Indise. Lista Abreviasaun. Kapitulu I: Intrudusaun

dokumen-dokumen yang mirip
Job Diagnostic Survey (JDS)

A-N-T-I Aliansi Nasionál Timor-Leste ba Tribunál Internasionál (THE TIMOR-LESTE NATIONAL ALLIANCE FOR AN INTERNATIONAL TRIBUNAL)

(THE TIMOR-LESTE NATIONAL ALLIANCE FOR AN INTERNATIONAL TRIBUNAL)

Submisaun ba Komisaun A, Parlamentu Nasional Republika Demokratika Timor-Leste. Husi La o Hamutuk. Kona-ba esbosu lei

BAB IV PEMBAHASAN HASIL PENELITIAN. jenis kelamin (b) tingkat pendidikan (c) pekerjaan (d) masa kerja:

Kerja sama Timor-Leste dan Kuba Di bidang Kesehatan

ANALISIS KINERJA PASAR PADA SALURAN PEMASARAN KOPI ORGANIK DI SUBDISTRITO AINARO VILA, DISTRITO AINARO, TIMOR-LESTE

Setiap negara perlu untuk mengatur sumber daya

Boletim La o Hamutuk

Garda Mor Hato o Reklamasaun Ba Inspesaun Jerál

Direito. Dwi Mingguan Hak Azasi Manusia

Dengan terbitan nomor ini, Bulletin La o Hamutuk memulai volume ketiganya. Sejak dua tahun yang lalu, kami

Pada bulan Februari 2008, perusahaan Enviroenergy De

Lori Aspirasaun Povu Nian Reportajen ida ba diskusaun foku grupu iha Timor Lorosae

Di seluruh dunia, pemerintah yang mempunyai

Direito. Dwi Mingguan Hak Azasi Manusia

The Target Tree Seedling Dr. James B. Friday University of Hawaii Translated by Cesaltino Lopes and Carlos dos Reis November 2004.

Slide 1. Koleksi biji untuk kehutanan Dr. James B. Friday Universitas Hawaii

WORKSHOP KONA-BA DIREITU BA UMA ADEKUADU. Sentru Formasaun João Paulo II Comoro Dili, 3 Juñu 2009

Timor-Leste Agricultural Rehabilitation, Economic Growth, and Sustainable Natural Resources Management Project

Antara tahun , FALINTIL menghadapi masamasa yang sangat sulit, dimana pangkalan pendukungnya (Base de Apoio) digempur dan dihancurkan oleh mi

Slide 2. Projetu kuda ai iha fatin luan no iha rai maran, no ass mai be dala balu malirin sei uza fatin boot atu halo viverus

... REPUBLIK INDONESIA

BAB III. Hasil Penelitian dan Analisis

Building Forestry Nurseries Dr. James B. Friday University of Hawaii November 2004 Translated by Cesaltino Lopes and Carlos dos Reis.

Uang Ikut Berdansa Dalam Pesta Demokrasi

Sembilan Tahun bersama JSMP dalam proses membangun dan penegakan Sistem Yudisial di Timor-Leste

BAB IV PEMBAHASAN. Pada tahun 1994, National Cooperative Business Association. telah mengorganisir petani ke Badan Koperasi Nasional yang

KONTEÚDU. 3 Editoriál. 22 Tatoli Fiar. 3 Husi Provinsiál. 5 Halo buat ne ebé nia dehan. 37 Lidun moris konsagrada. 14 Fila fali ba abut

TIME CODE : :1:02:24 :11 TRANSCRIBER : JOSE HERSON CORRECTED BY ; JULIO APARICIO PICTURE LIAN OGINAL TRANSLATION NOTA 00:00LWS

umum timor leste kebijaksanaan kenderaan /mobil 12 maret hanya pengemudi yang mempunyai sim yang akan dijinkan untuk mengendarai kendaraan.

Di Susun. Oleh. Eusebio da Costa Nim; Fakultas Cispol. Jurusan Hubungan Internasional UNIVERSIDADE ORIENTAL TIMOR LORO SA E (UNITAL)

Lima tahun mendatang, Timor-Leste akan menjadi negara di dunia yang paling tergantung pada minyak, dengan 89%

BAB IV GAMBARAN UMUM LOKASI PENELITIAN

Keadilan dalam Pembangunan dan Pemerintahan di Timor Leste

PROGRAM STUDI TEKNIK SIPIL

PRAKATA. Bpk. Xanana Gusmão Presiden. CNRT/CN

Jumlah Kuesioner. Keterangan. Kuesioner yang disebar 86 Kuesioner yang tidak kembali 19 Kuesioner yang kembali 67 Kuesioner yang tidak digunakan 1

PENTINGNYA RANCANGAN PEMBELAJARAN SOSIOLOGI BAGI DUNIA PENDIDIKAN DI TIMOR LESTE

RANCANGAN UNDANG-UNDANG REPUBLIK INDONESIA NOMOR... TAHUN... TENTANG PENGESAHAN PERSETUJUAN ANTARA PEMERINTAH REPUBLIK INDONESIA DAN PEMERINTAH

BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakang

BAB III OBYEK DAN METODE PENELITIAN. Yang menjadi objek pada penelitian ini adalah Perencanaan Anggaran

Buletin La o Hamutuk Vol. 3, No. 6 Agustus 2002

TESIS. Diajukan Kepada Program Studi Magister Akuntansi Untuk Memperoleh Gelar Magister Akuntansi. Oleh DOMINGOS MAU SORO

BAB I PENDAHULUAN. Seiring adanya clean and good goverment governance dalam pengelolaan. pendekatan yang lebih sistematis dalam penggunaan anggaran.

BAB I PENDAHULUAN. manusia berkisar antara % dengan rincian 55 % - 60% berat badan orang

BAB I PENDAHULUAN. terdiri dari air. Pada tubuh orang dewasa, sekitar % berat badan terdiri dari

BAB I. PENDAHULUAN. Kebutuhan air semakin lama semakin meningkat sejalan dengan

BAB III KEBIJAKAN HUKUM PIDANA TIMOR LESTE. Dalam bab ini akan dibahas mengenai sejarah. terbentuknya undang-undang di Timor Leste yang dilengkapi

BAB III METODE PENELITIAN. Penelitian ini dilakukan di subdistrito Ainaro Vila dan Suco Nugufu, distrito

Studi Performansi Air Bersih Pada Peta Kendali Untuk Minimasi Fungsi Kerugian Waste

BAB I PENDAHULUAN. bersih, cakupan pemenuhan air bersih bagi masyarakat baik di desa maupun

BAB 1 PENDAHULUAN. dunia usaha berlomba lomba untuk menjadi yang terbaik. Sehingga mendorong

BAB 1 PENDAHULUAN. Gizi merupakan salah satu masalah utama dalam tatanan kependudukan dunia.

BAB I PENDAHULUAN. Kegiatan pemasaran merupakan salah satu kegiatan yang menghubungkan

BAB I PENDAHULUAN. mencapai target Tujuan Pembangunan Millenium (Millenium

2014 KAJIAN KUALITAS AIR TANAH DI SEKITAR KAWASAN BUDIDAYA IKAN PADA KERAMBA JARING APUNG DI WADUK JATILUHUR KABUPATEN PURWAKARTA

I. PENDAHULUAN. diantaranya penyakit pada sistem kardiovaskular, penyakit pada sistem

BAB I PENDAHULUAN. Air merupakan senyawa kimia yang sangat penting bagi kehidupan makhluk

BAB III METODE PENELITIAN

BAB III. Disesuaikan dengan tujuan penelitian, jenis penelitian yang digunakan

Apa Kabar Kesehatan Ibu dan Anak di Indonesia?

BAB I PENDAHULUAN. Timor-Leste merupakan sebuah negara yang secara dejure diakui

BAB I PENDAHULUAN. tahunnya lebih dari satu milyar kasus gastroenteritis atau diare. Angka

BAB I PENDAHULUAN. Air adalah sebutan untuk senyawa yang memiliki rumus kimia H 2 O. Air. Conference on Water and the Environment)

BAB III METODOLOGI PENELITIAN. Dewasa ini, banyak perusahaan yang hanya melakukan pengukuran kinerja

HUBUNGAN PEMBERIAN AIR SUSU IBU (ASI) EKSKLUSIF DENGAN KEJADIAN DIARE PADA BAYI UMUR 0-6 BULAN DI WILAYAH KERJA PUSKESMAS GADANG HANYAR

DAFTAR ISI HALAMAN JUDUL...

BAB IV HASIL PENELITIAN DAN PEMBAHASAN. Distrito Dili dipadati penduduk yang datang dari berbagai daerah di Timor-Leste.

