ЕЛЕУСІЗ ЖӘНЕ ҚОРҒАНСЫЗ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛЕСБИЯНДАР, ГЕЙЛЕР, БИСЕКСУАЛДАР МЕН ТРАНСГЕНДЕРЛЕР

Transkripsi

1

2 ЕЛЕУСІЗ ЖӘНЕ ҚОРҒАНСЫЗ: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛЕСБИЯНДАР, ГЕЙЛЕР, БИСЕКСУАЛДАР МЕН ТРАНСГЕНДЕРЛЕР SOROS.KZ қараша, 2009 жыл 2

3 РИЗАШЫЛЫҚ ПЕН АЛҒЫС БІЛДІРУ 5 АЛҒЫСӨЗ 6 ҚЫСҚАША ШОЛУ 9 ЛГБТ тобындағы тұлғалардың жағдайының халықаралық және ұлттық заңнамаға сәйкес құқықтық жағынан реттелуіне жалпы шолу 9 Қазақстан Республикасында ЛГБТ тұлғаларын кемсіту тұрғысынан социологиялық зерттеу 10 I КІРІСПЕ 14 II ЛГБТ ТОБЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЗАҢНАМАҒА ЖӘНЕ ҚР ҰЛТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНА СӘЙКЕС ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒЫНАН РЕТТЕУ 16 Жыныстық азшылық топтарының жағдайын құқықтық реттеудің халықаралық стандарттары мен шетелдік іс-тәжірибесіне жалпы шолу 16 Халықаралық заңнама 16 Еуропалық заңнама 17 Еуропалық одақ 19 Еуропа елдері 20 Қазақстанның заңнамасы 21 III ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛГБТ ТҰЛҒАЛАРЫНА ҚАТЫСТЫ КЕМСІТУ ТҰРҒЫСЫНАН СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ Әдіснама Респонденттердің сипаттамасы 31 Мемлекеттік саясат және қоғамдық пікір Қоғамның ЛГБТ өкілдеріне көзқарасы Камин-аут Кемсіту 45 Жұмыс орнындағы кемсіту 45 Оқу орнында: мектептер мен университеттерде кемсіту 51 «Өшпенділік сабақтары» 52 Тұратын жерінде, тұрғын үйді сатып алу/жалға алу кезінде кемсіту 53 Денсаулық сақтау саласындағы кемсіту 55 Денсаулық сақтау саласында еркекпен жыныстық қатынас жасайтын еркекке қатысты кемсіту 59 Дін Өшпенділік негізіндегі зорлық-зомбылық және құқық бұзу жайттары 64 ЛГБТ-қоғамдастығының өкілдеріне қатысты тәни зорлық- зомбылық түрлері 66 ЛГБТ өкілдері көмек пен әділсотқа жүгінген кездегі кедергілер 74 Полиция: гомофобияның бар екенін мойындау Психологиялық зорлық-зомбылық 82 Психологиялық зорлық-зомбылық түрлері 84 IV ТҰЖЫРЫМДАР МЕН ҰСЫНЫСТАМАЛАР 89 Тұжырымдар 89 Ұсыныстамалар 92 Қазақстан Республикасының Үкіметіне 93 Қазақстан Республикасының Денсаулық Сақтау Министрлігіне 94 3

4 Біріккен Ұлттар Ұйымына 95 Еуропалық Одаққа 95 Еуропадағы Қауіпсіздік және Ынтымақтастық Ұйымына 95 Донорларға 96 1-ҚОСЫМША. ТӨЗІМДІЛІК САБАҚТАРЫ 97 2-ҚОСЫМША. БҰҚАРАЛЫҚ АҚПАРАТ ҚҰРАЛДАРЫНДА ЛГБТ ӨКІЛДЕРІН КЕМСІТУ 99 4

5 РИЗАШЫЛЫҚ ПЕН АЛҒЫС БІЛДІРУ Осы есеп «Сорос-Қазақстан» Қорының «Құқықтық реформа» бағдарламасының қолдауымен, кемсітуге қарсы күреске бағытталған жұмыстың бір бөлігі ретінде дайындалып, шығарылды. «Сорос-Қазақстан» Қоры осы зерттеу үшін материалдар жинауға атсалысқан әрі жеке басының тәжірибесі Қазақстандағы гомофобия мен трансфобияның түйінді мәселелерін және ЛГБТ өкілдеріне қатысты кемсітуге қарсы одан әрі де күрес жүргізу қажеттігін жақсырақ түсінуге көмектескен қазақстандық ЛГБТқоғамдастығының барлық мүшелеріне алғыс білдіреді. Сондай-ақ Роберт Бидрон мен Марта Абрамовичке («Гомофобияға қарсы науқан», Польша) зерттеуді ұйымдастыруда көмек көрсеткені үшін және ILGA- Europe 1 ұжымына сараптамалық қолдау көрсеткені үшін; авторлар мен зерттеушілерге кемсітуге қарсы күрес саласындағы жұмыстары үшін айрықша алғыс айтамыз. Сондай-ақ осы есепті өңдеу бойынша күрделі жұмыс атқарғаны үшін кеңесші мен редакторға да рахмет. Авторлар: Екатерина Беляева Евгений Жовтис Мақсұт Кәмалиев Сергей Скакунов Социолог: Сергей Ваннер Редактор: Акейша Шилдс Кеңесші: Дэннис ван дер Вейр 1 Лесбияндар мен гейлердің еуропалық қауымдастығы 5

6 АЛҒЫ СӨЗ Қазақстан Республикасындағы лесбияндардың, гейлердің, бисексуалдар мен трансгендерлердің (ЛГБТ) құқықтарын сақтау туралы алғашқы есептің шығуы ел өміріндегі маңызды сәтпен тоқайлас келеді: 2010 жылы Қазақстан Еуропадағы Қауіпсіздік пен Ынтымақтастық Ұйымына (ЕҚЫҰ) төрағалық етеді. ЕҚЫҰ жұмысының негіз қалаушы қағидалары: адам құқықтарын сақтау, теңдік, қауіпсіздік және барлық адамдардың ар-ұжданын құрметтеу. Жыныстық азшылықтардың құқықтарын сақтау мәселелері адам құқықтарын халықаралық деңгейде талқылау кезінде ұзақ бойы елеусіз қалып келді немесе мүлде аталмайтын да еді. Бірте-бірте осы мәселелер көтеріле бастады да, қазір енді адамның жыныстық бағдарына немесе гендерлік сәйкестігіне қарамастан, құқықтарын сақтау мәселелері баршаға бірдей қатысты екені айқын болды. Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Конвенция (АӨЕК) жеке адамның жыныстық бағдары көбінесе оны кемсітуге негіз болып табылатынын мойындау да шешуші рөл атқарды. Адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Сот «келісім жасына» жеткен адамдардың арасындағы ерікті негіздегі бірдей жыныстық қарым-қатынас қылмыстық қудалануға жатпайды, ал ЛГБТқоғамдастықтың мүдделерін білдіретін тұлғалар мен адамдардың бейбіт жиналу еркіндігіне басқа барлық жандармен бірдей құқығы бар деп қаулы етті. Сонымен қатар Еуропалық Сот өтініш берушінің тек жыныстық бағдарының негізінде оның бала асырап алуынан бас тарту немесе үдерістен шығарып тастау кемсіту болып табылады деп қаулы етті. Гендерлік сәйкестіктің негізіндегі кемсітуге қарсы күреске келетін болсақ, сол Сот жеке басты куәландыратын құжаттарда трансгендерлердің жынысын өзгерту жайтын мойындауға қатысты маңызды ең төменгі стандарттардың бірқатарын белгіледі. Еуропалық Сот сондай-ақ мемлекет трансгендерлік азаматтарға жынысын ауыстыру бойынша хирургиялық операциядан өтуге мүмкіндік беруге тиіс және осындай операция бойынша шығыстар «медициналық көрсетімдер бойынша көрсетілетін қызмет» ретінде қамтылуға тиіс деп қаулы етті. Жуырда ғана БҰҰ-ның Экономикалық, Әлеуметтік және Мәдени Құқықтар жөніндегі Комитеті адамның гендерлік сәйкестігі көбінесе оны кемсітуге негіз болады» (айта кетелік, бұған ресми түрде тыйым салынған); және «трансгендер, транссексуал немесе трансвестит болып табылатын тұлғалар, мысалы, оқу орнындағы немесе жұмыс істейтін жеріндегі түрлі қысым көрсету сияқты, өздерінің құқықтарының елеулі бұзылуымен жиі-жиі бетпе-бет кездеседі» деп мәлімдеді. Қазір Сіздің алдыңызда жатқан есеп Қазақстан Республикасындағы ЛГБТ өкілдерінің құқықтық және әлеуметтік жағдайына көбірек көңіл қойып қарастыруға және Қазақстандағы жағдайдың теорияда және іс жүзінде халықаралық адам құқықтарына қаншалықты сәйкес келетінін бағалауға жасалған алғашқы әрекет болып табылады. 6

