Pendidikan Tahfiz di Malaysia: Satu Sorotan Sejarah Murihah Abdullah Abdul Hafiz Abdullah Arieff Salleh Rosman murihah16@gmail.com Fakulti Tamadun Islam Universiti Teknologi Malaysia. Mohd Faeez Ilias Fakulti Pendidikan Kolej Universiti Islam Antarabangsa Selangor ABSTRAK Artikel ini membincangkan sejarah pendidikan tahfiz bermula pada zaman Tanah Melayu sehingga kini. Kronologi perbincangan bermula daripada sejarah ringkas kemasukan Islam ke Tanah Melayu. Seterusnya, artikel ini menelusuri perkembangan pendidikan al- Quran yang mewarnai pendidikan di Tanah Melayu. Manakala perbincangan berkisar tentang sejarah awal pendidikan tahfiz di Malaysia dijelaskan pada bahagian akhir artikel. Artikel ini diharap dapat memberikan maklumat tentang perkembangan pendidikan tahfiz agar perjuangan memartabatkan pendidikan tahfiz terus diperhebatkan. Kata kunci: pendidikan tahfiz, sejarah tahfiz di Malaysia, pendidikan al-quran 1.0 Pengenalan Pendidikan al-quran merupakan salah satu bidang teras dalam mendalami agama Islam. Secara umumnya, pendidikan al-quran bermula dengan pembelajaran paling asas tentang al-quran seperti mengenal huruf hijaiyah dan mengeja, membaca dan mempelajari hukum tajwid, serta mengkhatamkan al-quran. Formaliti tahap awal pendidikan al-quran ini sebagai asas utama bagi setiap muslim sebelum meneroka tentang ilmu al-quran yang lain. Pendidikan tahfiz al-quran merupakan salah satu daripada cabang pendidikan al-quran. Artikel ini membincangkan sejarah pendidikan tahfiz dalam konteks negara Malaysia. Bahagian pertama artikel bermula daripada sejarah ringkas kemasukan Islam ke Tanah Melayu, manakala di bahagian kedua, penulis akan membahaskan tentang perkembangan pendidikan al-quran yang mewarnai pendidikan di Tanah Melayu. Seterusnya, perbincangan berkisarkan sejarah awal pendidikan tahfiz di Malaysia.
2.0 Sejarah Ringkas Kemasukan Islam ke Tanah Melayu Sejarah kemasukan Islam ke Tanah Melayu amat berkait rapat dengan negeri Melaka. Melaka dipercayai merupakan negeri pertama di semenanjung Malaysia yang menerima Islam. Kegemilangan kerajaan Melayu Melaka merupakan salah satu faktor Islam berkembang di Tanah Melayu. Selari dengan lokasi Melaka sebagai sebuah negara pelabuhan, maka tidak asing lagi Melaka menjadi tumpuan pedagang untuk datang berniaga. Terdapat juga sebahagian pedagang yang menyinggah di pelabuhan Melaka kerana kedudukannya di pertengahan laluan perdagangan antara Timur dan Asia Barat (Kamaruddin, 2007; Ahmad Jelani, 2008). Oleh yang demikian, pergaulan antara masyarakat Tanah Melayu dengan pedagang-pedagang berlaku dalam urusan harian dan perdagangan. Para pedagang yang beragama Islam pada zaman tersebut menyebarkan Islam kepada masyarakat Tanah Melayu (Mohd Yusof, 2015). Selain pedagang yang beragama Islam datang ke Melaka, terdapat juga daripada golongan ulama dan pendakwah yang berpeluang merantau ke negara ini untuk mengajar tentang Islam. Pendidikan al-quran menjadi salah satu pelajaran teras yang diajar oleh golongan ulama dan pendakwah kepada setiap lapisan masyarakat di Tanah Melayu, termasuklah golongan bangsawan dan rakyat jelata ( Ahmad Jelani, 2008; Mohd Yusof, 2015). 3.0 Perkembangan Pendidikan al-quran di Tanah Melayu Bermula abad ke 15 hingga ke 17, masyarakat di Tanah Melayu mempelajari Islam melalui dua sumber, iaitu guru al-quran di kampung dan golongan yang berketurunan Sayyid. Masyarakat mula mempelajari beberapa perkara asas dalam Islam termasuklah menulis huruf al-quran (tulisan jawi), perkara yang berkaitan dengan fardhu Ain, Rukun Islam dan Rukun Iman. Pada abad ke 18, pendidikan tentang asas Islam semakin berkembang maju dengan berlakunya penghijrahan golongan ulama dan pendakwah dari Timur Tengah ke Tanah Melayu (KPT, 2010; Abdullah Ishak, 1990, Mohd Hairudin dan Kamarul Azmi, 2012).