BAB III PROSEDUR PENELITIAN. Penggunaan metode dalam suatu penelitian sangat berpengaruh besar

Perencanaan Sistem Penampung Air Hujan Sebagai Salah Satu Alternatif Sumber Air Bersih di Rusunawa Penjaringan Sari Surabaya

BAB I PENDAHULUAN. Program Millenium Development Goals (MDG s) yang terdiri dari delapan

BAB III METODOLOGI PENELITIAN. menghasilkan data deskriptif berupa kata-kata tertulis maupun

BAB 1 PENDAHULUAN. Air merupakan komponen lingkungan yang penting bagi kehidupan. Air

BAB I PENDAHULUAN. (Gaol, 2014). Keberhasilan organisasi dalam menjalankan misinya dapat diukur

BAB III OBJEK DAN METODE PENELITIAN

BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakang Makanan pertama dan utama bagi bayi adalah air susu ibu (ASI). Air susu ibu sangat cocok untuk memenuhi kebutuhan

BAB III METODE PENELITIAN. penelitian ini. Lokasi penelitian dilakukan di PPK Sampoerna yang berupa

BAB I PENDAHULUAN. karena itu, sumber daya air harus dilindungi agar tetap dapat dimanfaatkan

PHBS yang Buruk Meningkatkan Kejadian Diare. Bad Hygienic and Healthy Behavior Increasing Occurrence of Diarrhea

BAB I PENDAHULUAN. Selama usia sekolah, pertumbuhan tetap terjadi walau tidak secepat

@UKDW BAB 1 PENDAHULUAN

BAB I PENDAHULUAN. dalam kesehatan dan kesejahteraan manusia (Sumantri, 2010).

BAB III METODOLOGI PENELITIAN. prosedur penelitian yang menghasilkan data deskriptif berupa kata-kata tertulis atau

BAB I PENDAHULUAN. atau konsentrasi hemoglobin dibawah nilai batas normal, akibatnya dapat

Bab IV Validasi Model Outsourcing Teknologi Informasi

EFEKTIFITAS PENDIDIKAN KESEHATAN TERHADAP PHBS DI MTS MIFTAHUL ULUM KECAMATAN KEMLAGI KABUPATEN MOJOKERTO. Dwi Helynarti Syurandari*)

BAB I PENDAHULUAN. Setiap organisasi sangat dipengaruhi, baik oleh lingkungan internal maupun

PERSEPSI MASYARAKAT TENTANG MENGGUNAKAN AIR MINUM ISI ULANG DI KECAMATAN LENGAYANG KABUPATEN PESISIR SELATAN

KAJIAN PENINGKATAN LAYANAN SISTEM PERPIPAAN AIR MINUM PERKOTAAN MOJOSARI KABUPATEN MOJOKERTO

BAB III LANDASAN TEORI

The Incidence Of Malaria Disease In Society At Health Center Work Area Kema Sub-District, Minahasa Utara Regency 2013

BAB I PENDAHULUAN 1.1 Latar belakang

BAB III METODE PENELITIAN

BAB I PENDAHULUAN A. Latar Belakang

BAB 4 Analisa dan Bahasan

BAB III METODE PENELITIAN. yang lengkap dan mendalam mengenai subyek yang diteliti 30 Oleh karena

(1) menghapuskan kemiskinan dan kelaparan; (2) mewujudkan pendidikan dasar untuk semua orang; (3) mempromosikan kesetaraan gender dan pemberdayaan

ARENA KEBIJAKAN INTERNASIONAL

BAB V KESIMPULAN DAN SARAN. 1. Kebijakan Pemerintah Timor Leste terhadap hak kepemilikan atas tanah sudah

Transkripsi:

Impaktu Projeitu Kanalizasaun Be moos ba Komunidade Aldeia Mota Ikun, Suku Mota Ulun - Sub-Distrito Bazartete, Distrito Liquisa (A Beneficiary Impact Assessment) i LUTA HAMUTUK

Autor: Zenilton Zeneves Prefasiu: Mericio Akara, Direitor Luta Hamutuk Design no Layout: Zeloy Aquino Vieira All rights reserved Edisaun I, April 2012 Suporta Husi: Tiri making Integrity Work, União Europeia no Luta Hamutuk Institute Direitu protesaun ba obra literariu no autor nian ne ebe garente iha Konstituisaun RDTL. Bele halo kopia literariu maibe tenke temi autor nia-naran no fontes tuir etika literariu nian. Address: Rua Gov. Celestino da Silva-Farol, Aldeia Lirio, Suco Motael, Vera Cruz, Dili Email Add: lutahamutuk.timorleste@gmail.com Website: www.lutahamutukinstitute.org PO. BOX: 1034, Correios, Dili, Timor-Leste Tel: (+670) 332 2619 or (+670) 726 3783 & 724 3966 LUTA HAMUTUK ii

Indise Lista Abreviasaun Kapitulu I: Intrudusaun A. Komite KMSPDI Sub Distrito Bazartete B. Objektivu Peskiza C. Bene efisiu Peskiza D. Fatin Bene efisiariu assessment Kapitulu II: Enkuadramentu Teoriku Kapitulu III: Metodolojia ba Beneficiry Impact Assesment A. Metodolojia Basiku B. Metodo Halibur Dadus C. Tekniko Foti Sampel Peskiza D. Analiza Dadus Kapitulu IV Resultadu no Diskripsaun Dadus Kapitulu V Konklusaun no Rekomendasaun Referensia Perfil iv 1 2 3 3 3 4 6 6 6 6 7 8 16 18 19 iii LUTA HAMUTUK

Lista Abreviasaun BOQ CDO GMF KMSPDI MCK MDGs OGE PDD PERMENKES SEASU TBC WHO USD : Bill Of Quantity : Community Development Officer. : Grupo Manaija Fasilidade : Komite Monitorizasaun e Supervizaun Projektu Dezenvolvimentu Infrastruktura : Mandi Cuci Kakus : Millinium Development Goals : Orsamentu Geral do Estadu : Projektu Dezenvolvimentu Desentraliza : Peraturan Mentri Kesehatan : Sekretariu do Estadu Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urbanizasaun : Tuberclose : World Health Organisation : United State Dolar LUTA HAMUTUK iv

KAPITULU I Intrudusaun Bee hanesan faktor prinsipal ba ema nia moris iha mundu. Tamba ema nia kualidade moris depende makas ba kualidade be e mak sira konsume. Kualidade bee ne ebé mak diak, sei suporta ba ekosistema ne ebé saudavel ne ebé ikus mai sei hasae progresu saude ema nian. Neduni, wainhira ema asesu ba bee moos ne ebé mak la iha kualidade no kuantidade konsume ladun sufisiente, sei iha influensia ba kondisaun no saude ema nian. Tamba bee hanesan zat gizi makro ne ebé importante ba ema. Bee nia Benefisiu mak hanesan fontes atu absorve mineral, atu halo balansu ba temperatura isin, forma sel no bele halo sistema dijestivu bele lao diak 1. Atu ema nia isin bele halao nia funsaun ho diak ema presija hemu bee tuir standar saude ne ebé mak diak. Tamba ne e, ema presija bee litru 20-50 litru ba kada ema ida kada loron. Maibe numeru normal liu ema konsume bee tenke to deit 30 litru ne ebé ita bele ho kontazen hanesan tuir mai ne e: 5 litru uza hodi tein no han no 25 litru ba sanitasaun 2. Wainhira ema nia konsume bee menus to o deit 20 litru ema sei la hetan problema no sei bele halao nia moris ho normal e saudavel. Maibe wainhira menus husi 20 ema sei la moris normal no saudavel. Standar konsume bee ne ebé mak mensiona iha leten ne e hanesan standar ideal. Maibe realidade ema nia konsume ba bee moos agora oin seluk, tamba populasaun iha mondu agora infrenta problema bee moos no iha ameasa laran. Tuir riset WHO nian iha tinan 2006 hateten katak pada tahun 2006 menunjukkan dalam satu dekade terakhir, rata-rata 50.000 orang meninggal per hari karena penyakit yang berkaitan dengan air tak bersih. 3 Iha kontektu Timor Leste problema asesu ba bee moos sai hanesan problema seriu, maske Governu seidauk seriu atu halo investimentu iha area ne e. Tuir dadus ne ebe mak Luta Hamutuk hetan, hatudu katak populasaun Timor Leste ne ebe mak asesu ba beé moos 69% husi total populasaun no iha deit 59% mak asesu ba saniamentu baziku. Iha parte seluk Dadus hatudu moos katak iha 12% labarik ne ebe mak mate nia idade la to o tinan 5, tamba la iha asesu ba bee ne ebe mak iha kualidade no saneamentu baziku 4. 1 http://www.attayaya.net/2011/07/manfaat-air-untuk-kita-semua.html, Diambil dari tulisan aslinya di Riau Pos, Ahad 24 Juli 2011 Halaman 35. 2 http://walhi-sumsel.blogspot.com, SABTU, JUNI 28, 2008. 3 http://www.attayaya.net, Air Untuk Kita Semua, Sarwan Kelana Mahasiswa Ushuluddin UIN Suska Riau. 4 Website Water aid Timor Leste. 1 LUTA HAMUTUK LUTA HAMUTUK