7 Осы есепті дайындау барысында менің жолым болып, «жергілікті жерлердегі» ахуалды бағалауға және Қазақстандағы жыныстық азшылықтың құқықтарын белсенді әрі шын берілген қорғаушылардың көбісімен кездесуге мүмкіндік алдым. Олар маған өздерінің бастан кешкендерін әңгімелеп, билік органдарының ЛГБТ құқықтарын бұзу мәселесі жағынан «үнсіз әрекетсіздік» тұрғысын ұстанатыны туралы айтып берді. Сонымен қатар қоғамда басым түсіп отырған гомофобия туралы да айтылды. Мен осы есептің шеңберінде жүргізілген социологиялық зерттеу Қазақстанда ЛГБТ өкілдерінің қалай өмір сүретіні және олардың қандай қиындықтармен бетпе-бет келуіне тура келетіні туралы айқын түсінік береді деп ойлаймын. Жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестік мәселелері бойынша сауатсыздық және жеткілікті дәрежеде хабардар болмау проблемасын таяу арада білім беру мен оқыту бағдарламаларының көмегімен шешу қажет. Денсаулық сақтау саласындағы ахуалды сипаттайтын тарауда Қазақстанда көптеген ЛГБТ өкілдері өмір сүріп жатқан шындықтың екінші жағы көрсетіледі. Ой-сана денсаулығы мәселелері, өзінің жыныстық бағдары туралы отбасы мен достарына айтудан қорқу, сондай-ақ зорлық-зомбылыққа немесе тиісуге ұшырау қорқынышы осы проблемалардың кейбіреуі ғана. Мен Қазақстанда халықаралық және еуропалық заңнамалық базаның өнегесін үйреніп, ЛГБТ тобына жататын өзінің азаматтарын қорғау ісін жақсарту мүмкіндігі бар деп сенемін. Бұл тұрғыда аса маңызды заңнамалық құрал Еуропалық Қоғамдастық пен Қазақстан арасындағы Серіктестік пен Ынтымақтастық туралы Келісім болып табылады. Аталған Келісімнің кіріспесінде «заңдылықты ұстанудың және адам құқықтарын, әсіресе түрлі азшылық топтардың құқықтарын құрметтеудің бірінші кезекті маңызы» атап көрсетіледі 2. Адамның барлық жалпы құқықтары сияқты ЛГБТ-қоғамдастығының құқықтарының да қорғалуын қамтамасыз ету Еуропалық Одақ пен Қазақстанның арасында жасалған осы Келісімнің бір бөлігі болып табылатыны өзінен өзі түсінікті жайт жылғы 18 желтоқсанда Аргентина БҰҰ Бас Ассамблеясына адам құқықтарының жалпыға бірдей екенін және адамның жыныстық бағдары мен гендерлік сәйкестігінің негізіндегі кемсітуді түп-тамырымен жою қажеттігін баса көрсететін мәлімдеме жасады, оны қазіргі уақытқа дейін 67 қатысушы ел қолдады 3. Аталған мәлімдеме адамды азаптау, заңсыз тұтқынға алу, зорлықзомбылық көрсету мен кемсіту сияқты адам құқықтарының бұзылуын айыптайды, құқық қорғаушылардың құқықтарын қорғауға, жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестік негізінде адам құқықтарын бұзушыларға сот төрелігі шараларын қолдануға шақырады. 2 Еуропалық Одақтың Шартындағы жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітуға қарсы күресті көздейтін 13-ші бап Еуропалық Одақтың адам құқығын қорғау жөніндегі бағдарламасының бір бөлігіне айналғаннан бері. 3 Аталған мәлімдеме қарар болып табылмайды және дауыс беру субъектісі болған жоқ. Оның мазмұнымен тікелей танысу үшін сілтемесін қараңыз. Сондай-ақ Бас Ассамблеясының 2008 жылғы 19 желтоқсандағы веб-мұрағаттары, un.org/webcast/ga2008.html сілтемесін қараңыз. 7

8 Өкінішке орай, аталған мәлімдемеге қосылған мемлекеттердің қатарында Қазақстан жоқ, алайда оған қол қоюға әлі де кеш емес. Жыныстық азшылықтардың құқықтарын заңгерлік жағынан қорғауды жетілдіру ісінде ел үшін тағы бір заңнамалық база ретінде «Джакарта Қағидалары» Декларациясын 4 қолдануға болар еді, онда жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестікке қатысты мәселелерде халықаралық құқықты қолдану қағидалары жазылған. Аталған Декларацияда заң реформалары саласындағы ісқимылдың егжей-тегжейлі бағдарламасы ұсынылады; лесбияндар, гейлер, бисексуалдар мен трансгендерлердің өз құқықтарының қорғалуына барлық басқа жұрт сияқты үміт артуға толық құқылы екенін еске салатын өзінше бір танымдық құрал ретінде жүреді. Мен осы есеп адам құқықтары мен кемсітушілікке жол бермеу саласындағы қазақстандық қоғамның алдында тұрған міндеттер мен қиындықтарды тереңірек түсінуге өз үлесін қосады, ал Қазақстанның 2010 жылы ЕҚЫҰ ұйымында төрағалық етуі ЛГБТ-қоғамдастығына жататын өз азаматтарының құқықтарын қорғау ісіндегі өз күш-қуатын көбейтуіне мүмкіндік береді деп үміттенемін. Дэннис ван дер Вейр Дэннис ван дер Вейр ЕҚЫҰ жанындағы Демократиялық институттар мен адам құқықтары жөніндегі бюрода (ДИАҚБ) жұмыс істеді жылдан бастап адам құқықтары жөніндегі Еуропалық Кеңестің Комиссарының кеңсесінде ЛГБТ құқықтары бойынша кеңесші болып табылады. 4 «Джакарта Қағидалары» веб-торабында бар («Жыныстық бағдарына және гендерлік сәйкестігіне байланысты Адам Құқықтары бойынша Халықаралық Құқықтың қолданылуы» бөлімі) 8

9 ҚЫСҚАША ШОЛУ ЛГБТ тобындағы тұлғалардың жағдайының халықаралық және ұлттық заңнамаға сәйкес құқықтық жағынан реттелуіне жалпы шолу 1. ҚР жаңа Қылмыстық Кодексінің қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасының заңнамасынан «еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауы» деген бап алынып тасталған уақыттан бері елдің заңнамасында ЛГБТ өкілдеріне қатысты ешқандай қылмыстық-құқықтық шектемелер жоқ; тек зорлық-зомбылық сипатындағы әрекеттер, «келісім жасына» жетпеген тұлғалармен жыныстық қатынасқа түсу және жыныстық қатынасқа түсуге мәжбүрлеу ғана бар. 2. Қазақстан Республикасы адам құқықтары бойынша халықаралық шарттардың тұтас бір қатарының, атап айтқанда, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің, сондай-ақ Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің қатысушысы болып табылады, олар бойынша кез келген негіздемелер бойынша кемсітуге тыйым салынады, соның ішінде, Адам құқықтары жөніндегі БҰҰ Комитетінің қарарында айтылғандай, бұның жыныстық бағдар негізіндегі кемсітуға да қатысы бар. Қазақстан сондай-ақ Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияның қатысушысы болып табылады, ол тиісінше, кез келген негіздемелер бойынша кемсітуға тыйым салу және оның алдын алу үшін қойылатын басты талаптарды белгілейді. 3. Қазақстанның заңнамасында тұтас бір қатар негіздемелер бойынша, соның ішінде «кез келген басқа мән-жайлар бойынша» кемсітуға тыйым салынады, бұған жыныстық кемсітудың да жататыны айқын. Дегенмен, елде арнайы кемсітуға қарсы заңнама жоқ, ал қолданыстағы нормативтік-құқықтық актілерде «кемсіту» деген ұғымның айқындамасы жоқ. Сондай-ақ кемсітуге қарсы институттар мен процедуралар да жоқ, бұл туралы Қазақстан тарапынан Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияның орындалуы туралы ресми баяндаманы қарастырған кезде Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі БҰҰ Комитеті атап айтты. 4. Қазақстанның заңнамасының ЛГБТ құқықтарын қамтамасыз етуге қатысты басты сипаттамалары: гомо- және бисексуалдық бағдардағы тұлғаларға арналған тікелей кемсітушілік бойынша ережелердің болмауы, сонымен қатар ЛГБТ құқықтары және аталған топты қорғаудың құқықтық тетіктерінің болмауы. Басқаша айтқанда, қазақстандық заңнаманың осы саладағы ең бір елеулі кемшілігі деп құқықтың түрлі салаларында (ең әуелі қылмыстық, сондай-ақ еңбек туралы құқықта) жыныстық бағдардың негізінде кемсітуге заңнама жүзінде тыйым салынбауын тану керек, бұл өмірдің алуан түрлі жақтарында ЛГБТ өкілдерінің құқықтарын бұзу және кемсіту жағдайлары үшін алғышарттар жасайды. «Жыныстық бағдар» негізінде кемсіту туралы істерді қарау бойынша сот практикасы беймәлім, және былайша қарағанда, әзірше мүлде болмаса керек. 9

