BAB II DADASAR TIORI. Istilah dialék asalna tina basa Yunani, dialéktikos anu hartina kaayaan hiji

Transkripsi

1 BAB II DADASAR TIORI 2.1 Wangenan Dialék Istilah dialék asalna tina basa Yunani, dialéktikos anu hartina kaayaan hiji basa. Dialék nya éta ragam basa anu dipaké ku masarakat nu tangtu pikeun ngabédakeun dirina jeung masarakat liana nu natangga tur béda ragam basana tapi raket patalina. (Sudaryat, 2003: 128). Nurutkeun Abdul Chaér (2004: 4), dialék nya éta rupa-rupa basa tina sakumpulan penutur nu jumlahna rélatif, nu nyampak di hiji tempat, daérah, atawa wewengkon nu tangtu. Sacara singget Kamus Umum Basa Sunda (1990: 18) nétélakeun yén dialék téh nya éta basa wewengkon. Kitu deui, Mansoer Patéda (1994: 53) nétélakeun yén dialék téh nya éta saruntuyan wangun omongan nu béda-béda di hiji tempat, nu séwangséwanganana mibanda ciri-ciri umum tur leuwih mirip papadana tibatan wangun omongan ti basa nu sarua, tur teu salawasna kudu nyokot sakabéh wangun omongan tina hiji basa. Tina pamadegan-pamadegan para ahli di luhur bisa dicindekken yén dialék téh nya éta ragam basa anu mibanda ciri-ciri husus tur mandiri sarta dipaké ku masarakat nu tangtu di hiji wewengkon pikeun ngabédakeun dirina jeung masarakat lianna tapi mangrupa basa nu sarua. Jadi, anu dimaksud dialék dina ieu panalungtikan téh nya éta ragam basa anu dipaké ku masarakat Majaléngka di Kacamatan Sukahaji, anu mibanda ciriciri has nu tangtu tur béda ti wewengkon séjénna. 9

2 Ciri Basa Dialék Nurutkeun Meilet (1967: 70) nu dicutat ku Ayatrohaedi (1979: 2) dina Mansoer Patéda (1994: 53) ciri utama dialék téh nya éta bébédaan dina kesatuan jeung kesatuan dina bébédaan. Leuwih jéntréna deui Sudaryat (2003: 129) nétélakeun yén ciri utama nu ngabédakeun basa lulugu jeung basa dialék atawa basa dialék nu hiji jeung jeung basa dialék nu séjénna nya éta lentong (intonasi) jeung kandaga kecapna. Eta dua ciri téh ngawengku aspék-aspék nu bakal ditataan di handap ieu: 1) Fonologi Bédana fonologis nya éta bédana basa lulugu jeung basa dialék téh dina widang sora katut lentongna. Contona: Basa lulugu belikan gudang kamar surabi uyut Basa wewengkon delitan kudang kamer sorabi oyot Tina conto di luhur bisa katempo yén bédana sora bisa dina vokal atawa dina konsonan. Kecap wahangan ngalaman patukerna posisi konsonan nu antukna robah jadi hawangan, kitu deui dina kecap cika-cika nu robah jadi kica-kica.

3 11 2) Morfologi Bédana morfologis nya éta bédana basa lulugu jeung basa dialék téh dina widang wangunna anu diwatesanan ku ayana sistem katatabasaan anu béda, frékuénsi morfém anu béda, fungsina di wewengkon masarakat pamakéna,wujud fonologisna, jeung kakuatan rasa basana. Hal éta téh ngalahirkeun serepan (inovasi) dina basa boh ciciptan nu sipatna pribadi boh panarimaan di masarakat pamakéna. Contona: Basa lulugu lemper jantung ténong cukil emang Basa wewengkon lelemper jajantung téténong cucukil mamang 3) Sémantik Béda sémantis nya éta bédana basa lulugu jeung basa dialék téh muncul balukar makéna kecap anyar dumasar kana robahna sora katut wangun kecapna nepi ka harti nu dikandungna ogé robah. Béda semantik téh ngawengku dua hal, nya éta sinonim jeung homonim. a) Sinonim nya éta lambang anu béda pikeun obyék nu sarua. Contona:

