GUDHAKAKE KAWASISA ULIS GEGURITA SISWA KELAS IX-3 SMP EGERI 7 GAJUK KATHI MIGUAKAKE METODHE KARYA WISATA Silih (Srani), Dra. Sri Sulistiani, M.Pd Pendidikan Bahasa dan Sastra Daerah (Jawa) Fakultas Bahasa dan Seni Universitas egeri Surabaya Srianiani27@yahoo.co.id Abstrak Siswa nalika pasinaon nulis, langsung padha mbengok-mbengok, nggremeng lan kurang nduweni greget utawa semangat ing pasinaon. Alasane, siswa rumangsa kangelan golek idhe, nyusun tetembungan lan ora pati ngerti basa Jawa sing endah. Asile, nalika pasinaon siswa padha nggremeng, bingung, menga mengo, lan malah ana sing guyonan karo kancane. Anggone nulis kudu nduweni inspirasi sing apik. Salah siji cara kanggo nuwuhake inspirasi yaiku pamilihan metodhe karya wisata. Metodhe karya wisata katindakake kanthi siswa diajak metu saka kelas lan nyawang langsung kahanan sak njabane kelas utawa menyang ing papan wisata. Adhedhasar lelandhesaning panliten, underaning panliten iki ana 3, yaiku (1) Kepriye undhake keprigelan guru sajrone pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata, (2) Kepriye anggone nindakake proses pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata, (3) Kepriye undhak-undhakan kawasisan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata. Tujuan kang pengin digayuh ing panliten, yaiku: (1) Kanggo mangerteni lan ngandharake proses pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe karya wisata, (2) Kanggo mangerteni undhake keprigelane guru sajrone pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata, (3) Kanggo ngandharake undhak-undhakan kawasisan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metode karya wisata. Tintingan kapustakan ngandharake tintingan panliten kang saemper lan teori sarta konsep kang gegayutan karo underaning panliten yaiku katrampilan nulis,, lan metodhe karya wisata. Panliten iki nggunakake rancangan penelitian tindakan kelas sing kasusun saka rong siklus, saben siklus siklus kasusun saka patang tahap. Subjek panliten yaiku guru lan siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk sing cacahe 33 siswa. Teknik pangumpulan dhata nggunakake teknik tes lan observasi. Teknik analisis data nggunakake analisis dheskriptif lan persentase. Asil sinau siswa saka metodhe karya wisata yaiku siklus 1, siswa sing tuntas ada 64% utawa 21 bocah, dene siklus 2 siswa sing tuntas 93% utawa 31 siswa. Undhak-undhakan uga dialami dening aktivitas guru saka 73% ing siklus 1 dadi 84% ing siklus 2. Aktivitas siswa sajrone pasinaon ngalami undhak-undhakan saka 70% ing siklus 1 dadi 80 % ing siklus 2. Dadi bisa dijupuk dudutan, metode karya wisata bisa ngundhakake kawasisan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk. Tembung Wigati: Katrampilan ulis, Geguritan, Karya Wisata PURWAKA Landhesane Panliten Sajroning katrampilan basa ana patang katrampilan, yaiku ngrungokake, wicara, maca lan nulis. Kabeh katrampilan kasebut, sesambungan siji lan sijine. Senajan ora bisa dipisahake, nanging mung dipilih sing paling onjo. Saka patang katampilan kasebut, katrampilan nulis kalebu sing paling angel. Diarani angel, jalaran kanggo katrampilan nulis kudu nduweni pengalaman sing onjo lan kudu nguwasani katrampilan ngrungokake, wicara lan maca. Kahanan kasebut, cundhuk karo kahanan siswa ing babagan nulis. Panliti ngalami kangelan nalika ana pasinaon nulis guritan. Siswa nalika dikandhani ngenani babagan nulis, langsung padha mbengok-mbengok, nggremeng lan kurang nduweni greget utawa semangat ing pasinaon. Alasane, siswa rumangsa kangelan golek idhe, nyusun tetembungan lan ora pati ngerti basa Jawa sing endah. Asile, nalika pasinaon siswa padha nggremeng, bingung, menga mengo, lan malah ana sing guyonan karo kancane. Kanthi tugas nulis kasebut, kaya kaya para siswa diwenehi tugas kang abot banget. Siswa ora ngerti apa kang kudu katindakake nganti jam pelajaran bubar. alika tugase dikumpulne, siswa mung ngumpulake sing nilai sastrane kurang mranani, basane kurang endah, kurang pepak lan kurang nduweni teges sing jero. Asil kasebut, ora cundhuk karo pangertene miturut Aminuddin (2002:38), yaiku asil karya cipta sastra kang nduweni unsur unsur, yaiku: (1) Unsur kaendahan, (2) Unsur kontemplatif atau renungan kanggo pambiji-pambiji, (3) Unsur pemaparan, (4) Unsur intrinsik. Unsur-unsur kasebut, kudu ana ing supaya iku katon urip, nengsemake, lan utuh. Kedadeyan kang dialami dening siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk, yaiku rumangsa kangelan anggone nulis. Iku bisa dideleng saka asile nulis guritan ing pertemuan kapisan kang durung nyenengake. Alasan sing dialami siswa yaiku: (1) Siswa angel anggone ngeling eling pengalaman sing nengsemake. (2) Ora kabeh siswa nduweni kenangan sing nengsemake. (3) Siswa bosen ngeling eling pengalamane sing wis suwi. 1
