KARYA TULIS ILMIAH. Disusun oleh. Disusun oleh: AYUTYA BASTIAN FRIZA

dokumen-dokumen yang mirip
EVALUASI PELAKSANAAN DAN ANALISIS PENGARUH EARLY PHARMACEUTICAL EXPOSURE

Program Studi Farmasi, Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta.

Evaluasi Pelaksanaan dan Analisis Pengaruh Early Pharmaceutical Exposure. (EPE) Blok 16 Terhadap Tingkat Pengetahuan Mahasiswa Program Studi

KARYA TULIS ILMIAH PROFIL PENERAPAN FARMASI KLINIK DI RUMAH SAKIT AMAL USAHA MILIK MUHAMMADIYAH DI DAERAH ISTIMEWA YOGYAKARTA

PENGARUH METODE PEMBELAJARAN PROBLEM BASED LEARNING

: FAHRIZAL KUSUMA WIJAYA NIM:

EVALUASI PELAKSANAAN DAN ANALISA PENGARUH EARLY PHARMACEUTICAL EXPOSURE

KARYA TULIS ILMIAH PENGARUH PELATIHAN BANTUAN HIDUP DASAR TERHADAP TINGKAT MOTIVASI MENOLONG KORBAN KECELAKAAN LALU LINTAS PADA POLISI KOTA YOYAKARTA

PENGARUH EDUKASI TB PARU TERHADAP TINGKAT PENGETAHUAN PENDERITA TB PARU DI KECAMATAN SELOMERTO KABUPATEN WONOSOBO

KARYA TULIS ILMIAH. Disusun oleh MUHAMMAD IRFAN RIZALDY PROGRAM STUDI PENDIDIKAN DOKTER FAKULTAS KEDOKTERAN DAN ILMU KESEHATAN

HUBUNGAN ANTARA TINGKAT PENGETAHUAN DAN SIKAP SUAMI TENTANG INISIASI MENYUSU DINI DI PUSKESMAS SIBELA SURAKARTA KARYA TULIS ILMIAH

HUBUNGAN ANTARA TINGKAT STRES DAN INSOMNIA DENGAN PRESTASI BELAJAR PADA MAHASISWA KEPERAWATAN

KARYA TULIS ILMIAH. PENGARUH EDUKASI TENTANG KESADARAN SITUASI TERHADAP PENINGKATAN KESADARAN SITUASI PERAWAT BANGSAL DI RSUD dr.

HUBUNGAN AKTIVITAS ORGANISASI MAHASISWA DENGAN PENCAPAIAN PRESTASI AKADEMIK MAHASISWA PRODI PENDIDIKAN DOKTER UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA

KARYA TULIS ILMIAH. Disusun untuk Memenuhi Sebagai Syarat Memperoleh Derajat Sarjana. Farmasi pada Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas

Diajukan Oleh: DIAN AYU PUSPITASARI NIM

HUBUNGAN MOTIVASI BELAJAR DENGAN HASIL BELAJAR PRAKTIK PALPASI LEOPOLD PADA MAHASISWA DIII KEBIDANAN KARYA TULIS ILMIAH

Diajukan Untuk Memenuhi Persyaratan Memperoleh Gelar Sarjana Sains Terapan

KARYA TULIS ILMIAH ANALISIS TINGKAT PENGETAHUAN DAN PERSEPSI MAHASISWA FARMASI UMY TERHADAP METODE PEMBELAJARAN PROBLEM BASED LEARNING (PBL)

HUBUNGAN ANTARA PERSEPSI KUALITAS ASUHAN IBU NIFAS DAN KEPUASAN PASIEN DI RSUD SURAKARTA

PROGRAM STUDI FARMASI FAKULTAS KEDOKTERAN DAN ILMU KESEHATAN UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA

KARYA TULIS ILMIAH. Yunita Dwiningtyas R

KARYA TULIS ILMIAH PENGARUH PENDIDIKAN GIZI SEIMBANG DENGAN MEDIA AUDIO VISUAL TERHADAP PENGETAHUAN SISWA SD NEGERI PAJANG III SURAKARTA

Diajukan Untuk Memenuhi Persyaratan Memperoleh Gelar Sarjana Sains Terapan

KARYA TULIS ILMIAH PERBEDAAN TINGKAT DEPRESI PADA SISWA YANG PERNAH TINGGAL DI ASRAMA DAN YANG BELUM PERNAH TINGGAL DI ASRAMA

