r Seni Bina MASJID di Dunia Melayu-Nusantara ABDUL HALIM NASIR
Kandungan Senarai Gambar... 9 Prakata... 15 PengenaJan...19 BAB 1 Masjid Terawal... 25 BAB 2 Kemunculan Masjid di Dunia Melayu Nusantara... 33
BAB 3 Bentuk Utama Masjid di Dunia Mehyu-Nusantara... 107 BAB 4 Sekitaran dan KeperJuan Masjid... 149 Glosari... 177 BibJiografi... 183 lndeks... 191
Senarai Gambar, Peta dan Rajah Gambar Gambar 1.1 Gambar 1.2 Gambar 1.3 Gambar 1.4 Gambar 1.5 Gambar 2.1 Gambar 2.2 Gambar 2.3 Gambar 2.4 Gambar 2.5 Gambar 2.6 Gambar 2.7 Gambar 2.8 Gambar 2.9 Gambar 2.10 Gambar 2.11 Gambar 2.12 Gambar 2.13 Gambar 2.14 Gambar 2.15 Gambar 2.16 Gambar 2.17 Gambar 2.18 Gambar 2.19 Gambar 2.20 Gambar 2.21 Gambar 2.22 Gambar 2.23 Gambar 2.24 Gambar 2.25 Gambar 2.26 Gambar 2.27 Gambar 2.28 Masjidil Haram abad ke-16... 28 Masjidil Haram sekarang... 28 Batu Hampar Kubah as-sakhrah... 29 Kubah as-sakhrah atau Masjid Omar... 29 Masjid al-aqsa... 32 Batu bersurat Terengganu... 33 Nisan makam Sultan Mansur Shah... 35 Nisan Makdarah... 35 Nisan Sultan Malikul Zahir...36 Gambar lama Masjid Demak... 41 Menara Masjid Banten... 41 Beduk besar Masjid Banten... 42 Kerentung Masjid Banten... 42 Meriam Masjid Banten... 42 Kolah Masjid Banten... 43 Tiang kayu beralas batu... 43 Pintu gerbang Masjid Banten... 43 Ruang di bangunan Tiamah... 43 Masjid Banten... 44 Mahkota atap Masjid Banten... 45 Masjid Jogjakarta... 46 Bangunan tambahan Masjid Jogjakarta... 46 Bangunan bentuk perabung lima... 46 Pintu gerbang Masjid Jogjakarta... 46 Menara Masjid Surakarta... 47 Masjid Surakarta... 47 Pintu gerbang Masjid Semenep... 47 Masjid Sunan Giri... 50 Masjid Rambitan... 51 Masjid Ternate... 51 Masjid Banua Kupang...52 Masjid di Kalimantan Selatan... 52 Masjid Baitul Rahman...55
10 \ Seni Bina Masjid di Dunia Melayu-Nusantara Gambar 2.29 Lukisan Bandar Aceh... 55 Gambar 2.30 Masjid Indera Puri...57 Gambar 2.31 Masjid tua di Aceh...57 Gambar 2.32 Masjid tua di Aceh...58 Gambar 2.33 Masjid Limo Kaum... 60 Gambar 2.34 Masjid Sungai Penoh... 60 Gambar 2.35 Masjid Rao-Rao... 61 Gambar 2.36 Masjid tua di Sumatera Barat...61 Gambar 2.37 Masjid lama Pekan, Pahang...63 Gambar 2.38 Atap tumpang Masjid Kampung Keling... 64 Gambar 2.39 Masjid Kg. Hulu, Melaka...65 Gambar 2.40 Masjid Terengkera...65 Gambar 2.41 Masjid lama Kg. Balok...68 Gambar 2.42 Masjid Lebak Seberang... 68 Gambar 2.43 Masjid lama Kg Pasir, Temerloh... 69 Gambar 2.44 Masjid baru Kg. Pasir, Temerloh... 69 Gambar 2.45 Masjid Ataqwa...70 Gambar 2.46 Masjid baru Brinchang, Cameron Highlands... 70 Gambar 2.47 Masjid Jamik Pasir Salak... 71 Gambar 2.48 Masjid lama Lenggong... 71 Gambar 2.49 Masjid Kg. Sg. Machang Ulu...73 Gambar 2.50 Masjid Tok Tuan...73 Gambar 2.51 Masjid Kg. Pasir Gajah...73 Gambar 2.52 Masjid Kg. Daching...74 Gambar 2.53 Masjid Kuala Jemapoh... 