Miturut standar isi KTSP mulok wajib Bahasa Jawa Propinsi Jawa Timur taun 2006, Standar Kompetensi menulis yaiku mengungkapkan perasaan, pikiran, dan informasi serta pengalaman dalam prosa dan puisi. Kompetensi Dasar sing kudu diduweni siswa, yaiku Menulis puisi tentang pengalaman yang mengesankan. Saka standar kasebut, guru kudu bisa menehi siswa gambaran pengalaman sing nengsemake marang siswa. Ancase siswa bisa nulis cundhuk kalawan pengalamane dhewe. Mula saka iku, guru kudu nindakake Penelitian Tindakan Kelas (PTK) ing kelase dhewe. Panliten tindakan kelas minangka kagiatan sing dilakoni guru kanggo ndandani utawa ngundhakake asil pasinaon kanthi ngowahi cara, metodhe, pendhekatan utawa strategi sing beda karo biasane (Arikunto, 2007:11). Saliyane iku, kagiatan panliten ing kelas minangka wujud tanggungjawab guru marang donyane pendhidhikan. ing kelas diwenehi kalonggaran kanggo ngrembakake pasinaon cundhuk klawan kahanan sekolah. Andharan kasebut, padha karo andharane Mulyasa (2006:19) sing ngandharake yen guru diwenehi kalonggaran kanggo ngrembakake pasinaon cundhuk klawan kahanan sekolah. Kalonggaran iki kudu digunakake guru supaya luwih kreatif, inovatif, lan produktif. Kalonggaran kasebut, diwujudake kanthi cara golek metodhe pasinaon sing bisa nggrengsengake utawa gawe gumregahe siswa anggone nulis. Salah siji metodhe yaiku kanthi metodhe karya wisata. Metodhe karya wisata katindakake kanthi siswa diajak metu saka kelas lan nyawang langsung kahanan sak njabane kelas utawa menyang ing papan wisata. Siswa bisa nyawang lan ngrasakake kahanan sekolah utawa saknjabane sekolah. Ana sesawangan wong bakul, wong budhal kerja, lan sesawangan liya sing durung siswa weruhi nalika ing njero kelas. Saka sesawangan kasebut, bisa menehi inspirasi utawa sumber bahan siswa kanggo nulis. Siswa nyawang aktivitase wong bakul, wong kerja, lan wong liya liyane banjur didadekake cundhuk karo pamikiran lan imajinasine. Mula saka iku, panliten sing arep ditindakake diwenehi irah-irahan gundhakake Kawasisan ulis Geguritan Siswa Kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk kanthi Migunakake Metodhe Karya Wisata. Undherane Panliten Underane panliten iki, yaiku: (1) Kepriye undhake keprigelane guru sajrone pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata? (2) Kepriye anggone nindakake proses pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata? (3) Kepriye undhak-undhakan kawasisan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata? Tujuan Panliten Adhedhasar underane panliten, bisa didudut tujuan panliten kaya ing ngisor iki. (1) Kanggo mangerteni lan ngandharake undhake keprigelane guru sajrone pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe Karya Wisata? (2) Kanggo mangerteni lan ngandharake proses pasinaonan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metodhe karya wisata. (3) Kanggo ngandharake undhak-undhakan kawasisan nulis siswa kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk migunakake metode karya wisata. Paedah Panliten Panliten iki nduweni paedah kaya ing ngisor iki. (1) Kanggo siswa, panliten iki nduweni paedah: Bisa mbimbing siswa nuntasake Kompetensi Dasar nulis ngenani pengalaman sing nengsemake lumantar methode karya wisata kelas IX-3 SMP egeri 7 ganjuk (2) Kanggo guru, panliten iki nduweni paedah: dandani pasinaon kang ditindakake, ngundhakake kompetensi pendidik kanggo ngatasi prekara pasinaon ing njero lan njaba kelas., ngundhakake rasa tanggungjawabe guru, ngundhakake kinerja guru kanggo pasinaonan kang aktif, kreatif, efektif, lan nyenengake. (3) Kanggo sekolahan, panliten iki nduweni paedah: gundhakake standar pasinaon ing sekolahan, saengga bisa ngundhakake kuwalitas pendhidhikan ing sekolah. Teges Operasional Panjlentreh tetembungan iki karakit kanggo mangerteni tetembungan kang wigati sajrone panliten. Teges operasional kasebut, yaiku kaya ing ngisor iki. (1) Katrampilan nulis yaiku kawasisan jroning proses pangolahan lan panyuntake gagasan kanthi runtut, logis, lan nduweni makna saengga bisa menehi pemahaman imajinatif marang pamaose kanthi maksimal (Basir, 2010:29). (2) Geguritan yaiku ekspresi pikiran kang nuwuhake rasa pangrasa kang ngrangsang imajinasi-ne panca ndriya kanthi trap-trapan kang adhedhasar rasa. (Pradopo, 2005:7) (3) Karya Wisata yaiku salah siji metodhe field trip utawa karya wisata sing ngajak dolan utawa pesiar kang ditindakake siswa kanggo mikoleli pengalaman pasinaon utama pengalaman langsung dadi bagian saka kurikulum sekolah Mulyasa (2006:112). TITIGA KAPUSTAKA Katrampilan ulis ulis yaiku nglairake gagasan utawa pikiran lumantar tulisan (Moeliono, 2003:1219). Anggone nglairake gagasan utawa pikiran ora sakepenake dhewe, kudu ditata lan diatur supaya bisa dimangerteni wong liya. Lado (sajroning Basir, 2010:29), yen katrampilan 2