Problema hirak ne e laos ona problema nasaun ida nian deit, maibe sai ona prekupasaun global nasaun hotu iha mondu. Tamba asuntu bee moos sai hanesan prekupasaun global, nasaun barak mak konkorda hodi tau problema bee moos hanesan programa global ho naran Millinium Development Goals (MDGs). Objektivu ida husi MDG mak atu minimiza numeru populasaun iha mundo ne ebé mak seidauk asesu ba bee moos antes tinan 2015. Programa MDGs em jeral iha objektivu dezenvolvimentu 8, ne ebé nasaun 189 mak adopta ona. Maibe nasaun 147 deit mak asina/ratifika ona programa ida ne e no konkorda atu atinji objektivu hirak ne e iha tinan 2015. Iha objektivu MDGs ba pontus 7 nian, koalia kona ba menjamin daya dukung lingkungan hidup, iha alinea 2 hateten katak: Pada tahun 2015 mendatang diharapkan mengurangi setengah dari jumlah orang yang tidak memiliki akses air minum yang sehat. Hanesan nasaun ne ebé mak adopta no implementa programa dezenvolvimentu global MDGs, Governu mos interpreta programa hirak ne e ba planu dezenvolvimentu nasional no anual. Tuir planu dezenvolvimentu anual IV Governu konstitusional, iha tinan 2010 tau be e moos nudar prioridade ida. Atu konkritiza politika ida ne e Governu aloka orsamentu liu husi Orsamentu jeral do Estadu hodi aloka orsamentu ba projektu bee moos no saneamentu. Iha periodo Orsamentu Geral do Estadu tinan 2010 ne e, Governu aloka orsamentu ba bee moos no saneamentu liu husi projeitu PDD hodi transfere ba distrito 13 iha Timor Leste. Bazeia ba kondisaun kritiku ne ebé mak ami esplika iha leten, Institutu Luta Hamutuk hahu inisia aktividade iha nivel distritu to o Aldeia, hodi tau matan ba projeito baziku ne ebé mak importante. Neduni ami konsidera be e moos nudar asuntu prinsipal ida ne ebé presiza ema hotu tau atensaun. Hodi nune e projeito hirak ne e bele hetan susesu no bele fo asesu bee moos ba komunidade sira. Atu realiza aktividade hirak ne e ho sistematiku no planeadu, Luta Hamutuk estabelese ona komite monitoramentu ida iha Bazartete (KMSPDI-Bazartete). A. Komite KMSPDI Sub Distrito Bazartete Iha loron 27 de Fevereiru 2010 Luta Hamutuk ho autoridade local no representante komunidade iha sub distrito Bazartete, hari i Komite Monitorizasaun no Supervizaun ba Projeitu Dezenvolvimentu Infrastruktura (KMSPDI). Objetivu ida mak atu halao monitorizasaun ba projeitu infrastruktura. Membru komite ne e kompostu husi Administrador Sub Distrito Bazartete (Koordenador), representante Saude Sub Distrito Bazartete, Community Development Officer/CDO, Representante eskola, Xefe do suco Fatumasi, Fahilebu no Metagou, Representante Luta Hamutuk no Representante Focal point iha sub Distrito Bazartete, nomos representante Joventude. Ejistensia husi komite iha Sub Distrito Bazartete ho objetivu hanesan tuir mai ne e; primeiro, liu komite ida ne e Luta Hamutuk bele kapasita no reforsa membru komunidade. Segundo, bele bele promove partisipasaun maksimu husi Autoridade lokal no komunidade hodi bele partisipa iha prosesu dezenvolvimentu nasional iha nivel baze. Terseiro, Autoridade lokal no komunidade bele halo kontrolo ba exsekusaun orsamentu iha sira nia distrito no sira nia area rasik. Komite tau matan ona ba projeitu 3, ne ebé relasiona ho bee moos iha sub distrito Bazartete. Projeitu hirak ne e hahu iha 2010, mak hanesan: 1. Projeitu Instalasaun kanu, tembok keliling/moru hadulas ba makina sanyo, no Instalasaun eletrisidade ba area bee matan hodi bele liga ba makina Sanyo iha suku Lauhata ho total orsamentu hamutuk USD $ 60.000.00. 2. Konstruksaun sistema be e moos gravitasaun iha Aldeia Urluli, Fatureno, Ergoa no fatuhuo- Suco Leorema. Total orsamentu hamutuk USD $100.000.00. 3. Projeitu perfurasaun no instalasaun be e moos iha Aldeia Mota Ikun-Suco Mota Ulun ho total orsamentu hamutuk $ 80,000 5. Bazeia ba resultadu monitoramentu husi projeitu tolu ne e, projeitu rua mak implamenta ona. Projeitu ida iha suku Leorema la implementa, tamba alokasaun orsamentu la sufisiente atu implementa 5 Livru OGE 2010, No. 2, Pajina 56. LUTA HAMUTUK2

projeitu. Neduni, bazeia ba ejisensia komunidade no Komite Monitoramentu Governu aloka fali orsamentu ba tinan 2011. Maibe, iha tinan 2011 projeitu ida ne e moos la konsege implementa ho razaun orsamentu la too tan. Neduni, Governu re-aloka tan orsamentu ba tinan 2012. Ho realidade ne e, Komite sei kontinua tau matan to o projeito ne e implementa. Problema ida ne e akontese tamba Governu la seriu hodi halo Studu antes aloka orsamentu ba projeitu. Husi projeitu rua ne ebé mak implamenta ona ne e, komite fo fokus no halo impact assessment ba projeitu iha aldeia Mota Ikun-Suku Mota Ulun nudar target avaliasaun/assesment. B. Objektivu ba Beneficiary Impact Assessment Objektivu husi assessment ida ne e mak atu buka hatenee opinaun Komunidade kona ba implementasaun projeitu ho nia impaktu. Pontus hirak tuir mai ne e mak sai nudar asumsi dasar: 1. Implementasaun projeitu atinji duni Metas no objektivu politika Sekretariu de Estado da Eletrisidade, Água e Urbanizasaun/Diresaun Nasional de Águas e Saneamento ka lae? 2. Oinsa tranparansia iha implementasaun projeitu bee moos? 3. Oinsa ho partisipasaun Komunidade? 4. Oinsa Sustentabilidade projeitu ne e rasik? C. Benefisiu husi Beneficiary Impact Assesment Depois de assesment ne e, komite monitoramentu no Luta Hamutuk bele hato o rekomendasaun balun ba Governu, hodi bele hadia diak liu tan nia planu dezenvolvimentu iha seitor bee moos no saneamentu. Komite ho Luta Hamutuk mos hanoin katak ho assessment ne e, bele ajuda liu tan membru komite sira nomos autoridade lokal hodi bele hatene prosesu no impaktu husi investimentu orsamentu Geral do Estadu ba komunidade, liu-liu iha seitor bee moos no saneamentu. D. Fatin Beneficiary Impact Assessment Fatin assessment halo iha aldeia Mota Ikun- Suku Mota Ulun. Suku ida ne e administrativamente parte ba Sub Distrito Bazartete. Total Populasaun iha suku ne e hamutuk 1,831 ho total uma kain 276 6. Geografikamente suku distinadu iha parte este baliza ho suku Tibar. Iha parte sul baliza ho suku Fatumasi no iha parte oeste baliza ho suku Lauhata. Mayoria populasaun iha suku ida ne e moris ho vida agrikultor no peskador. 6 Sensus Populasaun no Uma Kain 2010, Distribuisaun Populasaun tuir Area Administrativu, Volume 2, Ministeriu Finansa 3LUTA HAMUTUK