PERNYATAAN KEASLIAN TULISAN

KARYA TULIS ILMIAH PENGARUH EDUKASI MELALUI MEDIA SLIDE TERHADAP PENINGKATAN KEPATUHAN TENAGA KESEHATAN DALAM MELAKSANAKAN HAND HYGIENE DI KLINIK

HUBUNGAN ANTARA TINGKAT PENGETAHUAN BAHAYA NAPZA DENGAN SIKAP DAN TINDAKAN PENYALAHGUNAAN NAPZA PADA MAHASISWA UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA

KARYA TULIS ILMIAH HUBUNGAN TINGKAT STRES DENGAN PERILAKU MEROKOK PADA WANITA DI YOGYAKARTA. Universitas Muhammadiyah Yogyakarta

DISUSUN OLEH WAHYUDI EKA PUTRA

HUBUNGAN TINGKAT PENGETAHUAN PEKERJA TENTANG APD TERHADAP PENGGUNAANNYA DI CV. UNGGUL FARM NGUTER

HUBUNGAN TINGKAT PENGETAHUAN PERSONAL HYGIENE GENETALIA DENGAN MOTIVASI MERAWAT ORGAN GENETALIA PADA SISWI MTs TA MIRUL ISLAM SURAKARTA

Diajukan Untuk Memenuhi Persyaratan Memperoleh Gelar Sarjana Sains Terapan

GAMBARAN PENGETAHUAN SWAMEDIKASI GASTRITIS (MAAG) PADA MAHASISWA NON FARMASI FMIPA UNIVERSITAS SEBELAS MARET TUGAS AKHIR

HUBUNGAN FAKTOR PREDISPOSING (Tingkat Pengetahuan, Pendidikan, Sikap, Pekerjaan) KADER DENGAN KEAKTIFAN KADER PADA KEGIATAN POSYANDU DI DESA RAKIT

HUBUNGAN DUKUNGAN SUAMI PADA IBU HAMIL DENGAN FREKUENSI KUNJUNGAN ANC DI PUSKESMAS NGORESAN KARYA TULIS ILMIAH

GALIH PRIAMBADA NIM K

Hubungan Antara Pengetahuan Tentang Vulva Hygiene dan Kejadian Keputihan Pada Wanita Perimenopause Di Desa Mojo Kecamatan Andong Boyolali

Disusun oleh : Giri Suseno

HUBUNGAN PENGETAHUAN DENGAN KEPATUHAN PENGGUNAAN ALAT PELINDUNG DIRI (APD) PADA PERAWAT UNIT HEMODIALISIS RS PKU MUHAMMADIYAH GAMPING

KARYA TULIS ILMIAH PENGARUH SENAM OTAK TERHADAP INTELLIGENCE QUOTIENT (IQ) PADA ANAK-ANAK SD DI WILAYAH HIPOTIROID. Disusun oleh

EVALUASI PENGARUH IKLAN OBAT DI TELEVISI TERHADAP SWAMEDIKASI FLU (COMMON COLD)

PERBANDINGAN KEJADIAN ASFIKSIA ANTARAPERSALINAN PRETERM DAN ATERM PADA PREEKLAMSIA BERAT DI RSUD PANEMBAHAN SENOPATI BANTUL

SKRIPSI. Untuk memenuhi sebagian persyaratan. Mecapai derajat Sarjana Kedokteran

KARYA TULIS ILMIAH HUBUNGAN PENGETAHUAN IBU DAN TINGKAT EKONOMI KELUARGA TERHADAP PERKEMBANGAN MOTORIK BALITA DI PUSKESMAS KERATON YOGYAKARTA

BAB III METODE PENELITIAN. dengan pendekatan cross sectional. Penelitian ini menggunakan kuesioner

KARYA TULIS ILMIAH PERSEPSI DOKTER DAN PERAWAT TENTANG PERAN APOTEKER DALAM PELAYANAN FARMASI KLINIK DI RUMAH SAKIT PKU MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA

KARYA TULIS ILMIAH PERSEPSI KONSUMEN TERHADAP PERAN APOTEK SEBAGAI TEMPAT PELAYANAN INFORMASI OBAT DI KECAMATAN KETAPANG MADURA

PENGARUH TINGKAT PENGETAHUAN KESEHATAN REPRODUKSI TERHADAP PERILAKU SEKSUAL SISWA SEKOLAH MENENGAH ATAS

PERBEDAAN KECEMASAN PADA MAHASISWA LULUSAN SARJANA KEDOKTERAN UNS ANGKATAN 2005 YANG IPK-NYA DI ATAS 2,75 DENGAN IPK-NYA DI BAWAH 2,75 SKRIPSI