Penyebaran agama Islam berlaku di Tanah Melayu berhadapan dengan beberapa kesukaran. Antara kekangan yang perlu dilalui oleh golongan ulama dan pendakwah untuk mengajar al-quran ialah kekurangan guru dan pusat pengajian. Bagi mengatasi masalah pusat pengajian, golongan tersebut menjadikan rumah mereka sebagai lokasi pengajaran dan pembelajaran al-quran. Pendidikan al-quran yang diterapkan tidak terhad kepada kemahiran membaca semata-mata, namun pendidikan yang berlangsung turut menekankan supaya masyarakat Tanah Melayu mengamalkan ajaran Islam dan berakhlak mulia (Mohd Yusof, 2015). Seiring dengan perkembangan positif pendidikan al-quran, pusat pengajian semakin bertambah dan beroperasi di masjid, surau dan istana. Pengajian al-quran secara tradisi terus berevolusi sehingga tertubuhnya institusi pondok di beberapa negeri seperti Terengganu, Kelantan dan Kedah (Mohd Hairudin dan Kamarul Azmi, 2012). Sistem pendidikan pondok lazimnya bermula daripada golongan tuan guru dari luar negara. Kebanyakan guru pondok mempunyai pengaruh yang kuat dalam sesebuah kawasan dan mereka memberi khidmat secara sukarela. Lokasi pondok kebiasaannya merupakan tanah milik tuan guru atau tanah wakaf. Antara pengajaran dan pembelajaran yang disampaikan oleh tuan guru adalah Tilawah, Tafsir, Fikah, Hadis, dan doa-doa yang ada hubungan dengan kehidupan seharian dan amalan hidup bermasyarakat (KPT, 2010; Ahmad, 2008, Mohd Hairudin dan Kamarul Azmi, 2012). Manakala bentuk penyampaian yang diaplikasikan adalah berbentuk syarahan kepada kumpulan pelajar atau perseorangan. Tradisi pengajian pondok ini telah berkembang dan menjadi asas kepada penubuhan Sekolah Agama Rakyat (SAR) di seluruh Malaysia (Mohd Hairudin dan Kamarul Azmi, 2012). Setiap pendidikan yang berlangsung samaada daripada guru al-quran di kampung, golongan yang berketurunan sayyid, golongan ulama dan pendakwah, serta tuan guru tidak terpisah daripada menghafaz sekurang-kurangnya surah al-fatihah. Surah al-fatihah diajar kepada masyarakat kerana surah ini sebagai asas dalam mengerjakan solat. Namun demikian, pendidikan tahfiz al-quran bukan menjadi pendidikan teras, sebaliknya hanya sebahagian daripada intipati pelajaran (Abdullah Ishak, 1990). Lazimya pendidikan tahfiz dijalankan secara individu dan tidak rasmi. Kaedah mengajar yang digunakan adalah berdasarkan pengalaman guru al-quran (Ahmad, 2008).