nulis yaiku kawasisan jroning proses pangolahan lan pamedhare gagasan kanthi runtut, logis, lan nduweni makna saengga bisa menehi pemahaman imajinatif marang pamaose kanthi maksimal. Dadi pamaos ora bingung asile tulisan lan bisa njupuk paedah saka tulisan kasebut. Paedah kasebut, kaya sing diandharake Basir (2010:29-30) yaiku: (1) bisa ngenali kawruh lan potensi dhiri ngenani sawijining topik tartamtu, (2) nglatih ngrembakake gagasan kanthi cara nata panalaran kanthi basa kang logis, faktual lan argumentatif, (3) njembarake wawasan lan pengalaman, (4) bisa nglatih ngekspresekake sawijining gagasan lumantar basa kanthi cara tinulis, (5) bisa nintingi lan mbiji gagasane dhewe kanthi cara luwih objektif lan tanggungjawab, lan (6) luwih gampang ngrampungake prakara. Tarigan (1987:22) ngandharake yen paedah utama tulisan yaiku minangka alat komunikasi kanthi langsung. ulis iku wigati banget jroning pendhidhikan amarga nggampangake siswa anggone mikir lan ngrembakake gagasan uga bisa nuwuhake anggone mikir kanthi kritis. Ancas kasebut, ora bakal kaleksanan yen guru minangka punjering ora bisa menehi metodhe sing pas nalika pasinaon nulis. Cundhuk karo andharane Smith (sajrone Suparno lan Yunus, 2002:1.4) uga ngandharake yen pengalaman nulis sing dialami dening siswa ing sekolah ora owah saka kahanan gurune dhewe. Katrampilan nulis ora teka kanthi otomatis, nanging kudu kerep latihan lan praktek. Geguritan Kanthi etimologi, istilah puisi asale saka basa Yunani poeima membuat utawa poesis pembuatan, lan sajroning basa Inggris diarani poem utawa poetry. Geguritan ditegesi membuat lan pembuatan amarga liwat manungsa wis nyiptakake donya dhewe, kang kaajab nduweni pakon utawa gambaran swasanaswasana tartamtu, kang awujud fisik utawa batin (Aminudin. 2011:134). Puisi ing sastra Jawa gagrag anyar diarani kanthi sesebutan. Puisi Jawa modern utawa titikane, yaiku luwih mardika utawa bebes yaiku tanpa kaiket paugeran-paugeran tartamtu kang wis gumathok kaya ing puisi Jawa klasik. Sajroning sastra Jawa modern pancen ora selaras maneh kalawan genre-genre sastra Jawa klasik. Ora mung genre puisi wae, nanging sakabehane, miturut andharane (Rass, 1985:9) sastra Jawa modren pancen nduweni genregenre kang padha utawa saemper kalawan genre-genre sastra barat, kaya dene crita cerkak, crita sambung, puisi utawa guritan, lan novel. Pradopo (2005:7) ngandharake, yaiku ekspresi pikiran kang nuwuhake rasa pangrasa kang ngrangsang imajinasi-ne panca ndriya kanthi traptrapan kang adhedhasar rasa. Kabeh iku awujud samubarang kang wigati lan awujud interpretasi panyawang manungsa kang diowahi kanthi wujud kang endah. Penemu liya kaya dene Aminuddin (2011:136) ngandharake, manawa unsur kang mujudake yaiku swara, tembung, lirik utawa baris, pada lan tipografi. Saliyane iku unsur kang didhelikake ing wewangunan setruktur kasebut bisa diwenehi tetembungan lapis teges. Piranti kang digunakake kanggo ngandharake diksi yaiku basa. Waluyo (2005:1) ngandharake, manawa minangka karya sastra kanthi nggunakake basa kang dipadhetake, disingkat, lan diwenehi irama kanthi swara kang padu lan pamilihing tembungtembung kias (imajinatif). Saka para panemu ing dhuwur bisa didudut manawa yaiku reroncening tembung-tembung kang endah lan kasusun saka wewangun struktur tartamtu kang bisa nuwuhake efek marang pamaose. Mula manawa ing sajrone akeh maneka warna swara, tembung, lan cara panulisan iku minangka asil kreatifitas lan pangrasane pangripta. Metodhe Karya Wisata Ing saknjerone proses pasinaon mulang migunakake metode karya wisata penting banget kangga nunjang ketuntasane guru, kanggo gayuh ancase pasinaon. Amerga iku kanggo nunjang ancase lan ketuntasan pasinaon, guru nggunakake metode karya wisata kanggo nulis. Apa sing di arani metodhe "karya Wisata "yaiku salah siji metodhe field trip utawa karya wisata sing ngajak dolan utawa pesiar kang ditindakake siswa kanggo mikoleli pengalaman pasinaon utama pengalaman langsung dadi bagian saka kurikulum sekolah Mulyasa (2006:112). Miturut Checep (2008: 50) metodhe karya wisata utawa widya wisata yaiku cara nyuguhake kara ngejak siswa nyinaoni materi pelajaran ing njabane kelas. Kaya wisata manfaatake lingkungan dadi sumbere sinau, bisa kanggo mancing keaktivane siswa lan kreativitase siswa informasi luweh jembarlan aktual. Siswa bisa nggoleki lan ngolah informasi dhewe. Carane migunakake metodhe karya wisata, yaiku guru ngajak siswa ndeleng objek langsung utawa mara menyang panggonan kang dituju kanggo mikolehi kesan sing nengsemake. Metodhe iki, migunani kanggo nyinaoni urip bebrayan kang padha karo kasunyatan. Karya wisata yaiku salah sijine kagiatan sing akeh di senengi bocah-bocah, amerga tembung karya wisata nurut pangertene bocah-bocah nduweni teges "dolan" menyang panggonan kang nyenengake. Miturut Moeliono, karya wisata yaiku dolan ing panggonan kang digawe utawa sakelompok wong (2003:393). Miturut Roestiyah ing http://yastaki56.space.live.com/blog diunduh Senin, 10 September 2015, karya wisata ora mung saderma dolan nangig uga kanggo pasinaon utawa nekuni pasinaon karo ndeleng kasunyatan. Mula iku, diarani metodhe karya wisata, kanthi cara mulang kang ditindakake karo ngajak siswane ing panggonan utawa objek tartamtu ing saknjabane kelas kanggo nyinaoni utawa nylidiki panggonan kayata pabrik, sesawanan, bengkel, lsp. Miturut Suwarna et al. (2006:114), metodhe karya wisata yaiku cara kang di tindakake guru kanthi ngajak siswane ing objek tartamtu kanggo nyinaoni kang ana sambung rapete karo seserupan ing sekolalan. 3