KARYA TULIS ILMIAH. PENGARUH MEROKOK TERHADAP ph SALIVA TERSTIMULASI PADA PEROKOK DEWASA MUDA

HUBUNGAN PENGETAHUAN JAJANAN SEHAT DENGAN STATUS GIZI ANAK DI SD N 80 NGORESAN SURAKARTA KARYA TULIS ILMIAH

KARYA TULIS ILMIAH ANALISIS BIAYA PERSALINAN SECTIO CAESAREA

HUBUNGAN ANTARA KETERAMPILAN KOMUNIKASI, KEPERCAYAAN DIRI DAN SELF EFFICACY

PENGARUH PENDIDIKAN KESEHATAN DETEKSI DINI KANKER SERVIKS DENGAN METODE IVA TERHADAP MOTIVASI IBU DI KELURAHAN MOJOSONGO RW XIV SURAKARTA

PEMBUATAN KUESIONER STANDAR UNTUK MENILAI STANDAR PELAYANAN KEFARMASIAN DI APOTEK

KEAKTIFAN BELAJAR SISWA PADA MATA PELAJARAN IPS DITINJAU DARI METODE MENGAJAR GURU DAN FASILITAS BELAJAR PADA SISWA KELAS VIII

PENERAPAN METODE PEMECAHAN MASALAH DENGAN PENDEKATAN RECIPROCAL TEACHING

KARYA TULIS ILMIAH PERBANDINGAN HASIL BELAJAR MAHASISWA SEBELUM DAN SESUDAH PROSES BELAJAR AKTIF MENGGUNAKAN KARTU ANATOMI GIGI (KABANOGI)

KARYA TULIS ILMIAH. HUBUNGAN TINGKAT PENGETAHUAN SIKAP DAN PERILAKU TERHADAP MINUMAN KERAS Studi Kasus di PT Esa Express Surabaya

KARYA TULIS ILMIAH PENGARUH EDUKASI MEDIA VIDEO TERHADAP PENINGKATAN KEPATUHAN TENAGA KESEHATAN DALAM MELAKSANAKAN HAND HYGIENE DI KLINIK HEMODIALISIS

PERBEDAAN TINGKAT DEPRESI ANTARA LANSIA YANG TINGGAL DI PANTI WREDHA DHARMA BHAKTI DAN YANG BERSAMA KELUARGA DI KELURAHAN PAJANG

TEKNIK PAIRED STORYTELLING

SOFIA PARAMITA R

PENGARUH MEDIA SOSIAL (YOUTUBE) TERHADAP PERILAKU SEKS BEBAS REMAJA DI YAYASAN PENDIDIKAN X

NILAI KARAKTER ANAK DI RA SUDIRMAN KARANGMOJO, TASIKMADU, KARANGANYAR

SKRIPSI Diajukan untuk Memenuhi Sebagian syarat Mencapai Derajat Sarjana. Oleh : ANI RIYANI

SKRIPSI Diajukan Untuk Memenuhi SebagaiSyarat Mencapai Derajat Skripsi. Disusun oleh : SAMPURNO TRI UTOMO

KARYA TULIS ILMIAH HUBUNGAN ANTARA TINGKAT PENGETAHUAN KESEHATAN REPRODUKSI DENGAN SIKAP DAN TINDAKAN SEKSUAL PRANIKAH PADA MAHASISWA

HUBUNGAN ANTARA CARA BELAJAR DAN KEAKTIFAN BELAJAR DALAM TUTORIAL DENGAN PRESTASI BELAJAR PADA BLOK TAHAP TAHAP KEHIDUPAN

KARYA TULIS ILMIAH PENGARUH OLAHRAGA ANAEROBIK TERHADAP TEKANAN INTRAOKULER

KARYA TULIS ILMIAH HUBUNGAN TINGKAT PENGETAHUAN KEBERSIHAN DIRI DENGAN PITYRIASIS VERSICOLOR

HUBUNGAN MOTIVASI DENGAN KEMAMPUAN PERAN KADER KESEHATAN JIWA DI WILAYAH PUSKEMAS KASIHAN II BANTUL YOGYAKARTA. Karya Tulis Ilmiah