10 5. Қазақстанның неке және отбасы туралы заңнамасы бір жыныстық некелер мен одақтарды мойындамайды. Қазақстан Республикасында ЛГБТ тұлғаларын кемсіту тұрғысынан социологиялық зерттеу Қазақстандағы ЛГБТ топтарының айтарлықтай бөлігі өзінің күнделікті тұрмысында жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестікке байланысты өзіне деген кемсіту мен алдын ала қалыптасқан көзқараспен бетпе-бет келеді. Теріс көзқарастың нышандары (әлеуметтік шеттету, орынсыз тиісу және зорлықзомбылық) жәбірленушілерге өте жиі тәни, психологиялық және эмоциялық зиян келтіреді. Гомо- және трансфобтар төндіретін қатерден құтылу үшін көптеген адамдар өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы ештеңе айтпай, мұны ғұмыр бойы дерлік құпия сақтауға мәжбүр. Қазақстандағы жыныстық азшылық өкілдері қоғамдық ортада басым түсетін, өздеріне деген теріс көзқарасты өте жіті сезінеді. Сауал қойылған респонденттердің 81,2%-ы тұтастай алғанда қоғамның ЛГБТ өкілдеріне айыптай әрі дөрекі қарайтынын көрсетті. Антагонизмнің осындай жоғары деңгейін ескере отырып, осы зерттеудің барысында ЛГБТ топтарының белгілі бір бөлігінің өз жыныстық бағдары туралы 5 (бұдан әрі «камин-аут» терминін қараңыз) қызметтестеріне, таныстарына және тіпті жақын достарына айтуға мүлде қорқатыны және мойындағысы келмейтіні анықталды. Алайда сауал қойылғандардың әрбір үшіншісі өмірінде бір рет болса да өзінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы мәліметті туғантуыстарының біреуімен бөліскенін айтты. Респонденттердің достары мен туған-туыстары олардың жыныстық бағдары/гендерлік сәйкестігі туралы біле келе, олардың респонденттерге жылы көзқарас танытып, адамды сол қалпында қабылдаудан бастап түгелдей шеттету мен жатсынуға, өшпенділік пен зорлық-зомбылық көрсетуге дейін өзгерген. Сауал қойылған респонденттердің көпшілігі (53,1%) жұмыстан шығып қалуға және басшылық пен қызметтестерінің тарапынан қастық көзқарасқа жол бермес үшін өзінің жыныстық бағдарын/гендерлік сәйкестігін жұмыс орнындағы адамдардан да жасыру қажет екенін мойындайды. Сауалнама жүргізу барысында бірнеше адам жұмысқа қабылданған кездегі кемсіту туралы шағым айтты; сауал қойылғандардың көпшілігі (64,1%) жұмыс орнында қандай да бір айқын кемсітушілікті кездестірмегенін айтты. Бәлкім, егер ЛГБТ қақтығыстың пайда болуынан қорқып, өздерінің жыныстық бағдары мен гендерлік сәйкестігін жасырмаған жағдайда, кемсітудің байқалатын көрсеткіштері әлдеқайда жоғары болар еді. ЛГБТ респонденттері атаған жұмыс орнында кемсіту нышандарының қатарында мыналар болды: жыныстық бағдарының себебінен жұмыстан шығару, 5 Камин-аут ағылшынша «сoming out» термині «өзінің жыныстық бағдары мен гендерлік сәйкестігі туралы ерікті түрде мойындау» дегенді білдіреді. Және керісінше, «жария ету» немесе «мәжбүрлі түрде мойындау» біреудің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы мәліметтің оның еркінен тыс көпшілікке жария етілуін білдіретін терминдер 10

11 қызмет сатысында жоғарылатудан бас тарту, сондай-ақ психологиялық қысым жасау және ұжымнан әлеуметтік аластау. ЛГБТ өкілдері зерттеушілерге студент болған және мектепте оқыған жылдары өздерінің тәни зорлық-зомбылық пен психологиялық қысымнан, соның ішінде оқушылар мен мұғалімдердің тарапынан орынсыз тиісу мен қоқанлоққыдан зардап шеккенін айтты. Маңайдағы адамдардың теріс қабылдануынан қорыққандықтан, респонденттердің көпшілігі (64,8%) өздерінің жыныстық бағдарын көршілері мен үй иелерінен саналы түрде жасырады. Аман қалудың осындай стратегиясы аздыкөпті нәтижесін береді (респонденттердің 66,2%-ы көршілері мен үй иелері өздеріне «басқалармен бірдей» қарады, себебі өздерінің жыныстық бағдары туралы білген жоқ деп жауап берді). Алайда ЛГБТ өкілдерінің өз көршілері мен өздері тұратын ауданның тұрғындарының тарапынан кемсіту және жақтырмай қарау тұрғысынан өте дәрменсіз екені айдан анық. Кейбір респонденттер «аулалық топтардың» тарапынан қудалануға ұшырағандарын, гомофобиялық пиғылдағы жергілікті бұзақылардың өздерінің соңына түскендерін мәлімдеді. Кейбір респонденттер жергілікті тұрғындардың тарапынан орынсыз тиісу мен зорлық-зомбылықтан құтылу мақсатында басқа қалаға көшіп кетуге мәжбүр болған. Осы есепті дайындау барысында жүргізілген зерттеу сондай-ақ денсаулық сақтау саласы қызметкерлерінің тарапынан ЛГБТ өкілдеріне деген кемсіту мен кемсітудің бар екенін анықтады; респонденттердің көпшілігі (66,8%) өздеріне қатысты кемсітуден сақтану үшін жыныстық бағдарын немесе гендерлік сәйкестігін дәрігерлерден және денсаулық сақтау саласының басқа да қызметкерлерінен жасырады (осының салдарынан денсаулық сақтау саласының қызметкерлерінің арасында гомофобиялық көзқарастың таралуының шынайы дәрежесін бағалау қиын). Алайда респонденттердің тек 4%-ы ғана жыныстық бағдарына байланысты медицина қызметкерлерінің өздеріне азырақ кеңпейілдік танытқанын атап өтті. Осындай жағымсыз тәжірибесі бар респонденттердің саны аз болғанымен де, олар әңгімелеген медицина қызметкерлерінің жәбірлеуі, емдеуден бас тартуы және тіпті қастық көзқарас танытуы туралы мысалдар аса елеулі және алаңдаушылық тудырады, сондай-ақ денсаулық сақтау қызметкерлері тарапынан кәсіби әдеп пен науқастардың құқықтарының бұзылуына жол берілетініне назар аудару қажет екенін көрсетеді. ЛГБТ өкілдеріне теріс көзқарас пен көпе-көрінеу өшпенділік ұйымдастырылған діни институттардың өкілдерінің тарапынан да байқалды. Кейбір жағдайларда дін өкілдері «гомосексуалдық бұл күнә» деп дәлелдеді және респонденттерді гомосексуалдықтан «емдеп жазуға» немесе тіпті «олардан жыншайтанды айдап шығуға» әрекет жасамақ болды. ЛГБТ тұлғаларының үлкен пайызы (әрбір төртіншісі дерлік) өздерінің 11