Karya wisata ing sajrone pasinaonan nduwenin teges liya kang bede karo karya wisata ing teges umum. Karya wisata iki nduweni teges kunjungan ing sak njobone kelas kang nduweni ancas sinau, tuladha ing taman lan ora mutuhake wektu suwi (Sujana, 1991:87-88). METODHE PAALITE Subjek Panliten Subjek panliten yaiku siswa kelas IX-3 cacahe bocah ana 33 siswa, lanange 12, dene wadone 21. Alasane siswa-siswa angel anggone ngeling eling pengalaman sing nengsemake, ora kabeh siswa nduweni kenangan sing nengsemake, lan siswa bosen ngeling eling pengalamane sing wis suwi. Papan Panggonan Panliten iki ditindakake ing SMP egeri 7 ganjuk kang alamate ing Jalan Barito 100 Kelurahan Mangundikaran Kecamatan ganjuk Kabupaten ganjuk. Wektu Panliten Panliten iki ditindakake wulan Agustus minggu kapisan nganti opember minggu kapapat taun 2015. Prosedur Panliten Tindakan kelas iki kanthi migunakake prinsip dasar kang umum utawa lumrah. Proses iki yaiku proses siklus utawa daur ulang, kang diwiwiti saka tahap perencanaan, tahap pelaksanaan/ tindakan, tahap observasi/ evaluasi lan tahap refleksi. Perencanaan Siklus 1 Refleksi Perencanaan Siklus 2 Refleksi Pelaksanaan dan pengamatan Pelaksanaan dan pengamatan (Arikunto, 2007:132) Teknik gumpulake Dhata Teknik Observasi Observasi sing digunakake sajrone panliten yaiku teknik observasi pasrtisipasif, yaiku ngamati kudu njebur utawa melu ing sajrone kagiatan dening individu utawa kelompok sing diamati (Sudjana, 2009:85). Kanthi mangkono, asil pengamatan bakal luwih mumpuni lan objektif jalaran bisa dilapurake apa anane. Observasi iki dilakoni dening Bu Rara Hesty S., S.Pd., kanca raket sing padha-padha mulang basa Jawa ing SMP egeri 7 ganjuk. Anggone dadi observer nggunakake pathokan pengamatan iki: o Kagiatan Siswa 1 grungokake andharan guru 2 ggarap tugas 3 ggarap tugas kanthi tenanan 4 Takon marang guru 5 gandharake asil garapan 6 goreksi asil garapan liyan Jumlah o 1 Kagiatan Pambuka ngucapake salam nindakake apersepsi ngandharake kompetensi 2 Inti Materi: ngandharake materi aweh pitakonan/ umpan balik nggunakake media Menehi Tugas: ngandharake tugas kanthi cetha mbimbing siswa ngrespon aktivitas siswa 3 Panutup indakake refleksi gucapake salam Jumlah Format Asil Kagiatan Siswa Kriteria Cukup Banget (80) (60) (100) Format Asil Kagiatan / Panliti Asil Pambiji Cuk Banget up (80) (100) (60) Kurang (40) Kuran g (40) Teknik Tes Panliten nggunakake alat ngumpulake dhata utawa sejenis instrumen wujud tes. Miturut Moenilobib, dkk (1997:68), istilah tes digunakake kanggo nemtokake kabeh jinise instrumen sing dirancang kanggo ngukur kawasisane wong ing bidang tartamtu, kayata bakat, matematika, bakat musik, lan kapringelan berbahasa. A A 4
Format Asil Siswa Golek Tetembungan o. Rincian Tugas Kerja Skor Maksimum Skor Siswa 1. Cacahe tetembungan sing diolehi 0-10 2. Kaendahan basa 0-20 tetembungan 3. Cundhuk orane karo tema 0-10 Total 40 Format Asil Siswa gronce Tetembungan o. Rincian Tugas Kerja Skor Maksimum Skor Siswa 1. Tetembungan sing 0-10 digunakake 2. Basa rinengga sajrone 0-10 3. Kepaduan crita/ isi 0-40 Total 60 Format Katuntasan Siswa Sajrone ulis Geguritan Rincian Tugas Kerja AMA O Jumlah Kriteria Golek tetemb ungan gronce tetembu ngan Teknik Analisis Dhata Panliti nggunakake analisis dhata yaiku teknik statistik deskriptif. Statistik sing digunakake kanggo nganalisis dhata kanthi cara ndeskrisipake utawa nggambarake dhata sing wis dikumpulake tanpa maksud gawe dudutan kanggo umum utawa generalisasi (Sugiyono, 2008 : 207). Teknik Dheskripsi Teknik dheskripsi yaiku sawijining wujud panliten sing ditujokake kanggo ndheskripsekake fenomena-fenomena sing ana, arupa fenomena alami utawa asile manungsa (Sukmadinata, 2006:72 ing nurfatimahdaulay18.blogspot.co.id/?m=1 diakses tanggal 19 opember 2015 jam 06.38). Teknik Persentase Teknik persentase digunakake kanggo mangerteni cacahe persentase siswa sing tuntas ing saben siklus. Penentuan ketuntasan belajar siswa menurut Sudjana (2008:109) dihitung menggunakan rumus: Ora mung iku, asil pambiji kagiatan guru utawa panliti uga migunakake rumus. Kaya andharan ing ngisor iki: F P = ------ x 100% Keterangan: P= persentase frekuensi kegiatan yang muncul f= banyaknya aktivitas guru = jumlah aktivitas keseluruhan (Sudjana 1991:133 ) Indikator Katuntasan Ana telu indikator kanggo ngukur ketuntasan pasinaon nulis gegurutan kanthi metodhe karya wisata yaiku: 1) Katuntasan pasinaon karana individu menawa siswa bisa nggayuh skor 75 kanthi skor maksimal 100. 