4 12 Basa lulugu katél mutu botol ngagigihan bésan Basa wewengkon kékéncéng gegerus gendul ngoroncong warang b) Homonim nya éta lambang nu sarua pikeun obyék nu béda. Homonim kabagi kana dua rupa: 1) homograf, nya éta kecap anu wangunna sarua tapi béda hartina. Contona: Basa lulugu déwék Basa wewengkon déwék (gaganti ngaran Jalma kahiji) (gaganti ngaran jalma kadua) béca béca (ngaran alat transportas) (ngaran dahareun nu bahanna tina sampeu) ngoprék (ngomé) ngoprék (ngaronda) 2) homofon, nya éta kecap anu ucapanana sarua, tapi wangun jeung hartina béda. Contona: Bank (hiji lembaga tempat nyimpen duit) Bang (sesebutan keur lalaki saluhureun)

5 Ragam-ragam Basa Dialék Ragam basa atawa dialék ditangtukeun ku sababaraha faktor, di antarana faktor waktu, situasi, jeung médiana. (Kridalaksana dina Ayatrohaédi, 1983: 13). Dumasar kana éta hal, sacara gurat badagna dialék dibagi jadi tilu golongan, nya éta (a) dialék 1; (b) dialék 2; jeung (c) dialék sosial. (a) Dialék 1 Dialék 1, nya éta dialék anu dibalukarkeun ku kaayaan alam sabudeureun digunakeunana éta dialék. Dialék 1 dihasilkeun ku dua faktor, nya éta waktu jeung faktor tempat. Contona, dina basa Sunda anu dipaké di daérah Majalengka, nurutkeun sajarahna éta basa téh asli basa Majalengka, sarta nurutkeun tempatna éta basa téh digunakeun di Majalengka wungkul. (b) Dialék 2 Dialék 2 atawa dialécté régional nya éta basa anu digunakeun di luar daérah nu makéna (Ayatrohaédi, 1983: 13). Contona basa Sunda anu digunakeun di daérah Cirebon nya éta basa Sunda jeung basa Jawa. Basa Sunda anu digunakeun di daérah Cirebon disebutna dialék regional 1, sedengkeun basa Jawa anu digunakeunana disebut dialék regional 2. (c) Dialék Sosial Dialék Sosial atawa sosiolécté ragam basa nu digunakeun ku kelompok nu tangtu, anu ngabédakeun jeung masarakat lianna (Ayatrohaédi, 1983: 15). Anu kaasup kana kelompok ieu nya éta kelompok umur, pagawéan, kagiatan, jenis kelamin, pendidikan jeung nu séjénna. Contona, basa atawa istilah-istilah anu digunakeun ku kaum patani.

6 Basa Sunda Wewengkon Basa Sunda wewengkon (dialék géograpis, régiolék) nya éta ragam basa Sunda anu mibanda ciri-ciri husus tur mandiri sarta dipaké ku masarakat Sunda di wewengkon séwang-séwangan keur ngabédakeun diri jeung wewengkon lianna (Sudaryat, 1991: 130) Basa Sunda wewengkon perlu diwanohkeun sangkan urang: 1) henteu nganggap énténg kana basa-basa wewengkon lian anu aya di tatar Sunda; 2) sadar kana rupa-rupa vérsi basa (ka-bhinéka tunggal Ika-an) basa Sunda; 3) sadar yén basa Sunda katut dialékna raket patalina jeung basa dulur séjénna di Nusantara; 4) reueus kana kandaga kecap basa Sunda kawas nu katempo tina versi-versi téa; jeung 5) ngajénan kana basa wewengkon lianna nepi ka sadar yén basa wewengkon téh gedé gunana enggoning ngajembaran basa Sunda lulugu. 2.3 Basa Lulugu Unggal basa miboga kalungguhan nu luhur dina peradaban dunya tur salawasna miboga basa standar nu ditetepkeun ku pamakéna, nya éta katelah basa lulugu téa. Leuwih écés, aya sababaraha pamadegan para ahli ngeunaan basa lulugu. Sudaryat (2003:126) nétélakeun yén basa lulugu (baku, standar) nya éta ragam basa atawa dialék nu geus ditetepkeun tur dijadikeun standar makéna ku

