

Lebih terperinci

identifikasi masalah sampling ekstraksi AAS analisis data

identifikasi masalah sampling ekstraksi AAS analisis data BAB III METODOLOGI 3.1 Metode Penelitian Penelitian ini dilakukan sesuai dengan metode penelitian seperti tampak pada Gambar 3.1. identifikasi masalah penentuan titik sampling penentuan metode sampling

Lebih terperinci

PENENTUAN Mg, V, Al DAN Mn DENGAN METODE AAN FASILITAS PNEUMATIK

PENENTUAN Mg, V, Al DAN Mn DENGAN METODE AAN FASILITAS PNEUMATIK PENENTUAN Mg, V, Al DAN Mn DENGAN METODE AAN FASILITAS PNEUMATIK SUHARDI, MULJONO, BAMBANG IRIANTO. Pustek Akselerator dan Proses Bahan - BA TAN Jl. Babarsari Kotak Pos 6101/YKBB Yogyakarta 55281 Telp.

Lebih terperinci

KAJIAN Pb-210 DALAM BIOTA, AIR DAN SEDIMEN LAUT SEKITAR CALON TAPAK PLTN UJUNG LEMAHABANG

KAJIAN Pb-210 DALAM BIOTA, AIR DAN SEDIMEN LAUT SEKITAR CALON TAPAK PLTN UJUNG LEMAHABANG ISSN 0216 3128 Rosidi, dkk. 94 KAJIAN Pb-210 DALAM BIOTA, AIR DAN SEDIMEN LAUT SEKITAR CALON TAPAK PLTN UJUNG LEMAHABANG Rosidi dan Sukirno P3TM BATAN ABSTRAK KAJIAN Pb-210 DALAM BIOTA, AIR DAN SEDIMEN

Lebih terperinci

BAB I PENDAHULUAN. memiliki tingkat keanekaragaman flora dan fauna yang tinggi sehingga disebut

BAB I PENDAHULUAN. memiliki tingkat keanekaragaman flora dan fauna yang tinggi sehingga disebut 1 BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar Belakang Indonesia merupakan negara kepulauan terbesar di dunia, memiliki sumber kekayaan yang sangat melimpah yang dapat dimanfaatkan untuk memenuhi kebutuhan masyarakat.

Lebih terperinci

PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR KROM DALAM LIMBAH TEKSTIL DENGAN METODE ANALISIS PENGAKTIFAN NEUTRON

PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR KROM DALAM LIMBAH TEKSTIL DENGAN METODE ANALISIS PENGAKTIFAN NEUTRON PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR KROM DALAM LIMBAH TEKSTIL DENGAN METODE ANALISIS PENGAKTIFAN NEUTRON Nina Khairani 1, M. Azam 1, K. Sofjan F. 1,Soeleman 2 1). Laboratorium Fisika Atom dan Inti Jurusan Fisika

Lebih terperinci

EFEKTIFITAS DEPURASI UNTUK MENURUNKAN KANDUNGAN LOGAM BERAT Pb dan Cd DALAM DAGING KERANG DARAH (Anadara granossa)

EFEKTIFITAS DEPURASI UNTUK MENURUNKAN KANDUNGAN LOGAM BERAT Pb dan Cd DALAM DAGING KERANG DARAH (Anadara granossa) EFEKTIFITAS DEPURASI UNTUK MENURUNKAN KANDUNGAN LOGAM BERAT Pb dan Cd DALAM DAGING KERANG DARAH (Anadara granossa) D 03 Putut Har Riyadi*, Apri Dwi Anggo, Romadhon Prodi Teknologi Hasil Perikanan, Universitas

Lebih terperinci

ANALISIS KADAR MERKURI (Hg) Gracilaria sp. DI TAMBAK DESA KUPANG SIDOARJO

ANALISIS KADAR MERKURI (Hg) Gracilaria sp. DI TAMBAK DESA KUPANG SIDOARJO ANALISIS KADAR MERKURI (Hg) Gracilaria sp. DI TAMBAK DESA KUPANG SIDOARJO Hendra Wahyu Prasojo, Istamar Syamsuri, Sueb Jurusan Biologi, Fakultas MIPA, Universitas Negeri Malang Jalan Semarang no. 5 Malang