KAPITULU II Enkuadramentu Teoriku Tuir paradigma Governu atu halao Dezenvolvimentu seitor infrastruktura bee moos, bazeia ba politika hanesan tuir mai ne e:...água potável como as principais prioridades emtermoos de infraestruturas uma vez que estes projectos irão claramente contribuir para a saúde física, cultural e económica do país. 7 Bazeia ba politika Governu iha leten Ministeriu Infrastruktura liu husi Sektretariu do Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urabanizasaun, tau prioridade iha seitor agua hanesan tuir mai ne e: a. Continuação da reabilitação do abastecimento de água nas áreas urbanas. b. Aumento de estabelecimentos de abastecimento de água nas zonas rurais 8. Ho prioridade hirak iha leten Governu liu husi Sekretariu de Estado da Eletrisidade, Água e Urbanizasaun nia metas no objektivu importante hanesan tuir mai ne e: Metas: 1. Angariar novos consumidores. 2. Utilização de bombas de elevação elétricas a funcionar bem e dentro do cronograma estabelecido. 3. Fornecer água potável às comunidades. 4. Qualquer outra alternativa para disponibilizar água potável através do sistema existente. 5. Facilitar o acesso das comunidades à água potável em 69 aldeias, com impacto directo e positivo para a sua saúde e higiene, além de melhorar a economia nos 13 distritos. 6. Melhorar a higiene das comunidades e permitir a utilização de latrinas e casas de banho. Objektivu: 1. Angariar novos consumidores; 2. Reduzir o desperdício de. água e aumentar a quantidade ea qualidade da água; 3. Melhorar o abastecimento de água potável em Díli e nos distritos 4. Melhorar a higiene e e facilitar o acesso das comunidades à água potável a não mais de 100 m de distância das suas casas. 5. Garantir a boa qualidade da água e prevenção de doenças transmissíveis decorrentes da insuficiência de latrinas e casas de banho, de modo a alcançar os Objectivos de Desenvolvimento do Milénio (MDG 2015). 9 7 Livro Orsamentu Geral do Estadu 2010, No1Pajina 8. 8 Livro Orsamentu Geral do Estadu 2010, No1Pajina 263. 9 LIVRU Orsamentu Geral do Estadu 2010, No. 1, pajina 263 4 LUTA LUTA HAMUTUK4

Atu atinji Metas no objektivu hirak iha leten iha mos hanoin seluk, ne ebé mak dehan katak laos deit hari infrastruktura bee moos em termus kuantidade, maibe tenke bee moos ida ne ebe mak viabel no iha kualidade atu konsume. Tamba tuir dadus katak total air tawar iha mundo iha deit 4%. Husi 4% ne ebé mensiona ne e iha deit 1% mak viabel atu konsume (Prof Dr Sari Bahagiarti ahli hidrogeologis). Ho razaun ida ne e mak ita tenke kuidadu wainhira atu konsume bee moos. Bazeia ba kondisaun kona ba kualidade no kuantidade bee moos, ita bele konsidera mos perspektiva balun hanesan tuir mai ne e Kualitas air secara umum menunjukkan mutu atau kondisi air yang dikaitkan dengan suatu kegiatan atau keperluan tertentu. Sedangkan kuantitas menyangkut jumlah air yang dibutuhkan manusia dalam kegiatan tertentu. Air adalah materi esensial di dalam kehidupan, tidak ada satupun makhluk hidup di dunia ini yang tidak membutuhkan air. Sebagian besar tubuh manusia itu sendiri terdiri dari air. Tubuh manusia rata-rata mengandung air sebanyak 90 % dari berat badannya. Tubuh orang dewasa, sekitar 55-60%, berat badan terdiri dari air, untuk anak-anak sekitar 65% dan untuk bayi sekitar 80%. Air bersih dibutuhkan dalam pemenuhan kebutuhan manusia untuk melakukan segala kegiatan mereka (Artikel Urip Santoso). Neduni, tuir perspektiva kona ba bee moos ne ebé mensiona iha leten ita bele simu tan esplikasaun tuir mai ne ebé dehan katak perlu diketahui bagai-mana air dikatakan bersih dari segi kualitas dan bisa digunakan dalam jumlah yang memadai dalam kegiatan seharihari manusia. Ditinjau dari segi kualitas, ada beberapa persyaratan yang harus dipe-nuhi, di antaranya kualitas fisik yang terdiri atas bau, warna dan rasa, kulitas kimia yang terdiri atas ph, kesadahan, dan sebagainya serta kualitas biologi diman air terbebas dari mikroorganisme penyebab penyakit. Agar kelangsungan hidup manusia dapat berjalan lancar, air bersih juga harus tersedia dalam jumlah yang memadai sesuai dengan aktifitas manusia pada tempat tertentu dan kurun waktu tertentu 10. Ho argumentu ida ne e mak iha nasaun balun iha standar kona bee moos. Ita bele konsidera nasaun Indonesia, ne ebé mak interpreta bee moos ho kualidade ba regulamentu Ministerial ne ebé mak dehan katak : Parameter kualitas air bersih yang ditetapkan dalam PERMENKES 416/1990 terdiri atas Parameter fisik, parameter kimiawi, parameter mikrobiologis 11. Iha parte seluk, atu atinji objektivu no standar hirak ne e Luta Hamutuk hanoin katak presiza iha transparansia no akuntabilidade e sustentabilidade husi projeitu bee moos. Ho transparansia no akontubilidade komunidade sira bele partisipa no hatene kona ba objektivu saida mak atu atinji iha prosesu dezenvolvimentu infrastruktura bee moos no oinsa projeitu ne e bele kontribui ba sustentabilidade bee moos agora no ba futuru. 10 KUALITAS DAN KUANTITAS AIR BERSIH UNTUK PEMENUHAN EBUTUHAN MANUSIA, Jurnal Urip Santoso, 18/01/201 11 AIR BERSIH YANG LAYAK MINUM DAN DIKONSUMSI, http://www.resepbunda.biz/2012/01/31/air-bersih-layakminum-dikonsumsi/ 5LUTA HAMUTUK

KAPITULU III Metodolojia ba Beneficiry Impact Assesment A. Metodolojia Basiku Metodolojia ne ebe mak uza iha beneficiary impact assessmentu ne e mak uza apromisumasaun kualitativu. Tuir metodu ida ne e katak Pendekatan kualitatif adalah suatu proses pene elitian dan pemahaman yang berdasarkan pada metodologi yang menyelidiki suatu fenomena sosial dan masalah manusia. Pada pendekatan ini, peneliti membuat suatu gambaran kompleks, meneliti kata-kata, laporan terinci dari pandangan responden, dan melakukan studi pada situasi yang alami (Creswell, 1998:15). Bogdan dan Taylor (Moleong, 2007:3) mengemukakan bahwa metodologi kualitatif merupakan prosedur penelitian yang menghasilkan data deskriptif berupa kata-kata tertulis maupun lisan dari orang-orang dan perilaku yang diamati. 12 B. Metodo Halibur Dadus Metodo halibur dadus kualitativu ne ebé mak uza iha Beneficiary assessment mak hanesan tuir mai ne e: 1. In-Depth interview 2. Observasaun 3. Lee Dokumentus ne ebé mak relevante 4. Focus Group Discussions (FGDs) 13 C. Tekniko Foti Sampel Peskiza Tekniko foti sample iha peskiza kualitatifu ida ne e mak uza tekniko probability sampling. Tuir prof. Dr. Sugiyono: teknik probability sampling adalah teknik pemgambil sampel yang memberikan peluang yang sama bagi setiap unsur (anggota) populasi untuk dipilih untuk menjadi anggota sampel 14. Instrumento sampling mak uza hodi determina sample mak Sample size calculator no researcher Randomizer. Unit sampel ne ebé sei uza iha intervista mak uma kain (household), laos individual ka familia. Tamba iha kontekstu Timor-Leste uma ida bele iha familia barak. Neduni ami sei konsidera deit uma kain ida iha familia inti nia laran (nuclear family / household). Objetivu husi metodologia hirak ne e mak oinsa uza grupo ne ebé ki ik atu bele representa grupo ne ebé bot. Tamba kustu sei barak liu wainhira ita intervista hotu uma kain iha Suco ida nia laran. 12 Lembaga penelitian Mahasisiwa Penalaran Universitas negari Makasar, http://www.penalaran-uunm.org/index.php/ artikel- nalar/penelitian/116-metode-penelitian kualitatif.html. 13 Lembaga penelitian Mahasisiwa Penalaran Universitas negari Makasar, http://www.penalaran-uunm.org/index.php/ artikel- nalar/penelitian/116-metode-penelitian-kualitatif.html 14 Livru Memahami Penelitian Kualitatif, prof. Dr. Sugiyono, pajina 52 LUTA LUTA HAMUTUK6 HAMUTUK6