HUBUNGAN IMPLEMENTASI KEBIJAKAN YANG MENDUKUNG PROGRAM ASI EKSKLUSIF DI TEMPAT KERJA DENGAN PELAKSANAAN ASI EKSKLUSIF DI KELURAHAN SANGKRAH SURAKARTA

KARYA TULIS ILMIAH ANALISIS BIAYA PENGOBATAN PASIEN GAGAL JANTUNG RAWAT INAP DI RUMAH SAKIT JOGJA PERIODE TAHUN 2015

KARYA TULIS ILMIAH. Disusun oleh TRYA OKTAVIANI PROGRAM STUDI PENDIDIKAN DOKTER FAKULTAS KEDOKTERAN DAN ILMU KESEHATAN

Diajukan Untuk Memenuhi Persyaratan Memperoleh Gelar Sarjana Sains Terapan

PENGARUH PENYULUHAN PESTISIDA TERHADAP PENGETAHUAN DAN HIGIENE PERSONAL PETANI PENYEMPROT PADI DI DESA PONDOK NGUTER SUKOHARJO

KARYA TULIS ILMIAH. HUBUNGAN TINGKAT PENGETAHUAN SIKAP DAN PERILAKU TERHADAP PERILAKU SEKSUAL Studi Kasus di PT Esa Express Surabaya

LUTFI NANDA PURNAMASARI

HUBUNGAN POLA ASUH IBU DENGAN TINGKAT PERKEMBANGAN PERSONAL SOSIAL PADA ANAK USIA PRA SEKOLAH DI TK PDHI BANGUNTAPAN BANTUL YOGYAKARTA

PENGARUH HYPNOTEACHING TERHADAP HASIL BELAJAR BAHASA INDONESIA

HUBUNGAN PENGETAHUAN IBU DENGAN KLASIFIKASI PERILAKU HIDUP BERSIH DAN SEHAT (PHBS) TATANAN RUMAH TANGGA DI KELURAHAN SANGKRAH SURAKARTA

HUBUNGAN TINGKAT PENGETAHUAN DAN PERILAKU IBU DENGAN KEJADIAN SIBLING RIVALRY PADA ANAK USIA 3-6 TAHUN DI DESA KARANGDUREN KECAMATAN SOKARAJA

PENGARUH PENDEKATAN PROBLEM SOLVING TERHADAP MOTIVASI BELAJAR DAN KEMAMPUAN PEMECAHAN MASALAH IPA PESERTA DIDIK SMP KELAS VII

KARYA TULIS ILMIAH. Diajukan Untuk Memenuhi Persyaratan Memperoleh Gelar Sarjana Sains Terapan SOFIA PARAMITA R

KARYA TULIS ILMIAH HUBUNGAN GAYA HIDUP DENGAN MIOPIA PADA MAHASISWA FAKULTAS KEDOKTERAN DAN ILMU KESEHATAN UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA

PENGARUH SELF EFFICACY TERHADAP TINGKAT STRES TUGAS AKHIR MAHASISWA D IV BIDAN PENDIDIK UNIVERSITAS SEBELAS MARET KARYA TULIS ILMIAH

HUBUNGAN ANTARA PERFORMANCE SEBAGAI PEMIMPIN DISKUSI DENGAN KEMAMPUAN KOGNITIF PADA MAHASISWA PENDIDIKAN DOKTER FKIK UMY

HUBUNGAN PELAYANAN DAN KINERJA KADER TERHADAP MOTIVASI KUNJUNGAN IBU BALITA KE POSYANDU DESA KARANGMANGU KECAMATAN BATURADEN

KARYA TULIS ILMIAH INFEKSI SALURAN KEMIH (ISK) SEBAGAI FAKTOR RISIKO MALNUTRISI PADA ANAK USIA PRASEKOLAH DAN SEKOLAH

KARYA TULIS ILMIAH PERBEDAAN ANTARA DIFERENSIASI TUMOR KARSINOMA SEL SKUAMOSA DENGAN REAKSI LIMFOSIT DAN KEMATIAN SEL KANKER SERVIKS

HUBUNGAN PERSEPSI MAHASISWA TENTANG ASISTENSI LABORATORIUM ANATOMI TERHADAP PENCAPAIAN TUJUAN PEMBELAJARAN MAHASISWA KEDOKTERAN UNS SKRIPSI

PERBEDAAN TINGKAT STRES PADA PENSIUNAN PEGAWAI PERHUTANI SURAKARTA YANG BEKERJA DENGAN YANG TIDAK BEKERJA SKRIPSI

STIKES NGUDI WALUYO HUBUNGAN PENGETAHUAN ANC TERHADAP PRAKTEK ANC PADA MAHASISWA PROGRAM STUDI DIII KEBIDANAN UNIVERSITAS MUSLIM INDONESIA MAKASSAR