Berdasarkan kronologi perbincangan perkembangan pendidikan al-quran di Tanah Melayu, ternyata perubahan dalam pendidikan al-quran khususnya pendidikan tahfiz berlaku secara perlahan. Terdapat beberapa faktor yang dikenalpasti, antaranya Tanah Melayu masih berada di bawah penjajahan British (Mohd Yusof, 2015; Mohd Hairudin dan Kamarul Azmi, 2012). Usaha penyebaran dan pendidikan al-quran kebanyakannya hanya tertumpu kepada kemahiran membaca al-quran (Nordin Ahmad, 2015). Selain itu, masyarakat di Tanah Melayu juga berhadapan dengan kekurangan kemudahan, prasarana fizikal, kewangan dan sebagainya. Hal ini menjadikan ilmu-ilmu berkaitan dengan pendidikan tahfiz al-quran terhenti kepada guru serta tidak dapat berkembang dengan meluas (Mohd Yusof, 2015). 4.0 Pendidikan Tahfiz di Malaysia Asas pembangunan dalam bidang tahfiz secara formal telah digerakkan oleh pihak Kerajaan Pusat sejak tahun 1966. Pada ketika itu, Kerajaan Pusat telah menubuhkan Kelas Pengajian Menghafaz al-quran dan Ilmu Qiraat di Masjid Negara. Penubuhan kelas ini adalah berdasarkan arahan daripada Y.T.M Tunku Abdul Rahman Putra al-haj, Perdana Menteri Malaysia yang pertama. Hasrat ini telah dinyatakan sewaktu perasmian Masjid Negara dengan kehadiran Sheikh Mahmud Syaltut ketika beliau dalam rangka lawatan ke Malaysia. Faktor penyumbang kepada penubuhan Kelas Pengajian Menghafaz al-quran adalah ekoran daripada penganjuran Majlis Tilawah al-quran peringkat kebangsaan yang diadakan semenjak tahun 1960. Pelaksanaan program ini ternyata mendapat sokongan dan dorongan daripada semua pihak. Kesannya, masyarakat Islam pada ketika itu berusaha untuk mempertingkatkan mutu bacaan al-quran (Wan Muhammad, 1997; JAKIM, 2003). Seramai 8 orang pelajar merupakan perintis kepada kelas Pengajian Menghafaz al- Quran dan Ilmu Qiraat. Kelas tersebut dipimpin oleh Mohd Nor Hj. Ibrahim selaku Mufti negeri Kelantan. Antara pelajar yang terlibat ialah Abu Hassan bin Lebai Din, Syeikh Ismail bin Mohamad, dan Salehuddin bin Omar (JAKIM, 2003). Dari tahun 1966 hingga tahun 1978 pengajian ini diletakkan di bawah kelolaan Jawatankuasa Tadbir Masjid Negara dan Urusetia Majlis Kebangsaan Bagi Hal Ehwal Ugama Islam Malaysia. Setelah beberapa tahun, Kelas Pengajian Menghafaz al-quran dan Ilmu Qiraat dinaiktaraf oleh kerajaan menjadi Unit Pengajian Menghafaz al-quran Masjid
Negara. Pada tahun 1984, fungsi Unit Pengajian Menghafaz al-quran telah diperluas dengan menjadi salah satu jabatan di Bahagian Hal Ehwal Islam (BAHEIS), Jabatan Perdana Menteri, Kuala Lumpur. yang dikenali sebagai Ma had Tahfiz al-quran wal Qiraat (MTQ). (Nordin Ahmad, 2015). Terdapat 2 objektif penubuhan MTQ. Pertama, MTQ berperanan menghasilkan para qari yang hafiz al-quran dan alim dalam ilmu-ilmu al-quran bagi memenuhi keperluan masyarakat Islam di negara ini. Kedua, MTQ menjadi pusat yang aktif dalam menggalakkan pengajaran dan pembelajaran tahfiz dan ilmu-ilmu al-quran dalam masyarakat (JAKIM, 2003). Pada ketika itu, MTQ belum mempunyai lokasi tetap. Dalam tempoh hampir dua dekad, MTQ beroperasi di beberapa tempat, iaitu rumah-rumah kerajaan (di sekitar Jalan Chenderasari, Jalan Ledang, dan Lembah Kelang), Kompleks Pusat Islam Jalan Perdana, dan bangunan yang disewa di pinggir Taman Tun Dr. Ismail dan Hulu Langat (JAKIM, 2003). sebagai salah satu unit di Bahagian Hal Ehwal Islam, Jabatan Perdana Menteri, Kuala Lumpur. Dari tahun 1966 hingga tahun 1978 pengajian ini diletakkan di bawah kelolaan Jawatankuasa Tadbir Masjid Negara dan Urusetia Majlis Kebangsaan Bagi Hal Ehwal Ugama Islam Malaysia, pada tahun 1972 dan ia diberi nama Maahad Tahfiz Al-Quran Wal- Qiraat. Sekarang