Lebih terperinci

EVALUASI KANDUNGAN LOGAM BERAT Fe, CD, Cr, Ph, DAN Zn DALAM KERANG, UDANG, DAN IKAN DENGAN SPEKTROMETRI SERAP AN ATOM

EVALUASI KANDUNGAN LOGAM BERAT Fe, CD, Cr, Ph, DAN Zn DALAM KERANG, UDANG, DAN IKAN DENGAN SPEKTROMETRI SERAP AN ATOM II Supriyanto, dkk. ISSN 0216-128 EVALUASI KANDUNGAN LOGAM BERAT Fe, CD, Cr, Ph, DAN Zn DALAM KERANG, UDANG, DAN IKAN DENGAN SPEKTROMETRI SERAP AN ATOM Sopriyanto C., Zainol Kamal dad Samin B.K. Puslitbang

Lebih terperinci

OPTIMASI PENGUKURAN KEAKTIVAN RADIOISOTOP Cs-137 MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA

OPTIMASI PENGUKURAN KEAKTIVAN RADIOISOTOP Cs-137 MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA OPTIMASI PENGUKURAN KEAKTIVAN RADIOISOTOP Cs-137 MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA NOVIARTY, DIAN ANGGRAINI, ROSIKA, DARMA ADIANTORO Pranata Nuklir Pusat Teknologi Bahan Bakar Nuklir-BATAN Abstrak OPTIMASI

Lebih terperinci

UNSUR Pb, Fe, Cd, DAN Cu DALAM IKAN TUNA DENGAN METODE SPEKTROMETRI SERAP AN ATOM (SSA) UNTUK UJI PROFISIENSI.

UNSUR Pb, Fe, Cd, DAN Cu DALAM IKAN TUNA DENGAN METODE SPEKTROMETRI SERAP AN ATOM (SSA) UNTUK UJI PROFISIENSI. PENELITIAN DAN PENGELOLAAN PERANGKAT NUKLIR PENENTUAN UNSUR Pb,, Cd, DAN Cu DALAM IKAN TUNA DENGAN METODE SPEKTROMETRI SERAP AN ATOM (SSA) UNTUK UJI PROFISIENSI. Samiardjo, Y. Wasito Pustek Ake/erator

Lebih terperinci

PERBANDINGAN METODA OTOMATIS DAN MANUAL DALAM PENENTUAN ISOTOP Cs-137 MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA

PERBANDINGAN METODA OTOMATIS DAN MANUAL DALAM PENENTUAN ISOTOP Cs-137 MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA Urania Vol. 15 No. 2, April 2009 : 61-115 ISSN 0852-4777 PERBANDINGAN METODA OTOMATIS DAN MANUAL DALAM PENENTUAN ISOTOP Cs-137 MENGGUNAKAN SPEKTROMETER GAMMA Rosika Kriswarini (1) dan Dian Anggraini (1)

Lebih terperinci

PROGRAM JAMINAN KUALITAS PADA PENGUKURAN. RADIONUKLIDA PEMANCAR GAMMA ENERGI RENDAH:RADIONUKLIDA Pb-210

PROGRAM JAMINAN KUALITAS PADA PENGUKURAN. RADIONUKLIDA PEMANCAR GAMMA ENERGI RENDAH:RADIONUKLIDA Pb-210 ARTIKEL PROGRAM JAMINAN KUALITAS PADA PENGUKURAN RADIONUKLIDA PEMANCAR GAMMA ENERGI RENDAH:RADIONUKLIDA Pb-210 ABSTRAK Arief Goeritno Pusat Teknologi Limbah Radioaktif BATAN PROGRAM JAMINAN KUALITAS PADA