7 15 masarakat basa. Basa lulugu mangrupa basa gunggungan (persatuan) di masarakat basa nu mibanda rupa-rupa dialék sarta ditarima dina situasi resmi kayaning buku ilmiah, biantara, upacara adat, serat-sinerat, jsté. Dina Kamus Besar Bahasa Indonesia (1989:66) ditétélakeun yén basa lulugu téh nya éta ragam nu éjahanana, tata basana, jeung kandaga kecapna ditarima ku masarakat sarta jadi patokan makéna basa anu bener. Kitu deui, Kridalaksana (1984:23) nétélakeun yén basa lulugu (standar) téh nya éta (1) ragam basa atawa dialék anu ditarima pikeun digunakeun dina situasi resmi sarta dianggap paling hadé, saperti dina perundang-undangan, serat-sinerat resmi, nyarita di hareupeun umum, jsté, (2) basa persatuan di masarakat, basa nu miboga basa anu loba. Cindekna, basa lulugu téh nya éta ragam basa anu sok dipaké ku masarakat basa anu éjahanna, tata basana, jeung kabeungharan kecapna bisa dijadikeun patokan sarta ditetepkeun jadi basa standar ku wengkuan masarakat anu jembar Ciri-ciri Basa Lulugu Saenyana, unggal basa ogé bisa dijadikeun basa lulugu, asal nyumponan pasaratan: otonomi, vitalitas, intéléktualitas, historistis. a) Otonomi Basa lulugu kalawan mandiri (otonomi) ngabogaan wewengkon sangkan tumuwuh jeung mekar di wewengkon masarakat pamakéna. Ku kituna, basa lulugu kudu aya di puseur kagiatan pulitik jeung pamaréntah anu gedé ketakna pikeun tumuwuh jeung mear kalawan jembar.

8 16 b) Vitalitas Basa lulugu dipaké ku masarakat di lingkungan nu miboga anéka ragam basa. Basa lulugu kudu mampuh tumuwuh kalawan anteb luyu jeung kaédah basana nu rélatip angger, tapi vitalitas, henteu kaku, barobah kalayan bébas pikeun narima pangaruh basa lian dina widang kandaga kecap, istilah, fonologi, tata basa, sémantik. Jadi, basa lulugu mibanda stabilitas dinamis, mibanda kaédah nu anteb, tur luwes minangka hasil modifikasi basa. c) Intéléktualitas Basa lulugu kudu mibanda kamampuh ilmiah (kacendekian, intéléktualitas) anu ngébréhkeun prosés mikir nu ruwed tina rupaning kagiatan paélmuan, téknologi, informatika, jeung patali marga masarakatna. Ciri intéléktualitas téh bisa maké basa kalawan mangkus (éféktif), nepikeun amanat saloba-lobana ku wangunan anu ringkes (éfisién, sangkil), tapi keuna kana sasaran. Eta kabéh bakal kahontal asal urang kukuh kana kaédah anu geus ditangtukeun. d) Historistis Basa lulugu kudu boga lalampahan hirup katut kasang tukang sajarah (historis) nu tangtu, sinambung ka mangsa ka mangsa. Basa lulugu kudu mampuh mekarkeun tradisi katut budaya pamakéna Fungsi Basa Lulugu Basa lulugu mibanda rupa-rupa kagunaan kayaning:

9 17 a) Fungsi Tali Mimitran Gunana basa lulugu téh pikeun ngaraketkeun tali mimitran antara panyatur sawatara dialék, jeung pakakas campur gaul panyatur nu hétérogén, boh lisan boh tulisan. b) Fungsi Ciri Kamandirian Basa lulugu minangka ciri mandiri jati diri panyaturna, anu baris ngandelan rasa kasundaan geusan ngarojong ka-bhinéka Tunggal Ika-an budaya tur basa Indonesia. c) Fungsi Pananda Komara Basa lulugu baris mawa komara jeung wibawa panyaturna dina campur gaul jeung panyatur nu hétérogén. d) Fungsi Raraga Acuan Basa lulugu jadi acuan, calécér (frame of référéncés) nu disaluyuan ku sakumna masarakat basa geusan ngajén bener tur merenah henteuna ragam basa anu dipaké Basa Sunda Lulugu Anu dianggap basa Sunda lulugu (satuluyna disebut BSL) téh nya éta basa Sunda wewengkon priangan utamana Bandung. Ari alesanana, sacara obyéktif diangken yén basa Sunda wewengkon Bandung gedé kamungkinan bisa tumuwuh jeung mekar jadi basa sakola jeung basa lulugu. Sacara subyéktif diangken yén kota Bandung jadi puseur kagiatan pulitik, pamaréntahan, jeung pamiarsa tur pamekar budaya katut basa Sunda.

10 Morfologi Wangenan Morfologi Dumasar kana étimologina, istilah morfologi asalna tina basa Yunani. Morpho hartina wangun, jeung logos hartina élmu. Jadi, sacara umum, morfologi téh bisa dihartikeun élmu ngeunaan wangun. Sudaryat (1991:38) nétélakeun yén morfologi téh nya éta bagian tina tata basa anu maluruh jeung medar morfém katut prosésna dina ngawangun kecap sarta pangaruhna kana robahna warna jeung harti kecap. Nida dina Rosmana (1978:1) méré katerangan, morfologi mangrupa studi (ulikan) ngeunaan morfém katut susunanna dina ngawangun kecap. Kitu deui, Ramlan (1987:19) nyebutkeun yén morfologi téh nya éta bagian élmu basa nu medar atawa maluruh seluk beluk wangun kecap sarta parobahn-parobahanana kana golongan jeung harti kecap. Tina sababaraha katerangan di luhur, bisa dicindekkeun yén morfologi téh nya éta bagian tina élmu basa nu gurat badagna maluruh atawa medar morfém jeung kecap katut parobahanana. Susunan-susunan morfém nu dipaluruh dina morfologi ngawengku sakumna kombinasi wangun kecap atawa babagianana Prosés Morfologis Prosés ngawangun kecap tina wangun lian anu jadi dasarna ku cara nepungkeun morfém nu hiji jeung morfém lianna disebut prosés morfologis (Sudaryat, 2003:40). Ramlan (1987:51) nétélakeun yén prosés morfologis nya éta prosés ngawangun kecap tina wangun séjén anu mangrupa wangun dasar.

11 19 Dina basa Sunda prosés morfologis ngawengku tilu rupa nya éta (1) prosés ngararangkénan (afiksasi), (2) prosés ngarajék (réduplikasi), jeung (3) prosés ngantétkeun (komposisi). Prosés morfologis téh ngawangun kecap asal jadi kecap jembar. Sacara gurat badagna wangun kecap dibagi dua nya éta kecap asal jeung kecap jembar. Di sababaraha tempat di Jawa Barat miboga cara ngawangun kecap nu béda-béda. Kecap-kecap dialék diwangun ku cara nepungkeun morfém nu hiji jeung morfém nu lianna anu teu kapanggih dina basa lulugu. 2.5 Wangun Kecap dina Basa Sunda Kecap Asal Kecap asal nya éta kecap anu diwangun ku hiji morfém bébas sarta lain hasil tina ngaréka atawa prosés morfologis, contona: Kuring, rék, dahar, sangu. Kecap asal dina basa Sunda disawang tina jumlah engangna bisa dibagi jadi lima bagian saperti di handap ieu: a) Ekaengang, nya éta nu diwangun ku saengang. Contona: bru, dug, jung, keur, kop, jsté. b) Dwiengang, nya éta anu diwangun ku dua engang. Contona: kuring, dahar, cau, poé, asak, balik, jsté. c) Triengang, nya éta anu diwangun ku tilu engang. Contona: lalaki, bedegong,colohok, tohaga, boboko, jsté. d) Caturengang, nya éta anu diwangun ku opat engang. Contona: amburadul, kukulutus, icikibung, janggawaréng, jsté.