dikenali sebagai Darul Quran (JAKIM, 2003). MTQ terus mengorak sejarah perkembangan yang positif dan memberangsangkan dengan menghasilkan graduan di peringkat diploma. Selari dengan penghasilan graduan Diploma Tahfiz al-quran BAHEIS dan pengiktirafan daripada Jabatan Perkhidmatan Awam (JPA), nama MTQ telah ditukar ke Institut Pengajian Tahfiz al-quran wal Qiraat (IPTQ) (JAKIM, 2003). Pada tahun 1997, IPTQ diberi penjenamaan baru iaitu Darul Quran (DQ). DQ beroperasi di bawah kelolaan Jabatan Kemajuan Islam (JAKIM) (JAKIM, 2003). Kampus DQ bertempat di Kuala Kubu Bharu, Selangor menjadi kampus tetap sehingga ke hari ini. 4.1 Penganjuran Majlis Tilawah dan Majlis Menghafaz al-quran Usaha kerajaan untuk memartabatkan al-quran diterjemahkan dalam pelbagai bentuk seperti penganjuran Majlis Tilawah al-quran peringkat kebangsaan. Majlis tersebut telah
diadakan pada 18 Mac 1960. JAKIM seterusnya mengorak langkah penglibatan dengan dunia Islam dengan menganjurkan Majlis Tilawah al-quran di peringkat antarabangsa pada tahun 9 Mac 1961 di Stadium Merdeka, Kuala Lumpur. Majlis Tilawah al-quran ini merupakan julung-julung kali dianjurkan di peringkat global. Tahun demi tahun, Majlis Tilawah al- Quran mengalami perubahan dan perkembangan. Penyertaan semakin bertambah termasuk negara yang bukan negara Islam sebagai agama rasmi. Bertitik tolak daripada kejayaan dalam menganjurkan Majlis Tilawah, JAKIM mengendalikan Majlis Menghafaz al-quran di peringkat kebangsaan bermula pada tahun 1980. Pada awalnya program ini diadakan di Kuala Lumpur, kemudian bermula pada tahun 1996, program ini diadakan di negeri-negeri secara bergilir-gilir (JAKIM, 2003). 5.0 Penutup Berdasarkan perbincangan tentang sorotan sejarah pendidikan tahfiz di Malaysia, ternyata usaha-usaha yang dijalankan oleh golongan terawal dalam bidang pendidikan al- Quran khususnya bidang tahfiz menjadi platform kepada perkembangan pendidikan tahfiz pada zaman kini. Sebagai contoh, Malaysia masih menganjurkan Majlis Musabaqah al-quran di peringkat kebangsaan dan antarabangsa. Manakala Darul Quran merupakan simbol institusi pengajian tinggi al-quran yang dihormati serta telah menghasilkan ribuan hufaz. Artikel ini diharap dapat menjadi panduan kepada pelbagai pihak agar tanggungjawab untuk memacu pendidikan tahfiz terus diperhebatkan. Rujukan Abdul Samad Sharim (1940). Tarikhul Quran. Karachi: t.p. Abdullah Ishak (1990). Islam di Nusantara (Khusus di Tanah Melayu). Selangor. Abdullah Mulhim (2009). Haqqiq Hilmuka fi Hifzil Quranil Kareem. Kuwait: Ibda al Fikri. Ahmad Jelani Halimi (2008). Sejarah dan Tamadun Bangsa Melayu. Kuala Lumpur: Utusan Publications. Ahmad Mohd Salleh (2008). Pengajian Agama Islam & J-Qaf. Kuala Lumpur: Oxford Fajar. Mohd Yusuf, 2004 Jabatan Kemajuan Islam Malaysia (JAKIM) (2003). Sambutan 35 Tahun JAKIM: Penjana Umat Bertaqwa dan Progresif. Kuala Lumpur: Percetakan Nasional Berhad.
Kamaruddin A. Said (2007). 500 Tahun Melayu Menghadapi Cabaran. Selangor: Kris Publication. Kementerian Pengajian Tinggi Malaysia (2010). Hala Tuju Pengajian Islam di Malaysia. Bangi: Penerbit UKM. Mohd Hairudin dan Kamarul Azmi (2012). Sekolah Agama Di Malaysia: Sejarah, Isu & Cabaran. Skudai: Penerbit Universiti Teknologi Malaysia (UTM). Mohd Yusof Ahmad (2015). Institut Pendidikan al-quran di Malaysia. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Nordin Ahmad (2015). Memperkasa Darul Quran ke Arah Memartabat Pendidikan tahfiz di Malaysia. Simposium Pendidikan Tahfiz Nusantara, 1-3 Jun 2015. Wan Muhammad A. Aziz (1997). Pengurusan Ma'had Tahfiz al-quran: Pengalaman Darul Quran JAKIM. Jurnal Darul Quran, Bil. 3, Jun 1997.