12 жыныстық бағдарына немесе гендерлік сәйкестігіне байланысты тәни немесе психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшыраған. Зорлық-зомбылық жайттарының ішінде ұрып-соғу, жеңіл және орташа дәрежеде зиян келтіру, жыныстық қудалау және зорлау болған. Басқа жыныстық бағдарына байланысты гомо- немесе трансфобиялық зорлық-зомбылыққа ұшырағандардың қатарында шамамен әрбір үшінші адам мұндай жайттарға үш реттен артық тап болған. Көптеген жағдайларда (80% дерлік) ұрып-соғатын және құқықтарды бұзатындар жеке тұлғалар, ал кейде оларды қорғауға міндетті тұлғалар полиция (15%) болып табылады. Зорлық-зомбылық көрсететін нақты агенттер ретінде сыныптастар, курстастар, жұмыстағы әріптестер, таныстар немесе көршілер, туған-туыстар (өзінің немесе серіктесінің), достар, серіктестер және басқа тұлғалар көрсетіледі. Тәнге қастандық жасау әрекеттері үйдегі зорлық-зомбылықтың кездейсоқ жайттарынан немесе төбелес бастайтын бейтаныс адамдардың тиісуінен бастап, ЛГБТ өкілдерінің соңына түсуді алдын ала жоспарлайтын, өшіккен пиғылдағы гомофобтардың қасақана шабуылына дейін әр түрлі болып келеді. ЛГБТ зорлықзомбылыққа кез келген жерде: көшеде, мектептер мен университеттерде, кафелер мен клубтарда, қоғамдық көлікте, жекеменшік пәтерлерде, жатақханаларда, әскери қазармалар мен полиция учаскелерінде ұшырайды. Сипатталған жағдайлардың жартысында дерлік тән зорлығы куәлердің көзінше жасалған. Полицияға гомофобиялық және трансфобиялық зорлық туралы арыз беруге әрекет жасаған кезде респонденттер заң сақшылары тарапынан әрекетсіздікпен немесе тіпті өшпенді пиғылмен жиі бетпе-бет кездескен. Кейбір респонденттер жыныстық бағдарына байланысты қастық жасау жайты туралы арызды ресімдеуге тырысқан кезде полиция қызметкерлері тарапынан жәбірлеуге, қоқан-лоққыға және тіпті тән зорлығына ұшырағанын атап өтті. Респонденттердің құқық қорғау органдарына аса бір сенім артпауының және тұтастай алғанда, орын алған қастық туралы арыз беруге бейім болмауының себептерінің бірі полицияның өшпенді көзқарасы болып табылады. Сондай-ақ респонденттер өздерінің жыныстық бағдарын жария етуден қорқуы олардың билік өкілдерінен көмек сұрағысы келмеуінің себебі болып табылатынын айтты. Сауал қойылған ЛГБТ-қоғамдастығы өкілдерінің жартысы басқа жыныстық бағдарының немесе гендерлік сәйкестігінің себебінен психологиялық қысымнан зардап шеккендерін хабарлады. Респонденттер қоқан-лоққыға, жәбірлеуге, өшпенділік танытқан хаттарға және өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы мәліметті өздерінің еркінен тыс жария етуге (яғни, мәжбүрлі түрде мойындау) душар болғанын атап көрсетті. Көптеген жағдайларда (70,6%) психологиялық зорлық жасайтын қаскөйлер ретінде жеке тұлғалар әрекет етеді. Екінші ең жиі аталған қаскүнемдік көзі полиция қызметкерлері болып табылады (11,9%). ЛГБТ қоғамдастығы ауызекі жәбірлеудің және психологиялық қысымның басқа түрлерінің алдында мүлде қорғансыз деуге болады. Респонденттер психологиялық қастық жайттарына қоғамдық жерлерде, мектептерде/университеттерде, жұмыста және тұратын жерінде ұшырағанын 12

13 айтты. Респонденттер тұтастай алғанда құқық қорғау органдарына сенбеуінің салдарынан, сондай-ақ полиция қызметкерлерінің қаскөйлігімен бетпе-бет келуден немесе өздерінің жыныстық бағдары/гендерлік сәйкестігі туралы мәліметтің көпшілікке жария болуынан қорқуының себебінен осындай жайттар туралы полицияға өте сирек арыз бергенін мойындады. Қазақстан Республикасының үкіметіне ұсыныстамалар: «Кемсітуге қарсы» тиісті заңнаманы ендіру, кемсітуға тыйым салуға арналған негіздемелердің тізіміне жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестікті кіргізу Жыныстық бағдар немесе гендерлік сәйкестік нышаны бойынша алдын ала қалыптасқан көзқарасқа және кемсітуге қарсы күрес бойынша барлық ықтимал шараларды қабылдау Заңнамаға өшпенділік негізіндегі қылмыстар үшін жауапкершілікті айқын әрі күмәнсіз көздейтін нормаларды ендіру (Тиісті министрліктер мен ведомстволардың арасында) трансгендерлік тұлғалардың жынысын өзгертуге деген құқығының барынша пәрменді халықаралық іс-тәжірибенің мысалдарына сәйкес дәйекті түрде іске асырылуын қамтамасыз ету Бір жыныстағы одақтардың мүліктік құқықтарының гетеросексуалдық жұптармен тең дәрежеде іске асырылу теңдігінің сақталуын қамтамасыз ету ЕҚЫҰ ұйымындағы алдағы төрағалықты ескере отырып, Қазақстан Төрағаның іс-қимыл бағдарламасына адами өлшем, демократия, заңдылықты сақтау, сан алуандық пен төзімділік мәселелері (соның ішінде ЛГБТ топтарына қатысты) бойынша қосымша отырыстарды кіргізгені жөн ЕҚЫҰ ұйымы төзімділікті, кемсітуді түп-тамырымен жою және адам құқықтарын қорғау саласында алған міндеттемелерін іске асыруда Қазақстан Республикасына жәрдем көрсетуі керек. ЕҚЫҰ Төрағасының Нәсілшілдікке, Ксенофобия мен Кемсітушілікке қарсы күрес жөніндегі арнайы өкілі осы есепте келтірілген адам құқықтарының бұзылу мәселелерін Қазақстанның билік органдарымен талқылауға шығаруға тиіс. БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі кеңесі мен Еуропалық Одақты Қазақстанның үкіметінің алдында өшпенділік негізіндегі қылмыстар мәселесін, сондай-ақ ЛГБТ тұлғаларының құқықтарын қорғау мен теңдігін қамтамасыз ету бойынша пәрменді заңнаманы ендіру қажеттігі мәселесін көтеруге шақырамыз. 13

