BENTUK DAN MAKNA NAMA-NAMA BANGUNAN POKOK DI KERATON KASUNANAN SURAKARTA SKRIPSI untuk memperoleh gelar Sarjana Pendidikan Oleh: Nama : Dewi Larasati NIM : 2102408087 JURUSAN BAHASA DAN SASTRA JAWA FAKULTAS BAHASA DAN SENI UNIVERSITAS NEGERI SEMARANG 2012
ABSTRAK Larasati, Dewi. 2012. Bentuk dan Makna Nama-nama Bangunan Pokok di Keraton Kasunanan Surakarta. Skripsi Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa, Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Semarang. Pembimbing 1: Drs. Widodo. Pembimbing II: Nur Fateah, S. Pd, M.A. Kata Kunci: nama-nama bangunan di keraton, bentuk, makna Keraton Kasunanan Surakarta disebut juga Keraton Surakarta Hadiningrat merupakan simbol peninggalan sejarah pada waktu zaman pemberontakan yang dipimpin oleh Raden Mas Garendi. Secara harfiah sura berarti gagah berani, karta berarti tidak rusuh, hadi yang berarti besar, dan rat berarti dunia. Jadi Surakarta hadiningrat diartikan sebagai dunia besar yang gagah berani dan makmur. Menurut kepercayaan Jawa, angka tujuh merupakan angka yang sempurna. Oleh karena itu, Keraton Kasunanan mempunyai tujuh pelataran dan tujuh gerbang. Tujuh pelataran yang ada di Keraton Kasunanan Surakarta adalah (1) Pamurakan jawi, (2) Pamurakan nglebet, (3) Alun-alun, (4) Sitihinggil, (5) Kamandhungan, (6) Sri Manganti, (7) Pelataran. Tujuh gerbangnya adalah (1) Gladhag, (2) Pamurakan, (3) Kori Wijil, (4) Kori Brajanala, (5) Kori Kamandhungan, (6) Kori Mangu, dan (7) Kori Sri Manganti. Tujuh pelataran dan tujuh gerbang dibangun berdasar paugeraning urip yaitu pusaka, wisma, kukila, turangga, dan garwa. Bentuk nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta bisa berupa satu kata atau lebih. Bentuk nama-nama bangunan pokok tersebut memiliki makna yang berbeda. Tidak semua masyarakat luas mengetahui bentuk dan makna nama-nama bangunan pokok tersebut. Rumusan masalah yang dikaji dalam penelitian ini adalah (1) bagaimana bentuk nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta?, (2) makna apa yang terkandung dalam nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta? Penelitian ini bertujuan untuk mengetahui bentuk dan makna apa saja yang terdapat dalam nama-nama bangunan di Keraton Kasunanan Surakarta. Pendekatan yang digunakan dalam penelitian ini adalah pendekatan morfosemantik. Pendekatan morfologi digunakan untuk mengetahui bentuk yang terdapat pada nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta, sedangkan pendekatan semantik digunakan untuk mengetahui makna yang terdapat pada nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunan Surakarta. Metode yang digunakan dalam penelitian ini adalah metode deskriptif. Data dari penelitian ini diperoleh dari nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta, sedangkan sumber data dalam penelitian ini adalah sumber data lisan dan sumber data tertulis. Teknik pengumpulan data dalam penelitian ini yaitu dengan teknik observasi, dan teknik dokumentasi. Hasil penelitian ini menunjukan bahwa bentuk nama-nama bangunan pokok di Keraton ditemukan dua bentuk yaitu, (1) bentuk kata yang meliputi kata dasar, kata turunan, dan kata majemuk, (2) bentuk frasa endosentrik yaitu frasa endosentrik atributif. Adapun makna yang ditemukan dalam penelitian namanama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta meliputi tiga makna yaitu, (1) makna leksikal, (2) makna kultural, (3) makna filosofi. vii
Berdasar temuan tersebut, saran yang diharapkan dari hasil penelitian ini, sebagai salah satu wacana yang berkaitan untuk pengenalan nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta. Selain itu, nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta jangan dilihat secara bentuk bangunannya saja, akan tetapi harus mengetahui makna filosofi yang terkandung dalam nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta. Pada penelitian bentuk dan makna nama-nama bangunan pokok di Keraton Kasunanan Surakarta merupakan penelitian awal, sehingga ada peluang untuk melakukan penelitian dengan kajian yang berbeda. viii