KARYA TULIS ILMIAH. Disusun oleh KUMALATUS SADEA

PERBEDAAN INDEKS HIGIENE ORAL DAN ph PLAK KELOMPOK PEMAKAI DAN BUKAN PEMAKAI PESAWAT ORTODONTI CEKAT LAPORAN HASIL KARYA TULIS ILMIAH

PENGARUH PEMBELAJARAN BERBASIS MASALAH DENGAN STRATEGI THINK TALK WRITE

HUBUNGAN PENGETAHUAN KESEHATAN REPRODUKSI DENGAN SIKAP SEKSUAL PADA REMAJA DI SMP N 7 SURAKARTA

HUBUNGAN ANTARA SELF EFFICACY DENGAN MINAT MEMBACA SISWA DI PERPUSTAKAAN SD NEGERI 1 SAMBIRATA

Transkripsi:

KARYA TULIS ILMIAH EVALUASI PELAKSANAAN DAN ANALISIS PENGARUH EARLY PHARMACEUTICAL EXPOSURE (EPE) BLOK 5 (FARMASI DASAR IV) TERHADAP TINGKAT PENGETAHUAN MAHASISWA PROGRAM STUDI FARMASI UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA Diajukan untuk Memenuhi Sebagian Syarat Memperoleh Derajat Sarjana Farmasi pada Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta Disusun oleh Disusun oleh: AYUTYA BASTIAN FRIZA 20120350063 PROGRAM STUDI FARMASI FAKULTAS KEDOKTERAN DAN ILMU KESEHATAN UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA 2016

HALAMAN PENGESAHAN EVALUASI PELAKSANAAN DAN ANALISA PENGARUH EARLY PHARMACEUTICAL EXPOSURE (EPE) TERHADAP TINGKAT PENGETAHUAN MAHASISWA BLOK 5 (FARMASI DASAR IV) PROGRAM STUDI FARMASI UNIVERSITAS MUHAMMADIYAH YOGYAKARTA Disusun oleh: AYUTYA BASTIAN FRIZA 20120350063 Telah disetujui dan diseminarkan pada 12 Oktober 2016 Dosen Pembimbing Ingenida Hadning, M.Sc, Apt NIK : 19850304201004 173 122 Dosen Penguji I Dosen Penguji II Pinasti Utami, M.Sc., Apt. Dra. Salmah Orbayinah, M. Kes., Apt. NIK: 19850318201004173123 NIK: 196802291994099409173008 Mengetahui Ketua Program Studi Farmasi Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta Sabtanti Harimurti, Ph.D., Apt. NIK: 19730223201310173127 i

PERNYATAAN KEASLIAN PENELITIAN Saya yang bertanda tangan dibawah ini: Nama : Ayutya Bastian Friza NIM : 20120350063 Program Studi : Farmasi Fakultas : Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Menyatakan dengan sebenar-benarnya bahwa Karya Tulis Ilmiah yang saya tulis ini benar-benar merupakan hasil karya saya sendiri dan belum diajukan dalam bentuk apapun kepada perguruan tinggi mana pun. Sumber informasi yang berasal atau dikutip dari karya yang diterbitkan maupun tidak diterbitkan dari penulis lain telah disebutkan dalam teks dan dicantumkan dalam daftar pustaka di bagian akhir Karya Tulis Ilmiah ini. Apabila dikemudian hari terbukti atau dapat dibuktikan Karya Tulis Ilmiah ini hasil jiplakan, maka saya bersedia meneriama sanksi atas perbuatan tersebut. Yogyakarta, 12 Oktober 2016 Ayutya Bastian Friza NIM: 20120350063 ii

MOTTO Maka sesungguhnya bersama kesulitan ada kemudahan. Sesungguhnya bersama kesulitan ada kemudahan. Maka apabila engkau telah selesai (dari sesuatu urusan), tetaplah bekerja keras (untuk urusan yang lain). Dan hanya kepada Tuhanmulah engkau berharap. (Q.S. Al-Insyirah, 94: 6-8) iii