14 I. КІРІСПЕ Осы есеп Қазақстанда алғаш рет лесбияндар, гейлер, бисексуалдар мен трансгендерлердің 6 құқықтарының қорғалуына және өздерінің тіршілігінің түрлі қырларында олар ұшырап отырған кемсітушілік 7 дәрежесіне жүргізілген мониторингінің нәтижесі болып табылады. Елде ЛГБТ топтарына, олардың әлеуметтік-демографиялық немесе құқықтық мәртебесіне қатысты ресми статистика жоқ. Зерттеудің мақсатына сәйкес есептің авторлары Қазақстандағы ЛГБТ топтарының құқықтық және әлеуметтік мәртебесіне бастапқы талдау жасап, ЛГБТ-қоғамдастығы өкілдерінің өздерінің негізгі қалаушы құқықтарын іске асыру мүмкіндігіне әсер ететін проблемаларды зерделеуге әрекет жасады. Авторлар жыныстық бағдары басқаша адамдарға қатысты алдын ала қалыптасқан көзқарастың және жұмыс орны мен оқу орнындағы, тұрғын үй іздеген кездегі және денсаулық сақтау саласындағы, басқа жағдайлардағы кемсітушілік дәрежесінің қаншалықты үлкен екені тұрғысынан сауалнама жүргізді. Есеп ЛГБТ жағдайының құқықтық реттелуін талдаудан басталады (II тарау), ол Қазақстанның заңдары кемсітушілікке тыйым салатынына қарамастан, сөйте тұра олардың ЛГБТ құқықтарының қорғалуын қамтамасыз етпейтінін көрсетеді. Елге халықаралық стандарттарға сай келетін, кемсітушілікке қарсы жаңа заңнама қажет. III тарауда Қазақстанда жыныстық азшылыққа қатысты кемсітудың қаншалықты таралғаны жөнінен жүргізілген социологиялық зерттеудің барысында ЛГБТ қоғамдастығы өкілдерінің тікелей өздерінен алынған мәліметтер, сондай-ақ ЛГБТ өкілдерінің өз құқықтарын іске асыру мүмкіндігі жайында сарапшылардың пікірлері келтірілген. Зерттеу жыныстық бағдары басқаша адамдар басынан кешіп отырған гомофобиялық және трансфобиялық көзқарастың күрделі әрі алаңдататын жайттарын анықтайды 8. Респонденттер осы сауалнамаға қатысуға келісім берген лесбияндар, гейлер, бисексуалдар мен трансгендердер өздерінің жыныстық бағдарының немесе гендерлік сәйкестігінің себебінен азабын тартқан тәни және психологиялық зорлық-зомбылық туралы жайсыз оқиғалар туралы әңгімелеп берді. Кейбір респонденттердің берген жауабынан полицияның да, басты әлеуметтік мекемелердің де ЛГБТ өкілдерін 6 Трансгендер гендерлік сәйкестігі өзінің биологиялық жынысымен сәйкес келмейтін адам. Осындай адамның өз гендерлік сәйкестігіне сай киім кию және өзін өзі ұстау мәнері оның гендерлік бет-бейнесін көрсетуі деп саналады. (Мысалы, туғаннан әйел жынысты болып дүниеге келген, бірақ өзін еркек жынысымен сәйкестендіретін адам әйел жынысты трансгендерлік еркек (ӘЖТЕ) болып табылады. Транссексуал - өзінің гендердік сәйкестігіне сай гормондық емдеу мен хирургиялық операция жасату жолымен өзінің денесі мен биологиялық жынысын қарсы жынысқа өзгертуге ұмтылатын трансгендер. Трансгендерлердің бәрі транссексуал бола бермейді. Оның үстіне трансгендерлердің бәрі гомосексуал бола бермейді, себебі гендерлік сәйкестік пен жыныстық бағдар мүлде бөлек заттар. 7 Осы есептің аясында «кемсіту» ұғымы «адамның жыныстық бағдарына немесе гендерлік сәйкестігіне байланысты оған деген басқаша, аса қолайлы емес немесе теріс көзқарас» дегенді білдіреді. 8 Гомофобия бұл гомосексуалдарға немесе гомосексуалдыққа (бір жыныс арасындағы қатынасқа) қатысты орынсыз үрей немесе өшпенділік. Трансфобия бұл трансгендерлер болып табылатын адамдарға қатысты орынсыз үрей немесе жаратпау сезімі. Гомофобиялық және трансфобиялық әрекеттер адамдардың басқаша жыныстық бағдарының, гендерлік сәйкестігінің немесе гендерлік бет-бейнесін танытуының себебінен оларға деген өшпенділік және алдын ала қалыптасқан көзқарастан туындаған әрекеттер. 14

15 қорғауға және қолдауға тырыспайтыны, ал кейде тіпті құқық бұзудың ең бір сорақы жайттарына қатысатыны көрінеді. IV тарауда тұжырымдар мен ұсыныстамалар берілген 15

16 II. ЛГБТ ТОБЫНДАҒЫ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ ЖАҒДАЙЫН ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЗАҢНАМАҒА ЖӘНЕ ҚР ҰЛТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫНА СӘЙКЕС ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАҒЫНАН РЕТТЕУ 9 Жыныстық азшылық топтарының жағдайын құқықтық реттеудің халықаралық стандарттары мен шетелдік іс-тәжірибесіне жалпы шолу Халықаралық заңнама Қазақстан Республикасы қол қойған және бекіткен және қарастырылып отырған мәселеге қатысы бар, адам құқықтары бойынша халықаралық шарттардың ішінен ең әуелі Азаматтық және саяси құқықтар туралы және Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактілерді атап айту керек. Алайда халықаралық шарттарда да, адам құқықтары саласындағы халықаралық құқықтың тағы бір маңызды көзі Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы Еуропалық конвенцияда да (бұдан әрі Конвенция) гомосексуалдық бағдардағы адамдардың құқықтары туралы тікелей айтылмаған. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (АСҚХП) 26- бабына сәйкес «барлық адамдар заң алдында тең және ешқандай кемсітусыз заң бойынша тең дәрежеде қорғалуына құқығы бар». Осы тұрғыдан кез келген түрдегі кемсітуге заңмен тыйым салынуға тиіс, және де заң барлық адамдарға, мейлі нәсілі, терісінің түсі, жынысы, тілі, діні, саяси немесе басқа сенімдері, ұлттық немесе әлеуметтік шыққан тегі, мүліктік жағдайы, туу немесе басқа мән-жайлары болсын, қандай да бір нышаны бойынша кемсітуге қарсы тең әрі пәрменді қорғанысқа кепілдік беруге тиіс. Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің (ЭӘМҚХП) 2-бабының 2-тармағына сәйкес «осы пактіге қатысушы мемлекеттер осы Пактіде жарияланған құқықтардың нәсілге, терісінің түсіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси немесе басқа сенімдеріне, ұлттық немесе әлеуметтік шыққан тегіне, мүліктік жағдайына, туу немесе басқа мән-жайларына қатысты қандай да бір кемсітусіз жүзеге асырылатынына кепілдік беруді міндетіне алады». Кемсітуге тыйым салу бойынша негіздемелердің тізбесі ашық қалдырылғандықтан («басқа мән-жайдың» негізінде кемсітуға тыйым салу), теориялық тұрғыдан алғанда, тиісті баптардың күшіне жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсіту да жатуға тиіс. Екінші жағынан алғанда, пактілердің бұл баптарында кемсітудің болмауы дәл қандай түрде болуына қатысты айқын тұжырымдамалар жоқ, сөйтіп, осы тұрғыдан едәуір декларативтік сипатта болып отыр. 9 Келесі заң шолуында кәсіби заңгер және құқық қорғаушы Евгений Жовтистің «Қазақстан Республикасының заңнамасында ЛГБТ тобы тұлғаларының құқықтық қорғалуына қысқаша шолу» атты мақалада келтірілген сараптамалық талдауынан үзінді көшірмелер бар 16