2) Katuntasan pasinaon karana klasikal menawa siswa bisa nggayuh 75% jumlah siswa kang pikolehi biji 75 utawa luwih. 3) Katuntasan pasinaon kang kagayuh siswa lan guru menawa aktifitas guru lan siswa bisa nggayuh predikat apik paling akeh 75%. ASILIG PALITE Asile Siklus I Tahap Rencana Sajrone panliten iki guru/ panliti kudu nyiapake instrument panliten yaiku: 1) yusun RPP. 2) yiapake alat lan bahan kang dibutuhake ing RPP 3) yusun alat evaluasi 4) yusun lembar pengamatan siswa lan guru ngenani bab pasinaon nulis. indakake Patemon Kapisan Jinis Kagiatan Pambuka Inti Panutup Kagiatan menehi salam lan nindakake presensi nindakake apersepsi/ mbaleni materi pasinaon minggu wingi kanthi nindakake pitakonan. gandharake tujuan pasinaon kayata aspek kognitif (produk dan proses), psikomotor lan afektif (perilaku berkarakter dan keterampilan sosial) menehi tuladha. Siswa nyawang lan ngamati tuladha lan nggoleki ngenani pengerten lan unsur-unsur. merang siswa dadi 3 kelompok, saben kelompok 11 siswa. ngajak siswa metu kelas menyang panggonanpanggonan endah ing lingkungan sekolah Siswa ngamati panggonan sing dituju yaiku musala, taman lan ngisor wit iyup. Siswa nggoleki lan nulis tetembungan sing ditemokake ing panggonan kasebut. bareng karo siswa mbalik menyang njero kelas kanggo nindakake refleksi menehi tugas Salam Patemon Kapindho Jinis Kagiatan Kagiatan Pambuka menehi salam lan nindakake presensi nindakake apersepsi/ mbaleni materi pasiaon minggu wingi kanthi menehi pitakonan. ngandharake tujuan pasinaon kayata aspek kognitif (produk lan proses), 5
psikomotor lan afektif (perilaku berkarakter lan keterampilan sosial) Inti ngandharake langkah-langkah ngronce. Siswa ngronce tetembungan dadi adhedhasar tetembungan sing wis ditemokake patemon minggu wingi. ngewangi siswa sing kangelan tetembungan dadi sing utuh. Siswa nggarap dhewe anggone ngronce tetembungan nggunakake basa indah cundhuk karo pengalaman ing papan panggonan wingi Siswa macakake asil reroncening Siswa ndandani cundhuk karo saran sing diwenehake guru lan kancakancane Panutup lan siswa nindakake refleksi Penugasan Salam indakake Observasi Asil Observasi Siswa Siklus 1 o Kagiatan Siswa Kriteria 1 grungokake andharan guru 2 ggarap tugas 3 ggarap tugas kanthi tenanan 4 Takon marang guru 5 gandharake asil garapan Banget (100) (80) Cuk up (60) Kur ang( 40).A 60 60 6 goreksi asil 60 garapan liyan Jumlah 240 180 420 Prosentase 70% Asil Kagiatan / Panliti Siklus 1 Asil Pambiji Kagiatan.A o 1 2 Pambuka ngucapake salam nindakake apersepsi ngandharak e kompetensi Inti Materi: ngandharak e materi Banget (100) (80) Cuk up (60) Kur ang (40) 100 3 aweh pitakonan/ umpan balik nggunakake media Menehi Tugas: 40 ngandharak e tugas kanthi cetha 40 mbimbing siswa ngrespon aktivitas siswa 40 Panutup indakake refleksi gucapake 100 salam Jumlah 200 480 0 120 800 Asil Asil Siswa Golek Tetembungan Siklus 1 Rincian Tugas Kerja O AMA 1 Agnes B. 2 Alfiah. 3 Amalia 4 Ari U. 5 Asna Z. 6 Ayu A. 7 Brynda 8 Devin A. 9 Dimas 10 Dwi A 11 Elvira 12 Enggar 13 Famela 14 Fernando 15 Firnanda 16 Fitri L 17 Imro atul 18 Irma Y 19 Kiki A Cacahe tetemb ungan sing diolehi Kaenda han basa tetemb ungan (0-20) Cundhuk orane karo tema Jumlah (0-40) 9 10 5 24 10 6 6 22 10 4 8 22 9 8 8 25 10 6 5 21 9 8 9 26 7 4 7 18 9 9 6 24 8 8 5 21 8 7 8 23 10 8 5 23 9 9 6 24 8 9 5 22 10 15 8 33 9 13 9 31 10 19 10 39 10 15 8 32 9 10 3 22 6 14 5 25 6
20 Lahudi 21 Marcell 22 MWidod 23 erry P. 24 iken Y 25 Okta 26 Peny S 27 Ponco A 28 Ria A 29 Rio A 30 Rizqy D 31 Seftyan 32 Sri U 33 Yusuf Jumlah = 7 11 6 24 8 15 2 25 8 15 9 32 9 17 8 34 10 18 9 37 9 19 8 36 10 15 8 33 8 5 3 16 6 14 2 22 8 14 2 24 7 5 5 17 8 15 5 28 7 19 8 35 9 18 9 36 284 396 210 876 Asil Siswa gronce Tetembungan Siklus 1 O AMA 1 Agnes 2 Alfiah 3 Amalia 4 Ari U. 5 Asna Z. 6 Ayu A. 7 Brynda 8 Devin 9 Dimas 10 Dwi A 11 Elvira 12 Enggar 13 Famela 14 Fernand 15 Firnand 16 Fitri L 17 Imro atu 18 Irma Y 19 Kiki A 20 Lahudi 21 Marcell Tetembun gan sing digunakak e Rincian Tugas Kerja Basa rinengga sajrone Kepaduan crita/ isi (0-40) Jumlah (0-60) 9 10 35 54 7 6 20 33 8 4 30 42 8 9 30 47 9 6 30 45 9 7 35 51 7 6 29 42 8 7 39 54 9 8 38 55 8 7 37 52 7 8 35 50 9 7 35 51 8 9 28 45 9 9 36 44 10 8 37 55 10 9 38 47 9 10 35 54 9 8 33 50 6 9 35 50 7 8 26 51 8 6 29 43 Andharan kasebut, nduduhake asile ngronce saka tetembungan ing papan wisata bisa ngundhakake kompetensi siswa. Kahanan kasebut, bisa dideleng saka prosentase ing tabel kasebut. Anggone ngolah tetembungan dadi oleh 83%, basa sajrone oleh 77% lan anggone nggathukake isi crita oleh 81%. Saka telung indikator kasebut, indikatore olah basa sing bijine ngepres KKM, kamangka liyane wis sadhuwure 80%. Asil 77% iku, bisa didudut saka anggone ngronce tetembungan ana ing njero kelas. Asil Katuntasan Siswa Sajrone ulis Geguritan Siklus 1 Rincian Tugas Kerja Juml O AMA Golek tetembu gronce tetembu ah (0- Kriteria (0-40) ngan (0-60) ngan 100) 1 Agnes B. 24 54 78 2 Alfiah A. 3 Amalia F. 4 Ari U. 5 Asna Z. 6 Ayu A. 7 Brynda C. 8 Devin A. 9 Dimas 10 Dwi A 11 Elvira 12 Enggar 13 22 Widodo 23 erry P. 24 iken Y 25 Okta 26 Peny S 27 Ponco A 28 Ria A 29 Rio A 30 Rizqy D 31 Seftyan. 32 Sri U 33 Yusuf Jumlah = Famela A 14 Fernando 10 9 30 49 9 8 38 56 9 9 35 53 10 8 32 50 8 8 28 44 8 6 32 46 6 8 27 41 8 9 32 49 7 7 35 49 8 7 35 50 7 9 28 44 9 4 29 42 273 253 1071 1588 22 33 55 Durung 22 42 64 Durung 25 47 72 Durung 21 45 66 Durung 26 51 77 18 42 70 Durung 24 54 78 21 55 76 23 52 75 23 50 73 Durung 24 51 75 22 45 67 Belum 33 44 77 7