Lebih terperinci

ANALISIS KANDUNGAN LOGAM BERAT TIMBAL

ANALISIS KANDUNGAN LOGAM BERAT TIMBAL ANALISIS KANDUNGAN LOGAM BERAT TIMBAL (Pb) DAN KADMIUM (Cd) DALAM UDANG PUTIH (Litopenaeus vannamei) YANG DIPEROLEH DARI MUARA SUNGAI BANJIR KANAL BARAT DAN PERAIRAN PANTAI KOTA SEMARANG Aqnes Budiarti,

Lebih terperinci

UJI BANDING METODA SSA DAN AAN PADA ANALISIS UNSUR MAYOR DAN MINOR DALAM MINERAL ZIRKON KALIMANTAN

UJI BANDING METODA SSA DAN AAN PADA ANALISIS UNSUR MAYOR DAN MINOR DALAM MINERAL ZIRKON KALIMANTAN Uji Banding Metoda SSA dan AAN Pada Analisis Unsur Mayor dan Minor Dalam Mineral Zirkon Kalimantan UJI BANDING METODA SSA DAN AAN PADA ANALISIS UNSUR MAYOR DAN MINOR DALAM MINERAL ZIRKON KALIMANTAN THE

Lebih terperinci

ANALISIS UNSUR Pb, Ni DAN Cu DALAM LARUTAN URANIUM HASIL STRIPPING EFLUEN URANIUM BIDANG BAHAN BAKAR NUKLIR

ANALISIS UNSUR Pb, Ni DAN Cu DALAM LARUTAN URANIUM HASIL STRIPPING EFLUEN URANIUM BIDANG BAHAN BAKAR NUKLIR ISSN 1979-2409 Analisis Unsur Pb, Ni Dan Cu Dalam Larutan Uranium Hasil Stripping Efluen Uranium Bidang Bahan Bakar Nuklir (Torowati, Asminar, Rahmiati) ANALISIS UNSUR Pb, Ni DAN Cu DALAM LARUTAN URANIUM

Lebih terperinci

VALIDASI METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON UNTUK ANALISIS UNSUR Zn DAN Se PADA CUPLIKAN BAHAN MAKANAN

VALIDASI METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON UNTUK ANALISIS UNSUR Zn DAN Se PADA CUPLIKAN BAHAN MAKANAN Sri Murniasih, dkk. ISSN 0216-3128 75 VALIDASI METODE ANALISIS AKTIVASI NEUTRON UNTUK ANALISIS UNSUR Zn DAN Se PADA CUPLIKAN BAHAN MAKANAN Sri Murniasih, Sukirno dan Saefurrochman Pusat Teknolgi Akselerator

Lebih terperinci

SEBARAN LOGAM BERA T DALAM CUPLIKAN AIR LAUT, ALGAE DAN IKAN DI DAERAH SEMENANJUNG MURIA

SEBARAN LOGAM BERA T DALAM CUPLIKAN AIR LAUT, ALGAE DAN IKAN DI DAERAH SEMENANJUNG MURIA SEBARAN LOGAM BERA T DALAM CUPLIKAN AIR LAUT, ALGAE DAN IKAN DI DAERAH SEMENANJUNG MURIA J. Djati Pramana, Agus Taftazani, Sudarmadji P3TM-BATAN. JI. Babarsari. KoJak Pos 1008. Yogyakarta 55010 ABSTRAK

Lebih terperinci

PENGARUH IRADIASI BATU TOPAS TERHADAP KUALITAS AIR PENDINGIN PRIMER DAN KESELAMATAN RSG-GAS

PENGARUH IRADIASI BATU TOPAS TERHADAP KUALITAS AIR PENDINGIN PRIMER DAN KESELAMATAN RSG-GAS Buletin Pengelolaan Reaktor Nuklir. Vol. XIII No. 2, Oktober 2016 : 13-18 PENGARUH IRADIASI BATU TOPAS TERHADAP KUALITAS AIR PENDINGIN PRIMER DAN KESELAMATAN RSG-GAS ABSTRAK Yulius Sumarno, Rohidi, Fahmi