17 Іс жүзінде Адам құқықтары жөніндегі БҰҰ Комитетінің шешімі бар, ол Тасмания штатына (Австралия) қарсы Toonen ісінде (1992 г ) 10, ЭӘМҚХП 2- бабының 2-тармағындағы және АСҚХП 26-бабындағы жыныс нышандары бойынша кемсітуге тыйым салу туралы айтылғанды жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітуге тыйым салу деп түсіну керек деп қаулы етті. Жуырда ғана БҰҰ-ның Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар жөніндегі комитеті «гендерлік сәйкестік кемсітудің барлық басқа тыйым салынатын негіздемелерінің қатарында танылды; себебі трансгендер, транссексуал немесе трансвестит болып табылатын тұлғалар, мысалы, оқу орнындағы немесе жұмыс істейтін жеріндегі түрлі қысым көрсету сияқты, өздерінің құқықтарының елеулі бұзылуымен жиі-жиі бетпе-бет кездеседі» деп мәлімдеді. Еуропалық заңнама Жыныстық азшылықтардың құқықтарын қамтамасыз етуге қатысты халықаралық құқық ережелерін түсіндіру саласындағы халықаралық іс-тәжірибе үнемі даму үстінде. Ең әуелі мұның Адам құқықтары жөніндегі еуропалық сотқа (бұдан әрі Сот) қатысы бар. Ол 1981 жылға дейін Конвенцияның әр адамның жеке және отбасылық өміріне деген құқығына кепілдік беретін 8-бабына және Конвенцияның түрлі нышандар бойынша орынсыз кемсітуге тыйым салатын 14- бабына сілтеме жасап, жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсіту туралы барлық шағымдарды қабылдамай келген болатын. Алайда, 1981 жылдан кейін еуропалық іс-тәжірибе бұл тұрғыдан елеулі түрде өзгерді жылы өзінің іс-тәжірибесінде алғаш рет Salgueiro da Silva Mouta Португалияға қарсы деген істе (1999 жыл) Сот гомосексуалдық бағдары бар тұлғаның құқықтарын шектеу тек Конвенцияның 8-бабына (жеке және отбасылық өмірге деген құқық) ғана емес, сондай-ақ 14-бабына да (кемсітуға тыйым салу) қайшы келеді деген негіздемемен шешім шығарды, ал 2008 жылғы қаңтарда Сот Франция лесбиянның бала асырап алуына жол бермей, Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау туралы еуропалық конвенцияның 14 және 8- баптарын бұзды деп қаулы етті. Конвенцияға кемсітуге қарсы негіздемелердің тізімін кеңейтетін және жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітуге тыйым салу айқын түрде жазылған өзгертулерді енгізу туралы ұсыныстарды Еуропалық кеңестің Парламенттік Ассамблеясы (ПАСЕ) бірнеше дүркін берген болатын, алайда оларды ЕК Министрлер Комитеті осы уақытқа дейін қабылдаған жоқ. ПАСЕ-нің «Еуропалық Кеңеске мүше елдердегі лесбияндар мен гейлердің жағдайы» ұсыныстамасы (міндетті сипаты жоқ 1474 Ұсыныстама) Еуропалық Кеңеске мүшеліктің шарты ретінде ересектер арасындағы бір жыныстық ерікті қатынастардың қылмыс ретінде танылмайтынын растайды, Министрлер 10 Осы жерде және бұдан әрі халықаралық іс-тәжірибеге шолу жасау үшін А. Кравчуктың «Равные разные» кітапшасының материалдары пайдаланылған «Наш мир» орталығы, 2002 жыл 17

18 комитетіне «жыныстық бағдар» ұғымын Конвенциядағы кемсітудің тыйым салынған негіздемелерінің тізіміне кіргізуді ұсынады және Еуропа Кеңесіне мүше елдерді мына төмендегіні іске асыруға шақырады: 18 жыныстық бағдарды ұлттық заңнамадағы кемсітудің тыйым салынған негіздемелерінің тізіміне кіргізу; ересектер арасындағы екі жақты келісім бойынша гомосексуалдық қатынастарды қылмыс ретінде танитын кез келген ережелердің күшін қайтару; ересек адамдар арасындағы ерікті негіздегі гомосексуалдық жыныстық қатынастар үшін сотталған барлық қамаудағыларды дереу бостандыққа шығару; барлық гетеросексуалдық, сондай-ақ бір жыныстық қатынастар үшін бірдей ең төменгі келісім жасын енгізу; білім беру саласында, медициналық мекемелерде, қарулы күштерде, құқық қорғау, сот және адвокаттық органдарда гомофобия мен төзбеушілікті басу бойынша шаралар қабылдау; еңбек саласында гомосексуалды тұлғаларға деген тең дәрежелі көзқарасты қамтамасыз ету; тіркелетін бір жыныстық серіктестіктер туралы заңнаманы қабылдау және гомосексуалдардың қудалануын баспана беру үшін негіздеме ретінде мойындау жылы Еуропа Кеңесінің Министрлер комитеті ПАСЕ-нің 1474 ұсыныстамасына жауап берді. Өзінің шешімінде Комитет гомосексуалдарды кемсіту және құқықтарын бұзу жайттарына Ассамблеяның алаңдаушылық білдіруін құптады, Еуропа Кеңесінің қызметінің шеңберінде барлық кемсіту түрлерін реттеудің маңызын мойындап, осы тұрғыдан Конвенцияға 12 Хаттаманың мәнін атап көрсетті. Комитет «жыныстық бағдар» ұғымын Конвенцияның 12 Хаттамасына немесе 14-бабына енгізу қажеттігінен бас тартып, гомосексуалды тұлғалардың адам құқықтары жөніндегі еуропалық соттың құқықтық тұрғысына сәйкес Конвенцияның қорғауында тұрғанын атап өтті және білім беру мен кәсіби дайындық саласындағы гомофобияны басу үшін шаралар қабылдау қажеттігін баса көрсетті. Еуропалық Одақтың заңнамасына келетін болсақ, ол қазір ЛГБТ тобының құқықтарын қорғау тұрғысынан едәуір қарқынды дамып келе жатыр. Қазақстан Республикасы Еуропалық Одаққа кіруге тіпті үміткер де болып табылмайтындықтан, ЕО ішкі заңнамасына қатысты барлық құжаттардың Қазақстанға ешқандай тікелей қатысы жоқ және ол үшін тіпті қолдануға міндетті болып табылмайды да. Алайда Қазақстан ЕО және Еуропа Кеңесімен тығызырақ

19 ынтымақтастық жасауға ұмтылады. Қазақстан Парламенті ПАСЕ жанындағы байқаушы мәртебесін алғысы келетіні туралы ресми мәлімдеме жасады, бірнеше жыл бойы ЕО-Қазақстан Кеңесі жұмыс істеп келеді, Еуропалық Одақ Орталық Азияға қатысты Еуропалық стратегияны қабылдады, және т.с.с., сондықтан осыған байланысты ЕО мен оның құрамындағы жекелеген мемлекеттердің заңнамасының қазіргі жағдайын және оны өзгерту бойынша бетбұрыстарды білудің маңызы зор. Сонымен қатар, 2008 жылғы 10 шілдеде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдануы туралы» 1 нормативтік қаулысы қабылданды, оның 16- бабына сәйкес «Қазақстан Республикасының халықаралық шартының нормаларын қолдану мен түсіндіру кезінде техникалық-құқықтық сипаттағы сұрақтар туындаған жағдайда, Қазақстан Республикасы мүшесі болып табылатын халықаралық ұйымдардың кесімдері мен шешімдерін пайдалану керек» 11 Аталған қаулы ең әуелі Қазақстан Республикасы бекіткен АСҚХП және ЭӘМҚХП пактілеріне сілтеме жасайды, осыған байланысты ЛГБТ өкілдерінің құқықтарын қамтамасыз етуге қатысты халықаралық және шетелдік іс-тәжірибені зерделеген жөн. Оған қажет болған жағдайда қазақстандық соттар, соның ішінде жыныстық бағдар негіздемесі бойынша ықтимал кемсітуге қатысты жүгіне алады. Еуропалық одақ ЕО мүше елдерінің 1997 жылғы Амстердам шарты «жыныстық бағдар» деген ұғымның өзі аталған тұңғыш халықаралық келісім болды. Шарттың 13- бабына сәйкес Еуропалық Одақ Кеңесі ЕО Комиссиясының негізінде әрекет ете отырып, және Еуропалық Парламентпен кеңескеннен кейін, басқалардың қатарында жыныстық бағдарға негізделген кемсітуге қарсы күреске бағытталған әрекеттерді іске асыра алады. Осы ережелерді дамыту үшін Кеңестің 2000 жылғы 27 қарашадағы 2000/78/ЕС Директивасы қабылданды, ол еңбек қатынастары саласындағы түрлі нышандар бойынша кемсітуді жою жөніндегі барлық қажетті шараларды қабылдауға ЕО мүше мемлекеттер міндетті болатын мерзімдерді белгіледі. Аталған директива арқылы Қоғамдастықтың кемсітуға қарсы күрес бойынша ісқимыл бағдарламасы (2000/750/EC) қабылданды, онда кемсітуге қарсы күрес бойынша кең ауқымды шараларды бастау көзделді; осындай шараларды іске асыру үшін үлкен ақша қаражаты бөлінді, бұл орайда аталған бағдарламаға қатысуға сондай-ақ ЕО мүшелігінен үміткер мемлекеттер де шақырылды. Сонымен қатар бұл мемлекеттер Еуропалық Одаққа кіретін сәтке қарай өзінің заңнамасын Еуропалық Одақта қолданылатын стандарттарға түгелдей сәйкестікке 11 Бұдан әрі құжатта осыған байланысты барлық сұрақтарды, мысалы, халықаралық шарттың әрекет мерзіміне, шартқа қатысатын мемлекеттердің тізбесіне, халықаралық шартта қатысушы елдердің ескерімінің бар-жоғына, халықаралық шарттың басқа елдерде, шетелде қолданылуының соттық іс-тәжірибесіне байланысты және т.б. сұрақтарды анықтау үшін ҚР Сыртқы істер министрлігіне, ҚР Әділет министрлігіне, сондай-ақ ҚР Бас Прокуратурасына жолдау керек деп жазылған. 19