15 Firnanda 16 Fitri L 17 Imro atul 18 Irma Y 19 Kiki A 20 Lahudi A 21 Marcell 22 Widodo 23 erry P. 24 iken Y 25 Okta 26 Peny S 27 Ponco A 28 Ria A 29 Rio A 30 Rizqy D 31 Seftyan 32 Sri U 33 Yusuf 31 55 86 39 47 86 32 54 86 22 50 72 Durung 25 50 75 24 51 75 25 43 68 Durung 32 49 81 34 56 90 37 53 90 36 50 86 33 44 77 16 46 62 Durung 22 41 63 Durung 24 49 73 Durung 17 49 66 Durung 28 50 78 35 44 79 36 42 78 Refleksi Refleksi Kagiatan Siswa Kagiatan siswa ana sing kasil ana uga sing durung kasil. Kagiatan sing kasil utawa wis nggayuh 75% utawa luwih tetep dienggo lan ora didandani ing siklus 2. Dene, kagiatan siswa sing durung kasil utawa kurang saka 75% bakal didandani ing siklus 2 Refleksi Kagiatan-kagiatan guru sing kasil yaiku kagiatan sing wis oleh biji apik lan apik banget kanthi skor 3 lan 2. Kagiatan-kagiatan guru sing durung kasil yaiku kagiatan sing oleh biji kurang utawa skor 1. Rekomendasi Rekomendasine yaiku 1) guru ngandharake materi kanthi cetha dadi siswa bisa mangerteni apa sejatine. 2) Siswa diajak menyang papan wisata metu sanjabane sekolah. 3) Sadurunge menyang papan wisata, guru menehi andharan ngenani tematema sing ana ing papan wisata. Asil Siklus 2 Tahap Rencana Sajrone panliten siklus 2 iki guru/ panliti kudu nyiapake instrumen panliten yaiku: 1) yusun RPP. 2) yiapake alat lan bahan kang dibutuhake ing RPP 3) yusun alat evaluasi 4) yusun lembar pengamatan siswa lan guru ngenani bab pasinaon nulis. indakake Panliten Kagiatan ing Siklus 2 Patemon Kapisan Jinis Kagiatan Kagiatan Pambuka menehi salam lan nindakake presensi nindakake apersepsi/ mbaleni materi pasinaon minggu wingi kanthi nindakake pitakonan. gandharake tujuan pasinaon kayata aspek kognitif (produk dan proses), psikomotor lan afektif (perilaku berkarakter dan keterampilan sosial) Inti ngandharake tema-tema sing ana ing panggonan wisata. Siswa nduweni angen-angen ngenani tema sing bakal didadekake ing panggonan wisata merang siswa dadi 3 kelompok, saben kelompok 11 siswa. ngajak siswa menyang panggonan wisata yaiku Taman Pintar Jalan Jalan Barito 45 Kecamatan gangjuk Kabupaten ganjuk Siswa nyebar banjur ngamati panggonan sing dituju cundhuk karo gambaran sing wis ditamtokake sadurunge. menehi pambiyantu arupa rangsangan tetembungan sing bakal dipikolehi siswa Siswa nggoleki lan nulis tetembungan sing ditemokake ing panggonan kasebut. Siswa nyuwun pirsa karo guru ngenani tetembungan sing ditemokake lan siswa bali menyang sekolah Panutup bareng karo siswa mbalik menyang njero kelas kanggo nindakake refleksi menehi tugas Salam Kagiatan ing Siklus 2 Patemon Kapindho Jinis Kagiatan Kagiatan Pambuka menehi salam lan nindakake presensi nindakake apersepsi/ mbaleni materi pasiaon minggu wingi kanthi menehi pitakonan. ngandharake tujuan pasinaon kayata aspek kognitif (produk lan proses), psikomotor lan afektif (perilaku berkarakter lan keterampilan sosial) Inti ngandharake langkah-langkah ngronce. lan siswa budhal menyang panggonan wisata yaiku Taman Pintar Jalan Barito 45 Kelurahan Mangundikaran Kecamatan ganjuk Kabupaten ganjuk Siswa golek panggonan sing nyenengake Siswa kanthi nggarap dhewe anggone ngronce tetembungan dadi nggunakake basa sing endah cundhuk karo pengalaman sing nyenengake ing papan wisata. ngewangi siswa sing kangelan tetembungan dadi sing utuh. Siswa aktif takon ngronce tetembungan Siswa ngaturake asil reronce marang panliti Siswa macakake asil reroncening Siswa lan panliti menehi panemu kanggo ndandani asile reroncening Siswa ndandani cundhuk karo saran sing diwenehake guru lan kanca-kancane Panutup lan siswa nindakake refleksi Penugasan Salam 8
indakake Observasi Asil Kagiatan Siswa Siklus 2 o Kagiatan Siswa Kriteria 1 grungokake andharan guru 2 ggarap tugas 3 ggarap tugas kanthi tenanan 4 Takon marang guru 5 gandharake asil garapan Banget (100) (80) Cuk up (60) Kur ang (40).A 6 goreksi asil garapan liyan Jumlah 480 480 Prosentase 80% o 1 Asil Kagiatan / Panliti Siklus 2 Asil Pambiji Cuk Kuran Banget up g (80) (100) (60) (40) Kagiatan Pambuka ngucapake salam nindakake apersepsi ngandharake kompetensi 2 Inti Materi: ngandharake materi 3 aweh pitakonan/ umpan balik nggunakake media Menehi Tugas: ngandharake tugas kanthi cetha mbimbing siswa ngrespon aktivitas siswa.a 100 Panutup indakake refleksi gucapake 100 salam Jumlah 200 720 0 0 920 O Asil Siswa Golek Tetembungan Siklus 2 Rincian Tugas Kerja