Tanba ne e aproximasaun sampling fo posibilidade atu bele halo seleksaun ba grupu ki ik ida husi total populasaun ne ebe iha. Metode sampel size calculator sei uza hodi determina sampel size no confidensial level nomos interval level. Iha prosesu determina sampel uma kain iha asesmentu ba projeitu bée moos ne e uza moos instrumentu Randomizer hodi halo selesaun ba numeru uma kain ne ebé mak sai hanesan sampel. Wainhira uma kain ne ebé selekta ona la marka prezensia durante intervista, peskizador sei intervista fali uma kain seluk ne eb besik. Uma kain ne ebé atu hetan seleksaun, normalmente sira ne ebe sai benefisiaru ba projeitu konstruksaun bee moos. Ho instrumentu randomizer no sampel size calculator, ekipa peskiza konsege determina ona sampel peskiza hamutuk uma kain 6 iha aldeia Mota Ikun, suku Mota Ulun ho numero 53, 90, 82, 33, 94, 14. Confidence level sampel hirak ne e bazeia ba sample size calculator nian metodolojia iha confidence level 99%. Ne e bele justifika katak total sampel neen (6) ne e bele respresenta uma total uma kain mak iha Suku refere no confidence interval level 51,41% ne ebé signifika katak resposta husi sampel uma kain ne e bele reprsenta uma kain iha suku hirak ne e nia resposta. Iha peskiza kualitatifu ne e mos sei halo intervista ho autor save sira iha komunidade laran, hanesan xefe suku. Objetivu husi intervista ho ema importante iha komunidade ne e para bele hetan informasaun ne ebé klean no peskiza bele komprehensivu. D. Analiza Dadus Metodolojia mak uza hodi analiza dadus mak analiza dadus kualitativu. Prosesu analiza dadus kualitativu ne ebé hanesan prosesu ida ne ebé interaktivu no aktivu. Tamba ne e peskizador kualitativu tenke leé dadus narativu dala barak, hodi buka hatene nia signifika ho klean hodi nune bele halo intrepretasaun. Tuir Morse dan Field (1995) mencatat bahwa analisis kualitatif adalah: proses tentang pencocokan data bersama-sama, bagaimana membuat yang samar menjadi nyata, menghubungkan akibat dengan sebab. Yang merupakan suatu proses verifikasi dan dugaan, koreksi dan modifikasi, usul dan pertahanan. Iha analiza dadus ba beneficiary impact assessesment ida ne e Luta Hamutuk kategoriza dadus tuir objektivu assessment. 7LUTA HAMUTUK

KAPITULU IV Diskripsaun No Rezultadu Analiza Dadus A. Diskripsaun Dadus Bazeia ba resultadu analiza dadus Luta Hamutuk halo diskripsaun tuir objektivu assesment hanesan tuir mai ne e: 1. Mapa asesu bee moos iha sub Distritu Bazartete Bazeia ba dadus sensus populasan 2010 kona ba sosial no ekonomia iha sub distritu Bazartete, ami identifika hanesan tabela tuir mai ne e: Grafiku 1.1 Uma kain Privadu tuir tipu fontes bee hemu Sub Distritu Bazartete Fontes: Livru Sensus 2010, Karateristiku sosial no ekonomia. Hare ba grafiku 1.1, hatudu katak tipu asesu bee moos familia iha sub distritu Bazartete 58% mak asesu ba bee moos tipu kanalizasaun bee moos to iha uma laran, uma liur, torneira publiko nomos kuaze 44% mak asesu ba tipu bee moos sira seluk. 8 LUTA LUTA HAMUTUK HAMUTUK8

1. Politika Governu Tuir Politika Governu liu husi Ministeriu Infrastruktura tau seitor agua hanesan prioridade iha prioridade B, ne ebé mak hateten katak.aumento de estabelecimentos de abastecimento de água nas zonas rurais 15. Ho objektivu Melhorar a higiene e e facilitar o acesso das comunidades à água potável a não mais de 100 m de distância das suas casas. 16 Bazeia ba Politika Governu iha leten ami identifika katak iha tinan 2010 Governu aloka orsamentu hamutuk US $ 7,605,000.00 ba 13 distritu (Livru OGE 2010, No 2). Husi total alokasaun orsamentu ida ne e kada distritu hetan alokasaun orsamentu hanesan iha grafiku tuir mai: Grafiku 1.1 Total alokasaun orsamentu Projeitu Bee moos iha 13 Distritu Husi total orsamentu Projeitu iha leten Luta Hamutuk identifika katak kada distritu hetan projeitu hanesa tuir mai ne e: Grafiku 1.2 Total alokasaun projeitu bee moos no saneamentu ba 13 distritu OGE 2010. 15 Livru Orsamentu Geral do Estadu 2010, No.I, Pajina 263. 16 Livru Orsamentu Geral do Estadu 2010, No.I, Pajina 267 9LUTA HAMUTUK

Hare ba Grafiku 1.1 no 1.2 hatudu katak alokasaun orsamentu no alokasaun projeitu refleta Politika Governu. Tamba total projeitu hirak ne e Luta Hamutuk identifika katak bele atinji indikador Sekretariu do Estadu Eletrisidade agua e Saneamentu no Urbanizasaun nian ne ebé atu fo asesu agua potavel ba aldeia 69. Maske atinji ona objektivu Sekretariu do Estadu Eletrisidade agua e Saneamentu no Urbanizasaun, maibe Luta Hamutuk nia observasaun hatudu katak alokasaun orsamentu hirak ne e foin too deit nivel fornesementu agua. Maibe fornesementu agua hirak ne e bele viable ona tuir standar saude atu konsume ka lae, ne e seidauk iha indikador forte hodi bele garantia. Husi total alokasaun orsamentu no projeitu iha leten, distritu Liquisa hetan alokasaun projeitu bee moos hamutuk 11 hanesan tabela tuir mai ne e: Tabela 1.1 Alokasaun Projektu husi OGE 2010 ba Sub-distritu Bazartete No Tipo Projeitu Total Orsamentu($) 1 Instalasaun kanu, moro hadulas, no instalasaun electricidade iha Bomba/liga ba makina Sanyo, 60,000 Suco Lauhata- Bazartete 2 Instalasaun kanu, moro hadulas, no instalasaun electricidade iha Bomba Suco Dato - Distrito 60,000 3 4 5 6 7 8 Liquica Troka kanu antigo iha Cidade Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha Aldeia Delesovti - Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha Aldeia Pandevou no Kaikasavou - Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha Aldeia Matebian/ Kanalehohuru - Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha Aldeia Kaidiko - Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha Suco Loidahar - Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha 50,000 70,000 80,000 70,000 70,000 150,000 9 Aldeia Urluli, Fatune ero, -Ergoa, 100,000 Fatuhou Suco Leorema Liquica 10 11 Perfurasaun no instalasaun bee moos iha Aldeia Motaikun Suco Motaulun Liquica Konstruksaun bee moos Gravitasaun iha Suco Lukulai Distrito Liquica 80,000 70,000 Fontes Livru OGE 2010, No. No 2, Desenvolvimento dos Distritos. 3. Implementasaun projeitu Bee moos iha aldeia Mota Ikun Bazeia resultadu beneficiary impact assessment, idetifika katak implementasaun projeitu bee moos iha aldeia mota ikun ho tipo projeitu perfurasaun no instalasaun ne ebe uza makina ho enerjia eletrisidade. Projeitu ida ne e implementas husi kompania Dato ho total orsamentu hamutuk USD 80,000. Ekipa ne ebé halo assesment hare katak bee moos ne e kuantidade diak, maibe komunidade sira seidauk uza masimu. Bazeia ba dadus ne ebé mak Luta Hamutuk hetan, loron ida komunidade iha aldeia Mota Ikun uza bee moos husi projeitu ida ne e kuaze 50-100 litru/familia. Ekipa husi Luta Hamutuk identifika katak komunidade sira konsume bee moos husi projeitu ne e la tuir standar saude, ne ebé hateten katak valor mediu konsume ema ida mak 30 litru/loron/ema ida. Iha parte seluk ekipa Luta Hamutuk identifika katak, komunidade la konsege uza bee moos hirak ne e ho masimu, tamba la iha tanke iha estasaun tornera. Nune e moos identifika faktor positive balun mak hanesan; primeiro, projeitu ida ne e konsege muda kondisaun husi asesu bee masin ba bee moos. Segundu, konsege halo komunidade sira asesu bee LUTA HAMUTUK10