Lebih terperinci

Penentuan Dosis Gamma Pada Fasilitas Iradiasi Reaktor Kartini Setelah Shut Down

Penentuan Dosis Gamma Pada Fasilitas Iradiasi Reaktor Kartini Setelah Shut Down Berkala Fisika ISSN : 141-9662 Vol.9, No.1, Januari 26, hal 15-22 Penentuan Dosis Gamma Pada Fasilitas Iradiasi Reaktor Kartini Setelah Shut Down Risprapti Prasetyowati (1), M. Azam (1), K. Sofjan Firdausi

Lebih terperinci

EVALUASI PENGUKURAN RADIOAKTIVITAS ALPHA DAN BETA DI PERMUKAAN LANTAI INSTALASI RADIOMETALURGI TAHUN 2009

EVALUASI PENGUKURAN RADIOAKTIVITAS ALPHA DAN BETA DI PERMUKAAN LANTAI INSTALASI RADIOMETALURGI TAHUN 2009 No.05 / Tahun III April 2010 ISSN 1979-2409 EVALUASI PENGUKURAN RADIOAKTIVITAS ALPHA DAN BETA DI PERMUKAAN LANTAI INSTALASI RADIOMETALURGI TAHUN 2009 ABSTRAK Endang Sukesi, Sudaryati, Budi Prayitno Pusat

Lebih terperinci

VERIFIKASI METODA GRAVIMETRI UNTUK PENENTUAN THORIUM

VERIFIKASI METODA GRAVIMETRI UNTUK PENENTUAN THORIUM VERIFIKASI METODA GRAVIMETRI UNTUK PENENTUAN THORIUM Syamsul Fatimah, Rahmiati, Yoskasih Pusat Teknologi Bahan Bakar Nuklir BATAN ABSTRAK VERIFIKASI METODA GRAVIMETRI UNTUK PENENTUAN THORIUM. Telah dilakukan

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PERCOBAAN. Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan September

III. METODOLOGI PERCOBAAN. Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan September 33 III. METODOLOGI PERCOBAAN A. Tempat dan Waktu Penelitian Penelitian ini telah dilaksanakan pada bulan Juni sampai dengan bulan September 2013 di Laboratorium Kimia Analitik Fakultas Matematika dan Ilmu

Lebih terperinci

BAB III METODE PENELITIAN

BAB III METODE PENELITIAN BAB III METODE PENELITIAN A. Jenis dan Rancangan Penelitian Jenis penelitian ini adalah eksperimental Murni dengan rancangan eksperimental random atau disebut juga randomized pretest posttest control group

Lebih terperinci

1. PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang

1. PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang 1. PENDAHULUAN 1.1. Latar Belakang Teluk Jakarta merupakan salah satu wilayah pesisir di Indonesia yang di dalamnya banyak terdapat kegiatan, seperti pemukiman, perkotaan, transportasi, wisata, dan industri.

Lebih terperinci

BAB III METODE PENELITIAN

BAB III METODE PENELITIAN BAB III METODE PENELITIAN 3.1. Diagram Alir Penelitian Metode penelitian secara umum yakni tentang analisis penyebaran logam berat tembaga pada air tanah dan aliran sungai di sekitar industri kerajinan

Lebih terperinci

PENENTUAN KESTABILAN SPARKING SPEKTROMETER EMISI MENGGUNAKAN BAHAN PADUAN ALUMINIUM

PENENTUAN KESTABILAN SPARKING SPEKTROMETER EMISI MENGGUNAKAN BAHAN PADUAN ALUMINIUM ISSN 1979-2409 Penentuan Kestabilan Sparking Spektrometer Emisi Menggunakan Bahan Paduan Aluminium (Agus Jamaludin, Djoko Kisworo, Darma Adiantoro) PENENTUAN KESTABILAN SPARKING SPEKTROMETER EMISI MENGGUNAKAN