75 Gambar 2.54 Masjid Grisek, Patani, Thailand...75 Gambar 2.55 Masjid Sg. Mati...76 Gambar 2.56 Masjid Kg. Seronok...76 Gambar 2.57 Masjid Besar Brunei...77 Gambar 2.58 Masjid lama di tepi Tasik Lando... 77 Gambar 2.59 Masjid Alauddin... 78 Gambar 2.60 Masjid Serkat...80 Gambar 2.61 Masjid Abu Bakar...80 Gambar 2.62 Masjid Hulu Cheka...81 Gambar 2.63 Masjid Jamik Muar...81 Gambar 2.64 Masjid Sultan Zainal Abidin...83 Gambar 2.65 Masjid Raja Selindung Bayu... 86 Gambar 2.66 Masjid Sunan Bonang...87 Gambar 2.67 Masjid tua Sambas...88 Gambar 2.68 Masjid Muhammadiah...89 Gambar 2.69 Menara apit Masjid Muhammadiah... 89 Gambar 2.70 Masjid Kapitan Keling...90
Gambar 2.71 Masjid Bawah Tanah Taman Sari, Jogjakarta...92 Gambar 2.72 Bahagian Mihrab Masjid...92 Gambar 2.73 Bahagian Bumbung yang telah runtuh... Gambar 2.74 Masjid Hj. Said...93 Gambar 2.75 Masjid Muhamadiah... 94 Gambar 2.76 Masjid Kampung Laut... 95 Gambar 2.77 Tampak dari Balai lintang... 95 Gambar 2.78 Masjid Permatang Buluh...96 Gambar 2.79 Kubah Masjid Salahuddin...97 Gambar 2.80 Perlambangan kebanyakan masjid... 98 Gambar 2.81 Masjid Negara Kuala Lumpur... 98 Gambar 2.82 Masjid Jamik Bagan... 98 Gambar 3.1 Pemandangan dari arah Kiblat Masjid Kampung Laut... 111 Gambar 3.2 Masjid mengalami kerosakan... 111 Gambar 3.3 Masjid Rahmatullah... 119 Gambar 3.4 Surau Aur... 118 Gambar 3.5 Menara Masjid Teluk Manuk... 122 Gambar 3.6 Gambar 3.7 Bahagian tunjuk langit masjid Teluk Manuk... 122 Pintu pemisah ruang Masjid Teluk Manuk... 122 Gambar 3.8 Surau Aur, Patani... 122 Gambar 3.9 Haghia Sophia... 125 Gambar 3.10 Relong di dalam liwan Haghia Sophia... 126 Gambar 3.11 Mihrab Masjid Isfahan... 127 Gambar 3.12 Masjid Sultan Salahuddin... 128 Gambar 3.13 Kubah potong bawang terbesar di Asia Tenggara... 129 Gambar 3.14 Masjid Ubudiah... 130 Gambar 3.15 Masjid Raya Medan... 131 Gambar 3.16 Masjid Jamik Patani... 131 Gambar 3.17 Masjid Sultan Ibrahim Kuala Selangor... 132 Gambar 3.18 Masjid Negeri Perak... 134 Gambar 3.19 Masjid Sultan, Singapura... 136 Gambar 3.20 Masjid Baitul Rahman... 137 Gambar 3.21 Masjid Raya Banda Aceh... 137 Gambar 3.22 Masjid Sultan Sulaiman... 137 Gambar 3.23 Masjid Jamik Kuala Berang... 138 Gambar 3.24 Iwan, Masjid Jamik Kuala Brang... 139 Gambar 3.25 Ukiran dinding Masjid Jamik Kuala Berang... 139 Seni Bina Masjid di Dunia Melayu-Nusantara I 11
12 \ Seni Bina Masjid di Dunia Melayu-Nusantara Gambar 3.26 Masjid Jamik Kuala Pilah Negeri Sembilan... 140 Gambar 3.27 Masjid Jamik Gua Musang... 141 Gambar 3.28 Masjid Jamik Kuala Lumpur... 141 Gambar 3.29 Masjid Yahya Ubudiah... 142 Gambar 3.30 Masjid Negeri Melaka... 144 Gambar 3.31 Hiasan langit-langit Masjid Petra Jaya... 144 Gambar 3.32 Hiasan Masjid Kapitan Keling... 145 Gambar 3.33 Masjid Petra Jaya... 146 Gambar 3.34 Hiasan dalaman Masjid Petra Jaya... 146 Gambar 3.35 Masjid Istiqlal... 147 Gambar 3.36 Masjid Sultan Abdullah... 