HALAMAN PERSEMBAHAN Berkat rahmat, hidayah dan ridho-mu Karya Tulis Ilmiah ini dapat terselesaikan tepat pada waktunya. Teruntuk kedua orangtuaku tercinta yang telah membina dan memberikan dorongan moral, material dan spiritual serta telah rela mengorbankan segalanya demi masa depanku. Adikku tercinta M. Zaky Murtadho yang telah berada di surga. Terima kasih dukungan dan cintanya semasa hidupmu. Rindu akan kehadiranmu semakin terasa. Teruntuk sahabat-sahabatku (lupita, kiki, dwin, renita, heger, rian, nia, ocik, aida dan fani) yang selalu mendengar keluh dari saya, tanpa kalian bosan memberikan semangat, dorongan dan doa. Terima kasih. iv

KATA PENGANTAR Dengan segala puji dan syukur kepada Allah SWT yang senantiasa melimpahkan rahmat dan anugrah-nya sehingga kami dapat menyelesaikan proposal Karya Tulis Ilmiah (KTI) ini dengan judul Evaluasi Pelaksanaan dan Analisa Pengaruh Early Pharmaceutical Exposure (EPE) Terhadap Tingkat Pengetahuan Mahasiswa Blok 5 (Farmasi Dasar IV) Program Studi Farmasi Universitas Muhammadiyah Yogyakarta tepat pada waktunya. Terselesaikannya proposal KTI ini tidak terlepas dari bantuan dan dukungan dari berbagai pihak, untuk itu kami mengucapkan terima kasih kepada: 1. Allah SWT atas limpahan berkat, rahmat, dan hidayah-nya. 2. dr. H. Andi Pramono, Sp.An, M.Kes selaku Dekan Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta. 3. Sabtanti Harimurti, Ph.D., Apt selaku Kepala Program Studi Farmasi Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta. 4. Ingenida Hadning, M.Sc, Apt selaku Dosen Pembimbing yang telah meluangkan waktu untuk memberikan bimbingan dan arahan dalam penyusunan Karya Tulis Ilmiah ini. 5. Pinasti Utami, M.Sc., Apt selaku dosen penguji 1 dan Ibu Dra. Salmah Orbayinah, M.Kes., Apt selaku dosen penguji 2 yang telah memberikan kritik dan saran dalam perbaikan Karya Tulis Ilmiah ini. 6. Seluruh dosen dan staf pengajar Program Studi Farmasi Fakultas Kedokteran dan Ilmu Kesehatan Universitas Muhammadiyah Yogyakarta. 7. Teman-teman farmasi 2012. Dengan keterbatasan waktu dan kemampuan yang ada, peneliti menyadari sepenuhnya bahwa dalam pembuatan proposal KTI ini masih jauh dari sempurna. Oleh karena itu peneliti mengharapkan kritik dan saran yang bersifat membangun dari pembaca, penulis berharap semoga Karya Tulis Ilmiah ini dapat bermanfaat bagi peneliti pada khususnya dan pembaca pada umumnya. Yogyakarta, 12 Oktober 2016 Ayutya Bastian Friza v

DAFTAR ISI HALAMAN PENGESAHAN... i PERNYATAAN KEASLIAN PENELITIAN... ii MOTTO... iii HALAMAN PERSEMBAHAN... iv KATA PENGANTAR... v DAFTAR ISI... vi DAFTAR TABEL... ix DAFTAR GAMBAR... x DAFTAR LAMPIRAN... xi INTISARI... xii BAB I... 1 PENDAHULUAN... 1 A. Latar Belakang... 1 B. Rumusan Masalah... 4 C. Keaslian Penelitian... 4 D. Tujuan Penelitian... 6 E. Manfaat Penelitian... 7 BAB II... 8 TINJAUAN PUSTAKA... 8 A. Kompetensi... 8 1. Batasan dan Elemen Kompetensi... 8 2. Standar Kompetensi... 8 3. Standar Kompetensi Apoteker Indonesia... 9 B. Kurikulum Berbasis Kompetensi (KBK)... 11 C. Problem Based Learning (PBL)... 12 D. Early Pharmaceutical Exposure (EPE)... 13 E. Pengetahuan... 15 1. Pengertian Pengetahuan... 15 2. Tingkat Pengetahuan... 15 1. Faktor yang Mempengaruhi Tingkat Pengetahuan... 17 vi