moos besik liu kompara ho antes projeitu ne e implementa. Tamba Antes projeitu implementa komunidade sira asesu bee moos ho distansia kuaze 1-1,5 km. Iha tempo mak hanesan ekipa Luta Hamutuk moos identifika dadus balun mak hane esan tuir mai ne e; primeiro, la iha informasaun husi Ministeriu Saude katak bee moos ne e tuir ona standar atu konsume ka seidauk. Tamba tuir komunidade katak bee moos husi projeitu ne e manas, ladun hanesan bee moos ne ebé mai husi foho. Segundu, kuaze mayoria familia iha aldeia Mota Ikun la iha haris fatin ho kualidade diak, tamba komunidade la iha kapasidade ekonomiku hodi halo. Terseiru, liu husi Focus Group Discussions identifika mos moras hanesan moras TBC, Malaria, Diarea ho kustipado ne ebé akontese iha Aldeia Mota Ikun. 4. Tranparansia Implementasaun projeitu be e moos. Bazeia resultadu intervista ho benefisiariu iha aldeia Mota Ikun Ekipa Luta Hamutuk identifika katak, em jeral la iha transparansia iha prosesu implementasaun projeitu. Problema ne ebe mak Luta Hamutuk identifika mak hanesan tuir mai ne e: a. Komunidade la hatene orsamentu hira mak aloka ba Projeitu Durante implementasaun projeitu ida ne e komunidade la iha informasaun kona ba alokasaun orsamentu ba projeitu. Tamba komunidade la iha informasaun husi Sekretariu Estadu Eletrisidade, Agua e Saneamentu no Urbanizasaun. Maske komunidade la iha informasaun offisial kona ba alokasaun orsamentu projeitu, maibe komunidade balun informalmente hatene alokasaun orsamentu husi membru komunidade seluk ne ebé dehan katak alokasaun kuaze USD$ 80.000 ba projeitu ne e. b. Kompania la transparansia ba Komunidade Tuir politika transparansia ba esekusaun Orsamentu Geral do Estado, iha prosesu implementasaun projeitu ruma kompania iha dever atu transparante ba komunidade relasaun ho projeitu. Transparansia ne ebe mak kompania presiza halo mak tau kuadru projeitu iha fatin implementasaun projeitu, halo inkontru ho komunidade relasiona ho projeitu no fo kone esementu ba lider komunitariu. Durante implementasaun projeitu ne e akipa Luta Hamutuk identifika katak, Kompania tau duni kuadru projeitu iha fatin implementasaun maibe, Informasaun ne ebé mak kompania tau la kompleta. Tamba kompania tau deit naran kompania no durasaun projeitu, maibe orsamentu projeitu la tau iha kuadru projeitu. kompania moos la fo informasaun ba komunidade ho lider komunitariu sira kona ba implementasaun projeitu. Maske la iha informasaun klaru husi kompania, lider komunitariu halao nafatin nia knar no fo nafatin informasaun em jeral ba komunidade liu husi inkontru iha nivel aldeia. 5. Kualidade implementasaun projeitu fisiku bee moos Maske komunidade iha aldeia Mota Ikun desde de inisiu la iha informasaun kona ba material ne ebé mak kompania uza hodi halo konstruksaun, maibe nia resultado kualidade projeitu beé moos ne e diak. Ijemplu, kompania konsege uza paralon hodi dada bee moos, no la uza besi kanu. Paralon ne e tuir duni realidade rai iha Suku Mota Ikun ne ebe besik tasi ibun. Tuir komunidade katak se kompania uza besi kano bele fruzu lalais, tamba besik tasi. Maske nune, komunidade fo kritiku ba kompania katak paralon mak sira uza ho diameter kiik, ne ebé dala ruma iha tempo future mai sei la tahan wainhira bee sai bot no bele estraga makina. 6. Implementasaun projeitu la tuir Komunidade nia hakarak Implementasaun projeitu la tuir komunidade nia nesesidade domestika/ladun besik ba sira nia uma, tamba la iha tanke iha estasaun tornera (Penampungan transisi). Realidade ne e halo komunidade sira seidauk uza bee moos ne e ho efektivu no efesiensia tamba fatin kuru bee dook nafatin. Kondisaun ida ne e mak halo komunidade sei uza bee posu hodi haris maske bee ne e nia sabor mer/masin. Problema ida ne e akontese tamba komunidade la partisipa iha prosesu planeamantu husi inisiu to implementasaun projeitu. Problema ida ne e moos mak halo implementasaun projeitu la tuir komunidade nia presiza. Ijemplu komunidade hakarak presiza tau tanke transisaun iha estasaun tornera, maibe kompania la halo tuir. Iha tempo mak hanesan, komunidade hakarak kanalizasaun bee moos presiza dook husi Estrada, tamba Governu iha planu atu halo luan Estrada, maibe kompania kanaliza bee moos besik Estrada no iha posibilidade atu sobu fali wainhira projeitu estrada hahu. Ida bele gasta LUTA HAMUTUK 11

tan osan no tempo para hadia, tamba ne e mak komunidade konsidera kompania no Governu ladun koordena didiak no gasta osan la ho planu mak integradu. 7. Partisipasaun Komunidade ba Implementasaun Projeitu Em termus partisipasaun, ekipa Luta Hamutuk konsege identifika pontus importante balun tuir mai ne e: Iha prosesu planeamentu ba projeitu bee moos ladun iha konsultasaun ne ebé diak ho komunidade. Partisipasaun komunidade ladun maximu iha kontekstu halo Monitorizasaun no kontrolo ba projeitu. Maibe komunidade balu konsege halo monitorizasaun no advokasia. Ijemplu konsege identifika kata kompania tau kuadru projeitu maibe la tau orsamentu. Maibe, iha prosesu implementasaun konsege kria mekanismu servisu ho sistema rotasaun. Ida ne e bele fo espasu ba partisipasaun komunidade. Iha tempo mak hanesan, durante implementasaun projeitu bee moos komunidade konsege partisipa, hanesan sai trabalhador iha projeitu hodi hit fatuk, simenti, no raihenek. 8. Sustentabilidade Bee moos Sustentabilidade projeitu ne e importante, Neduni presiza iha jestor ne ebé bele responsabiliza hodi halo kontrolo, distribuisaun no manutensaun. Maske projeitu ne e kompania sira seidauk entrega formalmente ba lider komunitariu, maibe komunidade hari ona Grupo Maneija Fasilidade (GMF) ne ebé sei halo manajementu ba projeitu bee moos ida ne e. Atu garante sustentabilidade projeitu ida ne e grupo GMF ho komunidade sei kontribui orsamantu kada uma kain ho total USD 0,50 cent, hodi halo manutensaun ba projeitu bee moos. B. Resultadu Analiza Dadus 1. Kondisaun Asesu bee moos iha Sub Distritu Bazartete Bazeia ba grafiku 1.1 iha leten Luta Hamutuk analiza katak kuaze komunidade ho total 56% mak asesu ba bee moos too iha uma laran, uma liur, no torneira publiko no iha deit 44% mak asesu ba fasilidade bee moos konvesional. Husi total 56% iha 2% deit mak hetan asesu bee moos too uma laran. Maibe kondisaun ida ne e Luta Hamutuk analiza katak seidauk bele garantia katak komunidade nia asesu ba bee moos tuir stadar saude nian ne ebe mak bele konsume tuir kuantidade no kualidade bee moos. Ekipa Luta Hamutuk moos analiza katak laos deit kuantidade bee moos mak bele garantia katak komunidade bele Konsume tuir standar. Maibe kualidade bee mak sai mos faktor importante atu atinji standar saude komunidade. Bazeia ba dadus ne ebe mak ekipa Luta Hamutuk hetan iha assessment ne e hatudu katak, maske em termus kuantidade iha peningkatan komsumsi ba bee moos, maibe em termu kualidade seidauk tuir standar parameter fisiko, parameter kimiawi, parameter mikrobiologis. Ho argumentu iha leten ekipa Luta Hamutuk bele foti resume katak fornesementu bee moos ba komunidade durante ne e foin to nivel kuantidade, seidauk too nivel uza bee moos tuir kualidade. LUTA HAMUTUK12