12 20 e) Pancaengang, nya éta anu diwangun ku lima engang. Contona: élékésékéng, murukusunu, néngtéréwéléng, balakatupat, jsté Kecap Jembar (Rékaan) Kecap jembar nya éta kecap anu diwangun ku sakurang-kurangna dua morfém, ngabogaan sifat anéka morfém, sarta mangrupa hasil tina prosés morfologis. Kecap jembar dina basa Sunda aya tilu rupa nya éta: kecap rundayan, kecap rajékan, jeung kecap kantétan. a. Kecap Rundayan Kecap rundayan nya éta kecap anu diwangun ku cara ngantétkeun rarangkén (afiks) kana wanguna asalna. Kecap rundayan mangrupa kecap hasil tina prosés morfologis ngararangkénan (afiksasi). Rarangkén dina basa Sunda aya lima rupa nya éta: 1) Rarangkén hareup (prefiks) nya éta rarangkén anu dikantétkeun dina awal kecap. Ku kituna rarangkén hareup sok disebut awalan. Contona: ka + mampuh kamampuh 2) Rarangkén tengah (infiks) nya éta rarangkén anu dina ngawangun kecapna diseselkeun kana wangun dasarna. Contona: sujud + um sumujud 3) Rarangkén tukang (sufiks) nya éta rarangkén anu dina ngawangun kecapna dipaké di tukangeun kecap dasarna. Contona: ala + an alaan

13 21 4) Rarangkén barung (simulfiks) nya éta rarangkén anu dipakéna babarengan jeung rarangkén séjénna geusan ngadegkeun wangun jeung harti kecap. Contona: pi-eun +eunteung pieunteungeun 5) Rarangkén gabung nya éta dua rarangkén anu leuwih sarta ngadegkeun hartina teu babarengan. Contona: diarulinkeun, ieu wangun téh mangrupa gabungan morfem ar- + dikeun + ulin, rarangkén ar- jeung di-keun lain mangrupa simulfiks sabab ngantétna dina ieu wangun teu sakaligus. b. Kecap Rajékan (Réduplikasi) Kecap rajékan mangrupa hasil prosés ngarajék (réduplikasi) nya éta prosés ngarajék satuan gramatik boh sagemblengna boh sabagian bisa binarung ku variasi foném atawa henteu (Ramlan dina Rosmana, 1987:63). Kecap rajékan mibanda sababaraha ciri saperti: 1) aya wangun anu disebut deui tina wangun dasarna. Contona: buku bukubuku; 2) lamun wangun dasarna ékamorfem, kecap rajékan anu dihasilkeun téh umumna kecap rajékan sagemblengna. Contona: indit indit-inditan 3) lamun wangun dasarna anékamorfem, kecap rajékan anu dihasilkeun téh umumna kecap rajékan sabagian. Contona: saré sasaréan. Sedengkeun wangun kecap rajékan nya éta wangun kecap anu dirajék jeung lamun ditilik tina strukturna bakal ngabalukarkeun ayana hubungan