20 келтіруге тиіс болды (тіпті бұл стандарттардың бұрыннан бар ЕО мүшелері тарапынан әрдайым орындала бермейтініне қарамастан). Осыған ұқсас ниет Еуропалық Кеңесте Ниццада 2000 жылы айтылған болатын, онда кемсітудың барлық түрлеріне, соның ішінде жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітуге қарсы күрес жөніндегі пәрменді заңнаманы қамтамасыз етуді, осындай саясатты іске асырудағы тәжірибе мен оңды нәтижелерді алмасуды көздейтін, жылдарға арналған Еуропалық әлеуметтік бағдарлама қабылданды. Сол кездесуде Еуропалық Одақтың Негізгі құқықтар хартиясы қабылданды. Хартияның 21-бабында түрлі нышандар бойынша, соның ішінде жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітуге тыйым салынады. Еуропалық Парламент өзінің Еуропалық Одақтағы адам құқықтарын сақтауға арналған А Қарарында бөлек бөлімді («Өмір сүру мәнерлері және қарым-қатынас түрлері») Еуропалық Одақтың гомосексуалды тұрғындарының құқықтарына арнады. 20 Басқалардың қатарында Еуропарламент: ЕО мүше мемлекеттерін толық емес отбасыларына, үйленбеген жұптарға және бір жыныстық жұптарға, атап айтқанда, салық салу, мүліктік және әлеуметтік құқықтар саласында дәстүрлі жұптар мен отбасыларға берілетін құқықтармен тең құқықтарға кепілдік беруге шақырады; егер ЕО мүше мемлекеттері осыны әлі жасамаған болса, оларды бір жыныстағы тұлғалардың тіркелетін серіктестігін мойындап, оларға еркек пен әйел арасындағы тіркелетін серіктестік үшін қолданылатын дәл сондай құқықтар мен міндеттерді беру үшін өзінің заңнамасына түзетулер енгізуге шақырады; жынысынан тәуелсіз, некеден тыс бірге тұруды ресми мойындау мақсатында, осы уақытқа дейін ресми мойындамайтын мемлекеттерді өздерінің заңнамасын өзгертуге шақырады; осыған сәйкес Еуропалық Одақтағы жынысы бір тұлғалар арасындағы заңды түрде танылатын некеден тыс бірге тұру түрлерін және және заңды некелерді өзара мойындауда жылдам ілгерілеуге қол жеткізу керек деп топшылайды; алайда, еуропалық азаматтардың жыныстық бағдарының нәтижесі ретінде олардың жеке өмірінде және кәсіби қызметінде кемсітуге ұшырауы жалғасып отырғанын және тең дәрежеде емес екенін атап көрсетеді және ЕО мүше мемлекеттерін және тиісті ЕО мекемелерін дереу осы жағдайды түзетуге шақырады.

21 Еуропа елдері Еуропа елдерінің ұлттық заңнамасы ЛГБТ өкілдерінің қандай да бір құқықтарын мойындау тұрғысынан қатты өзгешеленеді. Мысалы, жыныстық бағдардың негізінде кемсіту, сондай-ақ жыныстық таңдау нышаны бойынша араздықты қоздыру мен балағаттау үшін қылмыстық санкциялар Ирландия, Исландия, Испания, Литва, Люксембург, Нидерланд, Норвегия, Румыния, Словения, Финляндия, Франция, Чехия, Швеция сияқты елдерде енгізілген (санкцияларды шектеу мен қолдану саласы әр түрлі). Жыныстық бағдардың негізінде еңбек саласында кемсітуге тыйым салу Дания, Финляндия, Франция, Люксембург, Ирландия, Словения, Швеция мен Швейцарияның еңбек туралы заңнамасында жазылған (нақты пішіндері түрлі елдерде әр түрлі болып келеді). Әсіресе елдердің заңнамасындағы айырмашылықтар отбасы және азаматтық құқық саласында үлкен болып келеді, бұл ЛГБТ құқықтарын реттеудегі барынша даулы салалардың бірі. Тіркелетін жынысы бір серіктестік институтының түрлі пішіндері Дания, Нидерланд, Португалия, Франция, Ұлыбритания, Исландия, Норвегия, Швеция, Швейцария, Финляндия, Германия, Венгрия, Испанияда жұмыс істейді. Жынысы бір серіктестердің бірлесіп бала асырап алу құқығы Нидерландтың (әлемнің басқа елдерінің ішінде Канаданың үш провинциясында) заңнамасында бекітілген. Жынысы бір шетелдік серіктестерге иммиграциялық құқықтар беру Нидерланд, Дания, Германия, Исландия, Швеция, Норвегияда, сондай-ақ белгілі бір шектеулермен Бельгия, Финляндия, Ұлыбритания мен Францияда көзделген. Әлемнің басқа елдерінде ЛГБТ тобы тұлғаларының жағдайын құқықтық жағынан реттеу мәселелерінде әлдеқайда үлкен айырмашылық байқалады: бұл қылмыстық қудалау мен мүлде қабылдамаудан Еуропаның барынша ырықты елдерімен салыстыратын дәрежеде қабылдауға дейін жетеді. Гомосексуалды тұлғалардың құқықтарын тану жағынан олардың жағдайын құқықтық реттеу соңғы жылдары қарқынды дами бастағанын, алайда, жалпы және дараландырылған тәсілдемелердің жеткіліксіздігімен сипатталатынын айта кету керек, бұл айқын құқықтық стандарттардың болмауына байланысты құқықтардың сақталу мәселесін қарастыруды қиындатады. Осындай стандарттар әлі қалыптастырылмаған жағдайда ЛГБТ-қоғамдастығының өкілдеріне қатысты теңдік пен кемсітпеу қағидасы басым болады. Қазақстан заңнамасы Егер Қазақстан Республикасындағы ЛГБТ тобы тұлғаларының жағдайын құқықтық реттеу тұрғысынан бағалайтын болсақ, жағдай төмендегідей сипатта болады. 21

22 ҚР жаңа Қылмыстық Кодексінің 12 қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасынан «еркек пен еркектің жыныстық қатынас жасауы» 13 деген бап алынып тасталған уақыттан бері Қазақстанның заңнамасында жыныстық азшылықтарға қатысты ешқандай қылмыстық-құқықтық шектемелер жоқ; тек зорлық-зомбылық сипатындағы әрекеттер, «келісім жасына» жетпеген тұлғалармен жыныстық қатынасқа түсу және жыныстық қатынасқа түсуге мәжбүрлеу ғана бар. Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 1 қаңтарда күшіне енген қолданыстағы Қылмыстық кодексінде тек «еркек пен еркектiң жыныстық қатынасы, әйел мен әйелдiң жыныстық қатынасы немесе жәбiрленушiге немесе басқа адамдарға күш қолданып немесе оны қолданбақшы болып не жәбiрленушiнiң дәрменсiз күйiн пайдаланып жасалған нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттерді» (121-бап), «он алты жасқа жетпегенi айқын адаммен жыныстық қатынаста болу, еркек пен еркектiң немесе әйел мен әйелдiң қатынасы немесе нәсiпқұмарлық сипаттағы өзге де әрекеттерді» (122-бап) және «адамды бопсалау, құртамын деп қорқыту, мүлкiн бүлдiру немесе тартып алу жолымен не жәбiрленушiнiң материалдық немесе өзге тәуелдiлiгiн пайдаланып жыныстық қатынас жасауға, еркек пен еркектiң жыныстық қатынас жасауына, әйел мен әйелдiң жыныстық қатынас жасауына немесе нәпсiқұмарлық сипаттағы өзге де iсәрекеттердi жасауға мәжбүр етуді» (123-бап) қамтитын «нәпсiқұмарлық сипаттағы зорлау әрекеттерi» үшін ғана қылмыстық жауапкершілік көзделеді, бұл орайда «нәпсiқұмарлық сипаттағы зорлау әрекеттерiнің» гетеросексуалдық зорлау сияқты нышандары болады және дәл сондай санкцияларға әкеледі (120-бап). «Келісім жасы» (яғни, серіктестің ерікті жыныстық қатынас үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылмайтын жасқа жетуі) гетеросексуалдық, сондай-ақ гомосексуалдық қатынас үшін де 16 жас деп белгіленген. Бұл орайда әйелдердің арасындағы күш қолданылған гомосексуалдық қатынастар тек 1998 жылдан бастап қана жыныстық қылмыс деп саналады. Тұтастай алғанда, қазақстандық заңнаманың ЛГБТ өкілдерінің құқықтарын қамтамасыз ету саласындағы негізгі сипаттамалары гомосексуалдық бағдардағы тұлғаларға арналған кемсіту бойынша тура ережелердің жоқ екені, сонымен қатар олардың құқықтары туралы қандай да бір жолмен айтылмайтыны, және олардың тіршілігінің алуан түрлі салаларында кемсітуден қорғаудың құқықтық тетіктерінің жоқ екені болып табылады. ЛГБТ құқықтарының қорғалуына кепілдіктердің және пәрменді құқық қорғау құралдарының болмауы құқық қолдану тәжірибесінде заң бұзушылықтарға 12 Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16 шілдедегі Қылмыстық кодексін қараңыз (өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге) 13 Қазақ КСР-нің 1959 жылғы 22 шілдедегі Қылмыстық кодексін қараңыз (өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге) «104-бап Еркек пен еркектің жыныстық қатынасы. Еркек пен еркектің жыныстық қатынасы үш жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру арқылы жазаланады. Күш қолдану арқылы немесе кәмелетке толмаған адамға қатысты немесе басқа ауырлататын жағдайларда жасалған әрекеттер үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру арқылы жазаланады». 22