2. Politika orsamentu la Refleta Metas no objektivu Bazeia ba resultadu diskripsaun dadus iha leten ekipa Luta Hamutuk analiza katak Governu iha ona politika infrastruktura relasiona ho bee moos. Maibe politika alokasaun orsamentu mak la refleta politika Governu. Realidade ida ne e hatudu kontradisaun internal entre politika dezenvolvimentu no politika alokasaun orsamentu rasik. Ne e duni dala barak Governu la konsege atinji objektivu husi nia politika dezenvolvimentu rasik. Iha parte seluk, planu orsamentu la konsege refleta objetivu dezenvolvimentu, inklui projeitu bee moos. Tamba Governu la konsege interpreta objetivu ideal ba iha planu orsamental. Ijemplu iha politika Governu iha objektivu prinsipal ne ebe hatete katak, Garantir a boa qualidade da água e prevenção de doenças transmissíveis decorrentes da insuficiência de latrinas e casas de banho, de modo a alcançar os Objectivos de Desenvolvimento do Milénio (MDG 2015) 17. Maibe labele atinji objetivu ne e, tamba planu orsamentu la refleta objektivu. Ita bele hare total projeitu hamutuk 92 projeitu bee moos ba 13 distritu, maibe iha deit alokasaun projeitu ida(1) MCK/Lavandaria Publiku iha distritu Dili ho total orsamentu hamutuk US $ 100,000.00 iha tinan 2010. Kondisaun ida ne e halo Governu rasik la atinji moos metas mak Sekretariu do Estadu Elterisidade e Agua Saneamentu no Urbanizasaun ne ebe defini ona katak...melhorar a higiene e das comunidades e permitir a utilização de latrinas e casas de banho. 18 Ekipa Luta Hamutuk moos analiza katak susar atu atinji objektivu MDG maske tuir metas Governu hateten katak...reduzir o desperdício de água e aumentar a quantidade ea qualidade da água; maibe realidade komunidade seidauk bele konsume bee moos tuir standar saude. Maske la atinji Metas no objektivu Sekretariu do Estadu Eletrisidade e Agua Saneamentu no Urbanizasaun balu, maibe em jeral ita bele dehan katak Governu konsege atinji objektivu balun. Ijemplu Governu fasilita ona bee moos ba komunidade ho distansia 100 metrus husi komunidade nia uma iha kuaze 69 aldeia iha Timor Leste. 3. Implementansaun Projeitu bee moos iha aldeia Mota Ikun versus Politika Governu. Tuir resultadu analiza Luta Hamutuk katak implementasaun projeitu bee moos iha aldeia Mota ikun tuir duni metas Sekretariu do Estadu Eletrisidade e Agua Saneamentu no Urbanizasaun ne ebé dehan katak, Utilização de bombas de elevação elétricas a funcionar bem e dentro do cronograma estabelecido. Objektivu husi implementasaun projeitu ne e mak atu Reduzir o desperdício de água e aumentar a quantidade e a qualidade da água. 19 Maske atinji metas no objektivu projeitu ne e Maibe ekipa Luta Hamutuk analiza katak la atinji metas no objektivu ne e ho masimu. Ho argumentu katak wainhira ita konta konsume bee moos komunidade husi projeitu ne e, loron ida 50-100 litru/familia 17 Livru OGE 2010, No I, pajina 268 18 Livru OGE 2010, No I, pajina 268 19 Livru OGE 2010, No, I, pajina 267 LUTA HAMUTUK 13

ba membru familia nain 5-8 (Demography and Health Survey 2009-2010, 12). Membru familia ida bele konsume 13 litru/loron/ema ida. Realidade ida ne e hatudu katak komunidade konsume bee moos seidauk tuir standar saude, ne ebé dehan katak konsume bee moos ema ida valor ho valor mediu mak 30 litru/loron/ema ida. Ekipa assessment moos analiza katak iha kondisaun seluk ne ebé mak halo komunidade la uza projeitu bee moos hirak ne e ho masimu hanesan la iha tanke iha estasaun tornera, komunidade depende ba enerjia eletrisidade. Kondisaun ida ne e hotu halo komunidade defini prioridade uza beemoos hanesan tuir Komunidade katak ami uza bee moos ba tein, fase bikan no hemu. Kona ba haris no fase roupa ami uza nafatin bee masin. 20 Maske seidauk atinji objektivu lolos, maibe konsege ona atinji target balun balun husi Governu, Fornecer água potável às comunidades 21, Iha kontekstu ida ne e, komunidade asesu ona ba bee moos husi projeitu perfurasaun ida ne e. Ijemplu impaktu projeitu ida ne e konsege muda kondisaun asesu husi asesu bee masin ba bee moos ne ebé mak la masin. Luta Hamutuk hakarak temi mos parte fraku ida ne ebé mak seidauk konsege atinji, ijemplu hanesan tuir mai ne e: Tuir metas Governu katak Melhorar a hygiene, maibe ami hare katak kualidade bee moos seidauk hetan inspeksaun direita husi Departementu Saude. Projeitu ne e la konsege atinji objektivu importante ne ebé dehan katak Garantir a boa qualidade da água e prevenção de doenças transmissíveis decorrentes da insuficiência de latrinas e casas de banho, de modo a alcançar os Objectivos de Desenvolvimento do Milénio (MDG 2015). 22. Tamba bee moos ne e seidauk iha testu (no test yet) antes komunidade konsume. Mayoria komunidade mak seidauk iha haris fatin tuir standar modernu. Ita bele hare deklarasaun komunidade ida ne e, iha ami nia aldeia familia barak mak seidauk iha casadebanho no latrinhas tamba la iha orsamentu atu halo casa de banho no latrinhas. 23 Luta Hamutuk moos analiza katak projeitu ida ne e susar atu hamenus moras iha aldeia hanesan moras TBC, Malaria, Diarea ho kustipado hodi alkansa objektivu ne ebé dehan katak prevenção de doenças transmissíveis decorrentes da insuficiência de latrinas e casas de banho 24. 4. Implementasaun Projeitu La iha transaparansia no akuntabilidade Ekipa assessment analiza katak Prosesu implementasaun projeitu bee moos iha aldeia Mota ikun la iha transparansia no akuntabilidade. Tamba Primeiru, la iha kontrolo ne ebe diak husi Governu iha nivel distrital. Segundu, komunidade la iha informasaun kona ba planu Governu, kontratu, dezenhu, BOQ projeitu. Terseiru, komunidade moos seidauk hatene didiak nia papel hanesan benefisiariu hodi halo kontrolo ba implementasaun projeitu. Tamba Governu la enkoraza no suporta komunidade. Ikus mak kompania hanesan implementador mos la iha vontade no inisiativa hodi garantia transparansia no akuntabilidade ba komunidade. Kondisaun ida ne e halo implementasaun projeitu la tuir komunidade nia presiza. Komunidade moos la hatane implementasaun projeitu ne e tuir kontratu ka lae. Realidade hirak ne e akontese, tamba prosesu planeamentu la dun involve komunidade nudar benefisiariu. Akuntabilidade projeitu mos ladun iha, tamba to agora kompania seidauk entrega formalmente ba komunidade no lider komunitariu. Iha pontus seluk ami mos hakarak dehan katak, implementasaun projeitu ida ne e la dun iha koordenasaun entre Ministerial. Tanba projeitu kanalizasaun projeitu ida ne e besik liu Estrada no iha tempo mak hanesan, Departementu seluk iha planu atu haluan Estrada. Komunidade hanoin ona katak, wainhira projeitu Estrada lao, sei sobu fali kanalizasaun bee moos ne ebé besik estrada. 20 Intervista no FGDs ho Komunidade iha Loron 25./10/ 2011 no 17./12/2011 21 Livru OGE 2010, No, I, pajina 267. 22 Livru OGE 2010, No, I, pajina 268 23 Intervista no Esplikasaun komunidade iha FGDs, iha data 25./10/ 2011 no 17./12/2011 24 Livru OGE 2010, No. I, pajina 268 LUTA HAMUTUK14

5. Kualidade Projeitu diak Tuir ekipa assessment nia analiza katak fisikamente kualidade projeitu ne e diak. Tamba kompania uza duni material ne ebe mak kondis ho kondisaun terenu, hanesan uza paralon buraxa. Tamba kondisaun rai masin ne ebe halo material hirak ne e la veruzin. Se uza besi kanu bele at lalais tamba la tahan ho tasi ben. Maske kualidade projeitu ne e diak, maibe ekipa assessment analiza katak planeamentu projeitu ne e ladun diak. Tamba material projeitu (parolon) hirak ne e mak la tuir kapasidade makina. Tamba parolon ne ebe mak uza kiik liu kompara ho makina sanyo. Kondisaun ida ne e ekipa assessment analiza katak sei fo impaktu ba makina, tamba presaun bee boot maibe paralon hirak ne e kiik, no tempo ruma paralon ne e bele nakfera ne ebé bele estraga mós makina. 6. Partisipasaun komunidade A. Partisipasaun komunidade iha implementasaun projektu Ekipa assessment analiza katak Partisipasain komunidade iha implementasaun projeitu ne e la sufisiente tamba orsamentu projektu ne ebé limitadu. Tamba ne e mak kompania konsege involve deit komunidade ho sistema servisu rotativa ho tipo servisu mak hiit simenti, rai henek no fatuk. Maibe Luta Hamutuk analiza katak partisipasaun komunidade hirak ne e sufisiente bazeia ba orsamentu projektu. Kondisaun ida ne e hatudu katak investimentu Orsamentu jeral Estadu iha area rural foin konsege absorve trabalhadores temporariu. B. La dun iha konsultasaun ho komunidade Durante prosesu planeamentu, diresaun Sekretaria de Estado da Elestrisidade, Água e Urbanizasaun ladun halo konsultasaun ne ebé diak ho komunidade wainhira proposta orsamentu ba projeitu ida ne e. Kondisaun ida ne e halo implementasaun projeitu la tuir komunidade nia hakarak e la tuir metas no objektivu Sekretariu de Estado da Elestrisidade, Água e Urbanizasaun rasik. Tuir Luta Hamutuk nia hanoin, katak wainhira partisipasaun komunidade lao ho maksimu bele fo oportunidade ba komunidade atu kontrola no tau matan ba projeitu. Ida ne e bele garantia prosesu manutensaun no projeitu nia sustentabilidade. Iha tempo hanesan wainhira komunidade partisipa maksimu, komunidade moos bele hetan benefisiu direita husi prosesu implementasaun projeitu. Ijemplu, komunidade bele hetan osan husi wainhira servisu ba projeitu. Ida ne e bele garantia katak osan husi projeitu, bele sirkula moos iha komunidade leet. 7. Ladun iha sustentabilidade bee moos ba longo prazu Maske implementasaun ne e tuir duni metas no objektivu Sekretaria de Estado da Elestrisidade, Água e Urbanismo, no komunidade hari ona Grupo Maneija Fasilidade (GMF) hodi halo jestaun ba bee, maibe Luta Hamutuk analiza katak susar atu garante sustetabilidade bee moos ne e. Tamba komunidade la iha kapasidade ekonomia atu halo manutensaun ba makina. Maske ho kontribuisaun kada familia nian USD 0,50 sentavus kada fulan bele moos kontribui ba manutensaun, maibe susar atu sustenta ba GMF hodi halo manutensaun no halo operasaun ba bee moos. Nune moos iha tempo ruma komunidade rasik sei araska atu hetan USD 0,50 cent, tamba kuaze pendapatan individual iha Timor Leste kada loron USD 0,80 cent(timor Leste Poverty Survey, November 2008). 15 LUTA HAMUTUK