14 22 gramatik antara wangun dasar jeung wangun rajékan. Wangun kecap rajékan dina basa Sunda sacara gurat badagna aya tilu rupa nya éta: 1) Kecap Rajékan Sagemblengna Kecap rajékan sagemblengna nya éta kecap rajékan anu diwangun ku cara nyebut dua kali atawa leuwih wangun dasarna kalawan gembleng, boh robah sorana boh henteu. Kecap rajékan sagemblengna ngawengku dua rupa nya éta: a) Dwilingga Dwilingga nya éta kecap rajékan anu diwangun ku cara nyebut dua kali sagemblengna wangun dasarna boh robah sorana boh henteu. Dwilingga kabagi dua rupa nya éta: Dwilingga murni (dwimurni) nya éta kecap rajékan dwilingga nu mangrupa hasil ngarajék wangun dasar sagemblengna tur teu dibarung jeung variasi foném atawa teu robah sorana. Contona: méja-méja, amisamis, senang-senang, jsté. Dwilingga réka (dwiréka) nya éta kecap rajékan anu diwangun ku cara nyebut dua kali sagemblengna wangun dasarna bari robah sorana. Contona: tulas-tulis, pulang-pelong, ulas-iles, jsté. b) Trilingga Trilingga nya éta kecap rajékan sagemblengna anu diwangun ku cara nyebut tilu kali wangun dasarna bari robah sorana. Wangun dasarna biasana mangrupa kecap anteuran jeung tiruan sora (onomatope) anu ngan saengang. Contona: cas-cis-cus, blag-blig-blug, brat-brét-brot, jsté.

15 23 2) Kecap Rajékan Sabagian Kecap rajékan sabagian nya éta kecap rajékan anu diwangun ku cara nyebut dua kali sabagian wangun dasarna, boh robah sorana atawa henteu. Kecap rajékan sabagian ngawengku dua rupa nya éta: a) Dwipurwa Dwipurwa nya éta kecap rajékan sabagian anu diwangun ku cara nyebutkeun dua kali engang mimiti/hareup wangun dasar. Contona: tatamu, sasapu, tatajong, jsté. b) Dwimadya Dwimadya nya éta kecap rajékan anu diwangun ku cara nyebut dua kali engang wangun dasarna. Contona: sapeuting sapeupeuting, sabaraha sababaraha, jsté. 3) Kecap Rajékan Binarung Rarangkén Kecap rajékan binarung rarangkén nya éta kecap rajékan anu diwangun ku cara nyebut dua kali atawa leuwih wangun dasarna, sabagian atawa sagemblengna, boh robah sorana atawa henteu, boh binarung rarangkén atawa henteu. Contona: papelong-pelong, dibuntang-banting, dibeungbeuratan, jsté. c. Kecap Kantétan Kecap kantétan (kompsitum) nya éta kecap jembar anu diwangun ku cara ngantétkeun cakal (kecap) jeung cakal (kecap) sarta ngandung harti mandiri atawa béda jeung harti unsur-unsur pangwangunna. Prosés ngawangun kecap kantétan disebut ngantétkeun (komposisi).

16 24 Gundukan dua kecap téh can tangtu kecap kantétan, sabab aya gundukan dua kecap disebut frase. Ku kituna, pikeun mikanyaho kecap kantétan lianna bisa ditilik tina ciri-cirina, diantarana: 1) mibanda harti léksikal husus anu béda tina harti léksikal masing-masing unsurna; 2) runtuyan unsur-unsurna teu robah; 3) unsur pangjembaran keuna kana sagemblengna unsur kecap kantétan, unsurunsurna henteu bisa dijembaran séwang-séwangan; 4) salah sahiji atawa sakabéh unsurna mangrupa cakal; 5) salah sahiji atawa sakabéh unsurna mangrupa morfém unik. Morfém unik nya éta morfém anu ngan bisa ngantét jeung morfém anu tangtu, sarta mun dipisahkeun tina morfém anu ngagandéngna karasa asing tur taya hartina; 6) susunan unsur-unsurna teu sagemblengna produktif; 7) runtuyan unsur-unsurna umumna asintaksis, tibalik tina wangun frase.