147 Gambar 3.37 Masjid Zainab, Kuala Blait... 148 Gambar 4.1 Persekitaran Masjid Sultan Omar... 150 Gambar 4.2 Persekitaran Masjid Asri, Brunei... 152 Gambar 4.3 Pintu gerbang Masjid Kg. Hulu... 154 Gambar 4.4 Pintu gerbang Masjid India Muslim... 155 Gambar 4.5 Masjid UUM... 156 Gambar 4.6 Iwan, Masjid UUM... 157 Gambar 4.7 Makam Diraja Selangor... 158 Gambar 4.8 Alat penentu waktu solat... 159 Gambar 4.9 Sekolah agama di Masjid Kapitan Keling... 160 Gambar 4.10 Madrasah di Masjid Jogjakarta... 160 Gambar 4.11 Madrasah di Masjid Jogjakarta... 160 Gambar 4.12 Menara induk Masjid Kapitan Keling... 161 Gambar 4.13 Menara induk dan menara apit, Masjid Jamik Kuala Lumpur... 161 Gambar 4.14 Menara Masjid Kg. Makam... 161 Gambar 4.15 Menara Masjid Jamik Muar... 162 Gambar 4.16 Ragam hias mahkota atap Masjid Banting... 162 Gambar 4.17 Menara Masjid Kg. Hulu Cheka... 162 Gambar 4.18 Menara Masjid Kudus... 162 Gambar 4.19 Menara Masjid Abu Bakar... 162 Gambar 4.20 Menara Masjid tua Kg. Laut... 163 Gambar 4.21 Menara Masjid Kg. Hulu... 163 Gambar 4.22 Menara Masjid Sultan Sharif Ali... 163 Gambar 4.23 Beduk, Masjid Banten... 164 Gambar 4.24 Kerentung, Surau Bukit Darat, Tg. Keling... 164 Gambar 4.25 Beduk Masjid Kg. Laut... 165 Gambar 4.26 Hiasan tingkap Masjid Kg. Hulu, Melaka... 167
I Seni Bina Masjid di Dunia Melayu-Nusantara I 13 Gambar 4.27 Mimbar Masjid Sultan Zainal Abidin... 169 Gambar 4.28 Ukiran pada kepala pintu Masjid Sultan Zainal Abidin... 169 Gambar 4.29 Mimbar Masjid Telok Belangah... 170 Gambar 4.30 Ukiran mimbar Masjid Kg. Hulu... 170 Gambar 4.31 Mimbar Masjid Tok Tuan... 171 Gambar 4.32 Dinding mihrab... 171 Gambar 4.33 Imam Masjid Banten mengguna tongkat... 171 Gambar 4.34 Mimbar Masjid Kg. Hulu... 171 Gambar 4.35 Mimbar Masjid Abu Bakar... 172 Gambar 4.36 Mimbar Masjid Kg. Keling... 172 Gambar 4.37 Mimbar Masjid Alauddin... 172 Gambar 4.38 Mimbar Masjid Banten... 172 Peta Peta 2.1 Peta 2.2 Rajah Dunia Melayu - Nusantara Pulau Lombok... 51 34 Rajah 2.1 Rajah 2.2 Rajah 2.3 Rajah 2.4 Rajah 2.5 Rajah 2.6 Rajah 2.7 Rajah 2.8 Rajah 2.9 Rajah 2.10 Rajah 2.11 Rajah 2.12 Rajah 3.1 Rajah 3.2 Rajah 3.3 Rajah 3.4 Rajah 3.5 Rajah 3.6 Rajah 3.7 Rajah 3.8 Rajah 3.9 Persekitaran Masjid Demak... 39 Keratan rentas Masjid Demak 40 Denah Masjid Demak... 40 Masjid Jamik Sumenep... 48 Masjid Jamik Malang... 49 Kompleks Makam Sunan Kudus.. 50 Masjid tua Bitay... 56 Persekitaran Masjid Terengkera... 66 Keratan rentas dan denah Masjid Terengkera... 67 Denah dan Struktur Masjid Tinggi 72 Denah Masjid Kg. Daching... 74 Perbandingan masjid bentuk limas 82 Struktur asal Masjid Kg. Laut... 112 Denah dan Struktur Masjid Kg. Laut.. 113 Perbandingan tiga buah masjid... 115 Masjid lama Kubang Semang... 118 Masjid Titi Papan... 119 Pandangan sisi Surau Aur... 120 Struktur Surau Aur... 121 Tampak depan Surau Aur... 121 Masjid tua Langgar... 123