KAPITULU V Konklusaun no Rekomendasaun A. Konklusaun Bazeia ba diskripasaun no resultado assessment ne ebé mensiona iha reportazem ne e, ekipa Luta Hamutuk ne ebé mak halo assessment ne e hakarak foti konklusaun hanesan tuir mai ne e: Kondisaun asesu bee moos iha sub distritu Bazartete, ne ebe mapa hatudu katak komunidade foin 56% mak asesu ba bee moos to iha uma laran, uma liur no tornera publiko. No kuaze 44 % mak asesu bee moos liu husi sistema konvensional sira seluk. Realidade ida ne e seidauk bele garante katak komunidade sira bele konsume bee moos tuir standar saude, nune moos Sekretaria de Estado da Elestrisidade, Água e Saneamentu no Urbanizasaun seidauk bele garante kualidade no kuantidade bee moos ho maksimu. Luta Hamutuk moos hakarak dehan katak, alokasun orsamentu liu husi projeitu infrastruktura bee moos iha tinan 2010, seidauk refleta metas no objektivu governu nian rasik. Kondisaun ida ne e hatudu katak sei susar atu atinji objektivu mak Governu liu husi Sekretariu de Estado da Elestrisidade, Água e Urbanizasaun define ona iha tinan fiscal 2010. Implementasaun projeitu foin to nivel fornesementu bee moos deit. Seidauk bele fornese bee moos ho kualidade diak ba komunidade. Tamba ne e mak susar atu hamenus moras hirak ne ebe iha aldeia Mota Ikun (hanesan moras TBC no Diarea). Kondisaun ne ebé mak mensiona iha pontus hirak iha leten ne e akontese, tamba la iha transparansia no akuntabilidade, nomos ladun iha partisipasaun iha prosesu planeamentu to o implementasaun. Faktor ida ne e akontese, tamba Governu sei konsidera komunidade hanesan objektu/target ba projeito, no la konsidera komunidade hanesan autor importante husi prosesu dezenvolvimentu tomak. B. Rekomendasaun Depois de ekipa Luta Hamutuk foti prekupasaun komunidade no analiza dadus, tuir mai hakarak hato o mos rekomendasaun balun: Rekomenda ba Sekretariu do Estadu Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urbanizasaun, atu halo planu dezenvolvimentu no orsamentu tenke bazeia ba metas no objektivu mak determina. Atu nune e alokasaun orsamentu bele refleta metas no objektivu, hodi nune e komunidade bele konsume bee moos tuir standar saude nian. Rekomenda ba Governu liu-liu Ministeriu Saude no Sekretariu do Estadu Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urbanizasaun hodi halo testu ba bee moos, antes distribui ba komunidade atu Konsume. Hodi nune e komunidade bele konsume tuir standar saude nian. LUTA LUTA HAMUTUK16

Rekomenda ba Governu liu liu Sekretariu do Estadu Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urbanizasaun atu involve komunidade iha prosesu planeamentu ba projeitu bee moos, hodi nune e projeitu bele refleta komunidade nia kondisaun no presiza. Rekomenda ba Sekretariu do Estadu Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urbanizasaun atu halo supervizasaun no kontrolo ba implementasaun projeitu, hodi nune implementasaun projeitu hirak ne e bele iha kualidade, transparansia no akuntabilidade. Fo hanoin moos ba komunidade atu halo Monitoramentu ba projeitu bee moos, no projeitu sira seluk ne ebe mai husi Orsamentu Geral do Estadu. Atu nune e projeitu hirak ne e bele implementa tuir objektivu planu mak determina ona no tuir komunidade nia kondisaun no presiza. Rekomenda ba Sekretariu do Estadu Eletrisidade Agua e Saneamentu no Urbanizasaun no kompania sira, atu fasilita komunidade sira ho dokumentus ne ebé relasiona ho projeitu bee moos. Hodi nune e komunidade sira bele halo monitoramentu bazeia ba dokumentus projeitu hirak ne e. Prosesu tranferensia dokumnetus relevante ne e, nudar baze ida ho promove partisipasaun, nomos promove transparansia no akuntabilidade kompania no Governu ba nia komunidade rasik. LUTA HAMUTUK 17

Referensi Afriani Iyan H.S, Metode Pene elitian Kualitatif, Lembaga pene elitian Mahasisiwa Penalaran Universitas ne egari Makasar, http://www.penalaran-unm.org/index.php/artikelnalar/pene elitian/116-metode-pene elitian-kualitatif.html. 17 January 2009. AIR BERSIH YANG LAYAK MINUM DAN DIKONSUMSI. http://www.resepbunda.biz/ 2012/01/31/ air- bersih-layak-minum-dikonsumsi. Kelana Sarwan, Mahasiswa Ushuluddin UIN Suska Riau, Air Untuk Kita Semua http:// www.attayaya.ne et Ministeriu Finansa Timor Leste, Dirasaun Nasional Statistiku, Livru Sensus Populasaun 2010 Volume 3. Minister of Finance Timor Leste, Gene eral Budget Of the state for Timor Leste 2010 No. 1. Ministeriu Finansa Timor Leste, Livru Orçamento Geral do Estado 2010 E Plano do Estado para 2010, Documento Orçamental No 2, Desenvolvimento dos Distritos, 1 Jane eiro a 31 Dezembro de 2010. Ministério das Finanças Timor Leste, Livru Orçamento Geral do Estado 2010 E Plano do Estado para 2010, 1 Jane eiro a 31 Dezembro de 2010. Prof. Dr. Sugiyono, Livru Memahami Pene elitian Kualitatif, Pene erbit Alfabeta, Cetak 4, Agusto 2008. Santoso Urip, KUALITAS DAN KUANTITAS AIR BERSIH UNTUK PEMENUHAN KEBUTUHAN MANUSIA, 18/01/2010, Jurnal Urip Santoso. Website Water aid Timor Leste. LUTA HAMUTUK18

Perfil Zenilton Zeneves servisu iha Luta Hamutuk Institute hanesan Peskizador Luta Hamutuk nian nebe finaliza nia eskola sekundariu iha eskola sekundariu No. 1 Lospalos Distritu Lautem. Peskizador mos atende treinamentu Quantitative Research Training iha tinan 2008 husi Progresso Timor Leste. Atende treina-mentu Qualitative Research iha tinan 2009, iha Dili husi Banku Mundial Timor Leste. Atende treinamentu kona ba FGDs iha tinan 2011 husi The International Republican Institute no atende treinamentu iha tinan 2011 kona ba Social accountability Tools Training iha Bangkok husi ANSA- Connecting Citizen To Improve Governance. Iha Parte seluk Peskizador mos partispa iha peskiza balu hanesan peskiza Kualitatif kona ba: Expanding State, Expectant Citizens: Local Perspectives on Government Responsibility in Timor-Leste (Justice for the Poor/ World Bank) iha tinan 2009 ho Banku Mundial. Peskizador mos sai project assisstent ba peskiza FGDs kona ba identifika prioridade dezenvolvimentu no Modelu Komunikasaun entre partidus politiku ho Konstituente iha Distritu 8 iha Timor Leste ho The International Republican Institute iha tinan 2012. LUTA HAMUTUK 19