F. Kerangka Konsep... 19 G. Hipotesis... 20 BAB III... 20 METODE PENELITIAN... 20 A. Desain Penelitian... 20 B. Tempat dan Waktu... 21 C. Populasi dan Sampel... 21 1. Populasi... 21 2. Sampel... 21 D. Kriteria Inklusi dan Eksklusi... 22 1. Kriteria inklusi:... 22 2. Kriteria eksklusi :... 22 E. Identifikasi Variabel Penelitian dan Definisi Operasional... 22 1. Variabel Penelitian... 22 2. Definisi Operasional... 22 F. Instrumen Penelitian... 24 G. Cara Kerja... 26 1. Persiapan... 26 2. Uji Validitas dan Reliabilias Instrumen Penelitian... 26 3. Pelaksanaan... 28 4. Pelaporan... 29 H. Skema Langkah Kerja... 30 I. Analisis Data... 31 1. Analisis Univariat... 31 2. Analisis Bivariat... 32 BAB IV... 34 HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN... 34 A. Uji Validitas dan Realibilitas... 34 1. Uji Validitas... 34 2. Uji Realibilitas... 39 vii

B. Penelitian Evaluasi Pelaksanaan dan Pengaruh EPE terhadap Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 40 1. Karakteristik Responden... 40 2. Evaluasi Pelaksanaan EPE... 41 3. Tingkat Pengetahuan... 47 BAB V... 52 KESIMPULAN DAN SARAN... 52 A. Kesimpulan... 52 B. Saran... 52 C. Keterbatasan Penelitian... 52 DAFTAR PUSTAKA... 53 viii

DAFTAR TABEL Tabel 1. Evaluasi Pelaksanaan EPE... 25 Tabel 2. Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 25 Tabel 3. Evaluasi Pelaksanaan EPE... 35 Tabel 4. Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 36 Tabel 5. Evaluasi Pelaksanaan EPE... 41 Tabel 6. Evaluasi Pelaksanaan EPE... 45 Tabel 7. Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 47 Tabel 8. Evaluasi Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 51 ix

DAFTAR GAMBAR Gambar 1.Diagram Distribusi Evaluasi pelaksanaan EPE (Aspek Mahasiswa). 42 Gambar 2. Evaluasi Pelaksanaan EPE (Aspek Kegiatan EPE)... 43 Gambar 3. Evaluasi Pelaksanaan EPE (Aspek Keterampilan)... 43 Gambar 4. Evaluasi Pelaksanaan EPE (Aspek Pembimbing)... 43 Gambar 5. Evaluasi Pelaksanaan EPE (Aspek Diskusi)... 44 Gambar 6. Evaluasi Pelaksanaan EPE (Aspek Motivasi Belajar)... 45 Gambar 7. Diagram Distribusi Tingkat Pengetahuan Mahasiswa Sebelum EPE terhadap Kisi-kisi petanyaan... 49 Gambar 8. Diagram Distribusi Tingkat Pengetahuan Mahasiswa Setelah EPE terhadap Kisi-kisi petanyaan... 49 x

DAFTAR LAMPIRAN Lampiran 1. Data Uji Validitas dan Reliabilitas Evaluasi Pelaksanaan EPE... 56 Lampiran 2. Hasil Uji Validitas Evaluasi Pelaksanaan EPE... 58 Lampiran 3. Hasil Uji Validitas Evaluasi Pelaksanaan EPE... 59 Lampiran 4. Hasil Uji Reliabilitas Evaluasi Pelaksanaan EPE... 62 Lampiran 5. Data Uji Validitas dan Reliabilitas Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 63 Lampiran 6. Hasil Uji Validitas Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 65 Lampiran 7. Hasil Uji Validitas Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 66 Lampiran 8. Hasil Uji Reliabilitas Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 69 Lampiran 9. Tabel Frekuensi Evaluasi Pelaksanaan EPE... 70 Lampiran 10. Tabel Frekuensi Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 70 Lampiran 11. Hasil Uji Pre Dan Post Tes Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 71 Lampiran 12. Tabel Frekuensi Pre Test Tingkat Pengetahuan Mahasiswa Menurut Aspek Pertanyaan... 72 Lampiran 13. Tabel Frekuensi Post Test Tingkat Pengetahuan Mahasiswa Menurut Aspek Pertanyaan... 73 Lampiran 14. Tabel Frekeunsi Evaluasi Pelaksanaan EPE Menurut Aspek Pertanyaan... 74 Lampiran 15. Surat Permohonan Menjadi Responden... 80 Lampiran 16. Surat Pernyataan Menjadi Responden... 81 Lampiran 17. Kuesioner Evaluasi Pelaksanaan EPE... 82 Lampiran 18. Kuesioner Tingkat Pengetahuan Mahasiswa... 84 Lampiran 19. Distribusi Frekuensi Responden Evalausi Pelaksanaan EPE... 86 Lampiran 20. Distribusi Frekuensi Responden dengan Jawaban Benar... 89 xi