AMA 1 Agnes 2 Alfiah 3 Amalia 4 Ari U. 5 Asna Z. 6 Ayu A. 7 Brynda 8 Devin 9 Dimas 10 Dwi A 11 Elvira 12 Enggar 13 Famela 14 Fernand 15 Firnanda 16 Fitri L 17 Imro atu 18 Irma Y 19 Kiki A 20 Lahudi 21 Marcell 22 Widodo 23 erry P. 24 iken Y 25 Okta 26 Peny S 27 Ponco A 28 Ria A 29 Rio A 30 Rizqy D 31 Seftyan 32 Sri U 33 Yusuf Jumlah = Cacahe tetembun gan sing diolehi Kaendah an basa tetembun gan (0-20) Cundhuk orane karo tema Juml ah (40) 9 15 9 33 10 11 8 29 10 12 8 30 9 16 9 34 10 17 8 35 9 13 10 32 10 15 9 34 9 14 10 33 8 13 8 30 8 17 10 35 10 17 9 36 9 12 9 30 8 17 9 34 10 15 10 35 9 13 9 31 10 19 10 39 10 15 8 32 9 12 8 29 8 14 9 31 9 13 9 31 8 15 10 33 8 15 9 32 9 17 8 34 10 18 9 37 9 19 8 36 10 15 8 33 8 16 7 31 9 14 9 32 8 14 8 30 9 16 9 34 8 15 8 31 8 19 10 38 9 18 9 36 297 500 291 1090 9
O Asil Siswa gronce Tetembungan ing Siklus 2 Rincian Tugas Kerja AMA 1 Agnes 2 Alfiah 3 Amalia 4 Ari U. 5 Asna 6 Ayu A. 7 Brynda 8 Devin 9 Dimas 10 Dwi A 11 Elvira 12 Enggar 13 Famela 14 Fernand 15 Firnanda 16 Fitri L 17 Imro atu 18 Irma Y 19 Kiki A 20 Lahudi 21 Marcell 22 Widodo 23 erry P. 24 iken Y 25 Okta 26 Peny S 27 Ponco A 28 Ria A 29 Rio A 30 Rizqy D 31 Seftyan 32 Sri U 33 Yusuf Jumlah = Prosentase = Tetembu ngan sing digunaka ke Basa rinengga sajrone Kepadua n crita/ isi (0-40) Jumlah (0-60) 9 10 35 54 7 9 20 36 8 7 30 45 8 9 30 47 9 8 30 47 9 7 35 51 7 9 29 45 8 7 39 54 9 8 38 55 8 7 37 52 7 8 35 50 9 7 35 51 8 9 28 45 9 9 36 44 10 8 37 55 10 9 38 47 9 10 35 54 9 8 33 50 6 9 35 50 7 8 26 51 8 6 29 43 10 9 30 49 9 8 38 56 9 9 35 53 10 8 32 50 8 8 28 44 8 8 32 48 6 8 27 41 8 9 32 49 7 7 35 49 8 7 35 50 7 9 28 44 9 7 29 45 273 269 1071 1604 83% 81% 81% 89% Andharan kasebut, nudhukake yen ora kabeh indikator pambiji ngalami undhak-undhakan. Asiling pamilihe tembung lan kepaduan crita ora ngalami undhak-undhakan. Ing siklus 1 asile, 83% lan 81% samono uga ing siklus 2. Undhak-undhakan ana ing indikator basa sing digunakake. Asile siklus 1 yaiku 77% mundhak dadi 81% ing siklus 2. Alasan pangundhake, jalaran anggone ngronce tetembungan dadi ana ing papan wisata. Asil Katuntasan Siswa Sajrone ulis Geguritan Siklus 2 Rincian Tugas Kerja Juml Golek gronce ah AMA O tetembungan tetembu (0- Kriteria (0-40) ngan (0-60) 100) 1 Agnes 33 54 87 B. 2 Alfiah 29 36 65 Durung 3 A. Amalia F. 4 Ari U. 5 Asna Z. 6 Ayu A. 7 Brynda 8 Devin 9 Dimas 10 Dwi A 11 Elvira 12 Enggar 13 Famela 14 Fernand 15 Firnand 16 Fitri L 17 Imro atu 18 Irma Y 19 Kiki A 20 Lahudi 21 Marcell 22 Widodo 23 erry P. 24 iken Y 25 Okta 26 Peny S 27 Ponco A 28 Ria A 29 Rio A 30 Rizqy D 30 45 75 34 47 81 35 47 82 32 51 83 34 45 79 33 54 87 30 55 85 35 52 87 36 50 86 30 51 81 34 45 79 35 44 79 31 55 86 39 47 86 32 54 86 29 50 79 31 50 81 31 51 82 33 43 76 32 49 81 34 56 90 37 53 90 36 50 86 33 44 77 31 48 79 32 41 73 Durung 30 49 79 34 49 83 10
31 Seftyan 32 Sri U 33 Yusuf 31 50 81 38 44 82 36 45 81 Tabel lan rumus kasebut, nudhuhake yen ana pangundhakan asil panliten nalika ing siklus 2. alika ing siklus 1, siswa sing tuntas namung ana 21 siswa utawa 64%. Ing siklus 2, siswa sing tuntas ana 31 siswa utawa 93%. Undhak-undhakan ana 10 siswa sing tuntas utawa 29%. Refleksi Refleksi ing siklus 2 ditindakake sawise kabeh kagiatan dilakoni lan dimenehi pambiji. Kakurangan ing siklus 1 wis didandani ing siklus 2, dadi kakurangan kasebut ora ditemokake ing siklus 2. Andharan kasebut, negesake yen panliten iki kudu ditindakake kanthi temenan. Rekapitulasi Asil (Andharan) Asil Kagiatan Observasi Siswa Siklus 1 lan 2 o Jinis Kagiatan Siklus 1 Siklus 2 1 ngucapake salam 100 100 2 indakake aperspsi 80 80 3 ngandharake kompetensi 80 80 4 ngandharake materi 80 80 5 aweh pitakonan/ umpan balik 80 80 6 nggunakake media 80 80 7 ngandharake tugas kanthi cetha 40 80 8 mbimbing siswa 40 80 9 ngrespon aktivitas siswa 40 80 10 indakake refleksi 80 80 11 gucapake salam 100 100 Asil Sinau Siswa Siklus 1 lan 2 Kepaduan Basa rinengga Tembung sing digunakake Cundhuk karo tema goreksi asil garapan liyan Kaendahan Basa gandharake asil garapan Takon marang guru ggarap tugas kanthi t enanan g g arap t ug as grungokake andharan guru Siklus 2 Siklus 1 0 20 40 60 80 10 0 o Jinis Kagiatan Siklus 1 Siklus 2 1 grungokake andharan guru 80 80 2 ggarap tugas 80 80 3 ggarap tugas kanthi tenanan 60 80 4 Takon marang guru 60 80 5 gandharake asil garapan 60 80 6 goreksi asil garapan liyan 60 80 Asil Kagiatan Observasi Siklus 1 lan 2 gucapake Salam indakake Refleksi grespon Siswa Mbimbing Siswa gandharake tugas ggunakake media Aweh Pitakon gandharake materi gandharake Kompetensi indakake Apersepsi gucapake Salam 0 Siklus 202 40 60 80 100 120 Siklus 1 Cacahe Tembung Siklus 2 Siklus 1 0% 20% 40% 60% 80% 100% o Jinis Pambiji Siklus 1 Siklus 2 1 Cacahe tetembungan sing 86 % 90 % diolehi 2 Kaendahan basa tetembungan 60 % 76 % 3 Cundhuk orane karo tema 64 % 89 % 4 Tetembungan sing digunakake 83 % 83 % 5 Basa rinengga sajrone 77 % 81 % 6 Kepaduan crita/ isi 81 % 81 % PAUTUP Dudutan Adhedhasar asil panliten sing wis ditindakake, ana sawernane dudutan. Dudutan kasebut, kanggo mangsuli underaning panliten sing wis ditamtokake ing panliten iki: 1. Kagiatan guru sajroning panliten ngalami undhakundhakan. Undhak-undhakan kasebut, bisa dideleng saka siklus 1 sing oleh 73% dadi 84% ing siklus 2. Siklus 1 katindakake ing sekolahan dadi ora bisa kaleksanan kanthi apik, jalaran kerep disambi omong-omongan karo guru liya nalika ketemu. Beda maneh nalika ing siklus 2. aweh bimbingan, mbiyantu lan menehi respon mundhak dadi 80. Siklus 2 katindakake ing Taman Pintar, guru luwih gemati marang siswa. Anggone gemati jalaran nduweni tanggungjawab tambahan sing ora bisa dilirwakake nalika ngawasi siswasiswane. Panggonan anyar, kudu bisa ngati-ati. 2. Panliten iki ditindakake rong siklus, saben siklus ditindakake rong patemon. Siklus 1 patemon 11
kapisan, panliten ditindakake ing taman sekolah. Ing kono, siswa nggolek tetembungan kanggo nulis. Patemon kapindho, siswa menyang kelas kanggo ngronce tetembungan sing wis ditemokake ing patemon kapisan. Kakurangan-kakurang sing ditindakake ing siklus 1 bakal didandani ing siklus 2. Dadi anggone kegiatan siklus 2 beda karo siklus 1. Siklus 2 patemon kapisan lan kapindho padha ditindakake ing Taman Pintar ganjuk. Siswa golek lan ngronce tetembungan dadi ing panggonan kang padha. Alasane, siswa rumangsa seneng nalika kagiatan nulis ditindakake ing Taman Pintar. Siswa bisa nyawang sawernane panggonan lan bisa nuwuhake inspirasi anggone nulis. Bisa didudut, nulis pancen trep ditindakake ing njaba kelas. Ora malah ditindakake ing njero kelas sing winatesan karo tembok-tembok. Kaya-kayane siswa dikunjara, ora oleh metu saka njaba kelas. 3. Panliten iki lumaku kaya sing ditamtokake ing hipotesis tindakan yaiku kasil ngundhakake kawasisan siswa kelas IX-3 nulis kanthi metodhe karya wisata. Asil siswa nulis ing siklus 1 lan 2 nduweni pambeda. Siklus 1 siswa sing tuntas ana 64% utawa 21 siswa. Dene siklus 2, siswa sing tuntas ana 93% utawa 31 siswa. Dadi bisa dijupuk dudutan, yen panliten iki ngundhakake kawasisan siswa nulis kanthi metodhe karya wisata. Pamrayoga Sajrone pasinaon nulis, mligine nulis kudu nduweni metodhe sing trep lan nyenengake. Jalaran sajrone pasinaon nulis, siswa kudu bisa ngudal rasa pangrasa, pamikiran lan basa kang endah. Kabeh iku, ora bakal kawujud sajroning pasinaon sing medeni, mboseni lan ora gumregah. Mula saka iku. pamilihan metodhe pasinaon pancen diperlokake guru kanggo narik kawigaten lan gumregahe siswa. Pungkasane bisa ngundhakake kawasisan siswa ing pasinaon. KAPUSTAKA Aminudin. 2011. Pengantar Apresiasi Karya Sastra. Bandung: Sinar Baru Algesindo Arikunto, Suharsimi. 2007. Penelitian Tindakan Kelas. Jakarta: Bumi Aksara. Basir, Udjang. 2010. Ketrampilan Menulis. Surabaya: Bintang Checep. 2008. Pendekatan dan Metode Pengajaran. Dalam http://smacepiring.wordpress.com/2008/02/19/p endekatan-dan-metode-pembelajaran/, diakses pada 10 September 2015 Departemen Pendidikan asional. 2003. Kamus Besar Bahasa Indonesia Edisi III. Jakarta: Balai Pustaka. Kasdriyanto, Didit Yulian. 2011. Penerapan metode karya wisata untuk meningkatkan kemampuan menulis puisi siswa kelas V SD Pendem 02 Kecamatan Junrejo Kota Batu. Skripsi tidak diterbitkan. Malang: PGSD FIP UM. Mulyasa, E. 2006. Menjadi Profesional. Bandung: Remaja Rosda Karya. urdin, Asep. 2014. Peningkatan Kemampuan Menulis Kreatif Puisi Siswa Kelas VII SMP egeri 1 Cidolog dengan Menggunakan Metode Karya Wisata. www.unigal.ac.id/ejurnal/html/index.php?naon= 1005, diakses pada 28 opember 2015 Pradopo, Rachmat Djoko. 2005. Pengkajian Puisi. Jakarta: Gadjah Mada University Preess. Ras, JJ. 1985. Bunga Rampai Sastra Jawa Mutakhir. Jakarta: Grafiti Press. Sugiyono. 2008. Metode Penelitian Kuantitatif, Kualitatif dan R & D. Bandung : Alfabeta. Sudjana, ana. 1991. Dasar-Dasar Proses Belajar Mengajar. Bandung: Sinar Baru Algesindo. ------------------. 2009. Penilaian Hasil Proses Belajar Mengajar. Bandung: Remaja Rosdakarya Sukmadinata, 2006. nurfatimahdaulay18.blogspot.co.id/?m=1 diakses tanggal 19 opember 2015 jam 06.38 Susilo, Edy. 2012. Penggunaan Metode Karya Ilmiah dengan Bantuan Lembar Kerja untuk Meningkatkan Hasil Belajar Bahasa Indonesia Pada Siswa Kelas V SD 03 Gumawang Kecamatan Pecalungan Kabupaten Batang Semester 2 Tahun Pelajaran 2011/2012. Skripsi tidak diterbitkan. Salatiga: PGSD FKIP Universitas Kristen Satya Wacana Suwarna dkk. 2006. Pengajaran Mikro: Pendekatan Praktis Menyiapkan Pendidikan Profesional. Yogyakarta: Tiara Wacana. Tarigan, Henri Guntur. 1987. Menulis sebagai Ketrampilan Berbahasa. Bandung: Angkasa. Waluya, Herman J. 2005. Apresiasi Puisi. cetakan ketiga. Jakarta: Erlangga Yunus, Muhammad dan Suparno. 2002. Ketrampilan Menulis. Jakarta: Universitas Terbuka http://yastaki56.spaces.live.com/blog. Diunduh Senin, 10 September 2015 12