SARI Larasati, Dewi. 2012. Bentuk dan Makna Nama-nama Bangunan Pokok di Keraton Kasunanan Surakarta. Skripsi Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa, Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Semarang. Pembimbing I: Drs. Widodo. Pembimbing II: Nur Fateah, S. Pd. M.A. Kata Kunci: nama-nama bangunan di keraton, bentuk, makna Keraton Kasunanan Surakarta uga sinebut Keraton Surakarta Hadiningrat minangka simbol tinggalan sejarah nalika jaman pemberontakan. Kanthi harfiah sura ateges gagah lan kendel, karta ateges ora rusuh, hadi ateges gedhe, lan rat kang ateges jagad. Saengga Surakarta Hadiningrat mengku teges negara gedhe kang gagah, kendel, lan makmur. Miturut kapitayan Jawa, angka pitu minangka angka kang sampurna. Mula, Keraton Kasunanan nduweni pitu plataran lan pitu regol. Pitu plataran kang ana ing Keraton Kasunanan Surakarta antara liya (1) Pamurakan jawi, (2) Pamurakan nglebet, (3) Alun-alun lor, (4) Sitihinggil, (5) Kamandhungan, (6) Sri Manganti, lan (7) Pelataran. Pitung regol minangka tanda anane lurung (dalan cilik) utawa sinebut kori, antara liya (1) Gladhag, (2) Pamurakan, (3) Kori Wijil, (4) Kori Brajanala, (5) Kori Kamandhungan, (6) Kori Mangu, dan (7) Kori Sri Manganti. Pitu plataran lan pitu regol digawe adidasar paugeraning urip yaiku pusaka, wisma, kukila, turangga, lan garwa. Wujude jeneng papan panggonan ing Keraton Kasunanan Surakarta bisa kadadean saka saktembung utawa luwih. Wujude jeneng papan panggonan pokok mau nduweni teges kang beda. Durung mesthi kabeh wong mangerteni tegese jeneng papan panggonan mau. Mula, panulis duweni krenteg kanggo naliti bab kasebut. Rumusan masalah saka paneliten iki, yaiku (1) kepriye wujud jenengjeneng papan panggonan kang pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta?, (2) teges apa kang winengku ing saben jeneng-jeneng papan panggonan kang pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta? Paneliten iki nduweni ancas kanggo menehi kawruh babagan wujud lan teges kang ana ing saben jeneng papan panggonan kang pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta. Pendekatan sing digunakake ing paneliten iki yaiku pendekatan morfosemantik. Pendekatan morfologi digunakake kanggo mangerteni wujud kang ana ing arane papan panggonan kang pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta, wondene pendekatan semantik digunakake kanggo mangerteni maknane. Metode kang digunakake ing paneliten iki yaiku metode deskriptif. Data paneliten iki yaiku arane papan panggonan pokok kang dumunung ana ing Keraton Kasunanan Surakarta, wondene data kaimpun saka sumber data lisan lan sumber data tulis. Teknik ngumpulake data ing paneliten iki antara liya kanthi teknik observasi lan teknik dokumentasi. Asiling paneliten nuduhake jeneng-jeneng papan panggonan pokok ing Keraton ana rong wujud, yaiku (1) wujud tembung klebu tembung lingga, tembung andhahan, lan tembung camboran, (2) wujud frasa endosentrik, yaiku frasa endosentrik atributif. Teges kang ditemokake ing panelitening jeneng-jeneng ix
papan panggonan pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta ana telung teges, yaiku (1) teges leksikal, (2) teges kultural, lan (3) teges filosofis. Adhedhasar paneliten kasebut, panulis ngajab supaya paneliten iki dadi salah sijining wacana gegayutane kanggo nepangaken jeneng-jeneng papan panggonan pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta. Saliyane iku, jeneng-jeneng papan panggonan ing Keraton Kasunanan Surakarta aja mung didelok saka wujud wewangunane ananging uga kudu mangerteni teges filosofis kang ana ing jenengjeneng papan panggonan ing Keraton Kasunanan Surakarta. Paneliten babagan wujud lan teges jeneng-jeneng papan panggonan pokok ing Keraton Kasunanan Surakarta iki minangka paneliten wiwitan, mula ana peluang kanggo panaliten kang kajiane beda. x