INTISARI Early Pharmaceutical Exposure (EPE) adalah kegiatan kunjungan oleh mahasiswa Program Studi Farmasi UMY terkait dengan materi blok, sebagai bentuk early exposure sehingga membantu mahasiswa mempelajari keterampilan klinik dan landasan ilmiah serta meningkatkan motivasi untuk memahami hal tersebut. Penelitian bertujuan untuk mengetahui hasil evaluasi pelaksanaan EPE blok 5 dari perspektif mahasiswa dan untuk mengetahui pengaruh pelaksanaan EPE terhadap tingkat pengetahuan mahasiswa blok 5 Program Studi Farmasi UMY. Penelitian ini merupakan penelitian observasional deskriptif analitik dengan pendekatan cross sectional. Teknik pengambilan sampel menggunakan teknik non probability sample secara purposive sampling. Sampel dalam penelitian ini adalah mahasiswa Program Studi Farmasi UMY angkatan 2015 yang telah mengikuti EPE di blok 5. Jumlah sampel pada penelitian ini adalah 30 responden, yang diberikan kuesioner evaluasi pelaksanaan dan tingkat pengetahuan mahasiswa blok 5 Program Studi Farmasi UMY. Data yang diperoleh diolah menggunakan SPSS (Statistical Package for the Social Sciences), kemudian diuji menggunakan uji Wilcoxon. Intepretasi hasil uji statistik, apabila P value > α (0,05) maka tidak ada perbedaan skor yang signifikan terhadap tingkat pengetahuan mahasiswa. P value α (0,05) maka terdapat perbedaan skor yang signifikan terhadap tingkat pengetahuan mahasiswa. Hasil penelitian menunjukkan, evaluasi pelaksanaan EPE blok 5 dari perspektif mahasiswa adalah 73,34% EPE telah berlangsung baik dan 27% cukup. Tingkat pengetahuan mahasiswa sebelum melaksanakan EPE 50% baik, 14% cukup dan 3,34% kurang baik, setelah dilaksanakan EPE tingkat pengetahuan mahasiswa meningkat yaitu 90% baik dan 10% cukup dengan p value = 0,000 artinya terdapat pengaruh EPE terhadap peningkatan pengetahuan mahasiswa setelah mengikuti EPE. Kata kunci: Early Pharmaceutical Exposure, evaluasi pelaksanaan, tingkat pengetahuan xii

ABSTRACT Early Pharmaceutical Exposure is the activity of a visit by students of Pharmacy Muhammadiyah University of Yogyakarta relating to the material block, as a form of early exposure to help students learn clinical skills and scientific foundation and increase the motivation to understand it. Research aims to find out the results of the evaluation of Early Pharmaceutical Exposure blocks 5 from the perspective of students and to determine the influence implementation of Early Pharmaceutical Exposure to the knowledge level of students block 5 of Pharmacy Muhammadiyah University of Yogyakarta. This research was observational descriptive analytic with cross sectional approach. The sampling technique used was the non-probability sampling through purposive sampling. The samples in this study are pharmacy students year 2015 in Muhammadiyah University of Yogyakarta who have followed Early Pharmaceutical Exposure in block 5. The number of samples in this study were 30 respondents, were given a questionnaire evaluating the implementation and the level of knowledge of students of block 5 of Pharmacy Muhammadiyah University of Yogyakarta. The data obtained were processed using SPSS (Statistical Package for the Social Sciences), were then tested using the Wilcoxon test. Interpretation the results of statistical tests, if the P value > α (0,05) then there is no significant difference in scores on the level of student knowledge. P value α (0,05) then there is a significant difference in scores on the level of student knowledge. The research result showed evaluation of the implementation of Early Pharmaceutical Exposure block 5 from the perspective of the students is 73.34% EPE has lasted well and 27% sufficient. The level of student knowledge before implementing Early Pharmaceutical Expsoure 50% good, 14% sufficient and 3.34% less, after implemented Early Pharmaceutical Exposure knowledge level of students increased, that is 90% good and 10% sufficient, with p value = 0,000 means that there is an influence Early Pharmaceutical Exposure to increased student knowledge after attending a Early Pharmaceutical Exposure. Keywords: Early Pharmaceutical Exposure, the implementation evaluation of knowledge level xiii