Lebih terperinci

EVALUASI KECEPATAN TRANSPOR LOGAM DALAM AIR SUNGAI DI DAERAH MURIA

EVALUASI KECEPATAN TRANSPOR LOGAM DALAM AIR SUNGAI DI DAERAH MURIA ISSN 1410-6957 Akreditasi No. 129/Akred-LIPI/P2MBI/06/2008 EVALUASI KECEPATAN TRANSPOR LOGAM DALAM AIR SUNGAI DI DAERAH MURIA Muzakky Pusat Teknologi Akselerator Dan Proses Bahan, BATAN-Yogyakarta ABSTRAK

Lebih terperinci

VALIDASI METODE F-AAS UNTUK MEMPEROLEH JAMINAN MUTU PADA ANALISIS UNSUR Cd, Cu, Cr, Pb, DAN Ni DALAM CONTOH UJI LIMBAH CAIR

VALIDASI METODE F-AAS UNTUK MEMPEROLEH JAMINAN MUTU PADA ANALISIS UNSUR Cd, Cu, Cr, Pb, DAN Ni DALAM CONTOH UJI LIMBAH CAIR Supriyanto C., dkk. ISSN 0216-3128 121 VALIDASI METODE F-AAS UNTUK MEMPEROLEH JAMINAN MUTU PADA ANALISIS UNSUR,,,, DAN DALAM CONTOH UJI LIMBAH CAIR Supriyanto C., Susana TS. Pusat Teknologi Akselerator

Lebih terperinci

APLIKASI I PENGAKTIF NEUTRON CEPAT UNTUK PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR N, P DAN K DI DALAM SLUDGE!

APLIKASI I PENGAKTIF NEUTRON CEPAT UNTUK PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR N, P DAN K DI DALAM SLUDGE! APLIKASI I PENGAKTIF NEUTRON CEPAT UNTUK PENENTUAN KANDUNGAN UNSUR N, P DAN K DI DALAM SLUDGE! Supriyatni E., Yazid M., Nuraini E., Sunardi Pusat Penelitian don Pengembangan Teknologi Maju, Batan, Yogyakarta

Lebih terperinci

SUNARDI. Jl. Babarsari Kotak Pos 6101 YKBB Yogyakarta Telp. (0274) Abstrak

SUNARDI. Jl. Babarsari Kotak Pos 6101 YKBB Yogyakarta Telp. (0274) Abstrak PENGARUH TEGANGAN LISTRIK DAN KECEPATAN ALIR TERHADAP HASIL PENGOLAHAN LIMBAH CAIR YANG MENGANDUNG LOGAM Pb,Cd DAN TSS MENGGUNAKAN ALAT ELEKTROKOAGULASI SUNARDI ** Pustek Akselerator dan Proses Bahan BATAN

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini akan dilaksanakan pada bulan April sampai dengan bulan Juli 2014

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini akan dilaksanakan pada bulan April sampai dengan bulan Juli 2014 33 III. METODOLOGI PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini akan dilaksanakan pada bulan April sampai dengan bulan Juli 2014 di laboratorium Kimia Analitik Fakultas Matematika dan Ilmu

Lebih terperinci

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini dilaksanakan pada bulan April sampai dengan bulan Juli 2014 di

III. METODOLOGI PENELITIAN. Penelitian ini dilaksanakan pada bulan April sampai dengan bulan Juli 2014 di 34 III. METODOLOGI PENELITIAN A. Waktu dan Tempat Penelitian Penelitian ini dilaksanakan pada bulan April sampai dengan bulan Juli 2014 di laboratorium Kimia Analitik Fakultas Matematika dan Ilmu Pengetahuan

Lebih terperinci

BAB III METODE PENELITIAN

BAB III METODE PENELITIAN 16 BAB III METODE PENELITIAN 3.1 Kerangka Penelitian Kerangka penelitian secara umum dijelaskan dalam diagram pada Gambar 3.1 berikut ini; Latar Belakang: Sebelum air limbah domestik maupun non domestik

Lebih terperinci