23 және теріс қолдануға әкеледі, мұндай жайттармен гомосексуалдық бағдардағы тұлғалар күнделікті өмірінде бетпе-бет кездесіп отырады. Бұрын айтылып кеткендей, қолданыстағы қазақстандық заңнамада жынысы бір қатынастарға және ЛГБТ тұлғаларына қатысты айқын түрде алалайтын ережелер жоқ. Сонымен қатар заңнамалық түрде бекітілген кемсітудің болмауы оның іс жүзінде нақты қолданыстағы іс-тәжірибе түрінде де, сондай-ақ осындай іс-тәжірибенің болуына мүмкіндік беретін заңнамадағы ақтаңдақтар түрінде де жоқ екенін білдірмейді. Мысалы, жыныс, ұлт немесе дін нышаны бойынша кемсітуге айқын салынған тыйым аталған нышандарға негізделген кез келген артықшылықтарды немесе құқықтардың шектелуін сөзсіз заңсыз етеді. Жыныстық бағдар мен гендерлік сәйкестік жағдайында, аталған нышандар Конституцияның және тиісті заңдардың кемсітуге қарсы ережелерінің күшіне бағынатын-бағынбайтыны туралы мәселені шешу түгелдей соттар мен прокуратураның қарауында болып шығады. Себебі қолданыстағы заңнамада да, ҚР Жоғарғы Сотының нормативтік қаулыларында да, ҚР Конституциялық Кеңесінің қаулыларында да осыған қатысты ешқандай құқықтық түсіндірмелер келтірілмеген. Жыныстық бағдар ұғымы Қазақстанның заңнамасында кемсіту үшін тыйым салынған негіздеме ретінде де тікелей ескерілмеген. Мысалы, ҚР Конституциясының 14-бабына 14 сәйкес: «1. Заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең. 2. Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды». Жыныстық бағдар ұғымы ҚР Конституциясының 14-бабының 2-бөлімінде тура ескерілмесе де, «өзге жағдаяттар» санатына жататыны айқын. Дегенмен, осы жайт бойынша ешқандай түсіндірме ҚР Конституциясына ғылыми-құқықтық түсіндірмелерде 15 де жоқ. Атап айтқанда, Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияның (НАЖХК) орындалуы туралы Қазақстан Республикасының ресми баяндамасына 16 Нәсілдік кемсітуді жою жөніндегі БҰҰ комитетіне ұсынылған Үкіметтік емес ұйымдар тобының түсіндірмелерінде 17 елде 14 ҚР Конституциясын қараңыз (республикалық референдумда 1995 жылғы 30 тамызда қабылданған ( жылғы жағдай бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге) 15 Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясына ғылыми-құқықтық түсіндірмелерді қараңыз (авторлық ұжымның жетекшісі Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясының корреспондент-мүшесі, з.ғ.д. Ғ. С. Сапаргалиев. Дереккөз: «Юрист» анықтамалық құқықтық жүйесі 16 CERD/C/439/Add 2, Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияның 9- бабына сәйкес қатысушы мемлекеттер ұсынған баяндамалар. Қатысушы мемлекеттердің 2003 жылы ұсынылуға тиіс үшінші мерзімді баяндамалары. Қосымша. Қазақстан. Құжатта тиісінше 1999, 2001 және 2003 жылғы 25 қыркүйекте ұсынылуға тиіс болған бастапқы, екінші жәіне үшінші мерзімді баяндамалары бір құжатқа біріктіріліп берілген. 17 Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияна қатысушы мемлекет Қазақстан 23

24 кемсітуға қарсы заңнаманың, кемсітуге қарсы институттар мен процедуралардың жоқ екені турасында бағалау мен ұсыныстамалардың тұтас бір қатары жасалды. Түсіндірмеде сондай-ақ Конституцияда аталған негіздемелердің кез келгені бойынша «кемсітудің» заңнамада бекітілген нормативтік айқындамасының болмауы құқық қорғау органдарының өздеріне осы конституциялық ережені өзінше түсіндіруге жағдай жасайтыны және осындай түсіндірудің НАЖХК-ның 1- бабының талаптарына сай келетініне ешқандай кепілдік жоқ екені көрсетіледі. Сондықтан үкіметтік емес ұйымдар үкіметке «кемсіту» ұғымының НАЖХКда белгіленген ережелерге сәйкес келетін айқындамасын заңнамаға кіргізу туралы ұсыныстама жасады. 18 Түсіндірмеде сондай-ақ Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияның орындалуы туралы Қазақстан Үкіметінің ресми баяндамасында азаматтардың тең құқықтылығы туралы нормалар жазылған тек үш нормативтік актіге: ҚР Конституциясына, ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексіне және ҚР Қылмыстық кодексіне ғана сілтеме жасалатыны көрсетілді. Ал теңдіктің конституциялық қағидасы (баршаның заң мен сот алдындағы теңдігі) Қазақстан Республикасының нормативтік құқықтық актілерінің тағы бір тұтас қатарында келтіріледі: Азаматтық кодексте, Азаматтық іс жүргізу кодексінде, Қылмыстық іс жүргізу кодексінде, сондай-ақ «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы», «Отбасы және неке туралы», «Қазақстан Республикасындағы азаматтық туралы», «Қоғамдық бірлестіктер туралы», «Саяси партиялар туралы», «Мемлекеттік қызмет туралы», «Білім туралы» және басқа заңдарында келтіріледі. Сонымен бірге Қазақстан Республикасында кемсітуге тыйым салуға қатысы бар нормативтік құқықтық актілердің ережелерінің көпшілігі материалдық нормалар болып табылатынын және осыған байланысты Қазақстанның қолданыстағы құқығында кемсіту жағдайларында адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға арналған жеткілікті институционалдық және процедуралық кепілдіктер жоқ екенін атап өту қажет. Осының бәрі адам мен азаматтың құқықтарын қорғау үшін белгіленген соттық, қылмыстық (ҚР Қылмыстық және Қылмыстық іс жүргізу кодексімен) және әкімшілік-құқықтық (ҚР Әкімшілік құқық бұзушылықтар туралы кодексімен) құралдарды жасырын әрі күрделі кемсітушілік іс-тәжірибе пайда болған жағдайда, оның алдын алу мен тоқтату үшін мүлде дерлік пайдасыз етеді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасында бір де бір нормативтік құқықтық актіде мемлекеттік қызметшілердің кемсітушілік мінез-құлқы немесе соған ұқсас Республикасының ресми баяндамасына түсіндірме, Нәсілдік кемсітуді жою жөніндегі БҰҰ комитетіне НАЖХК 9-бабына сәйкес ұсынылған. 18 Заңнамаға осындай нормативтік айқындамаларды енгізу тәжірибесі Қазақстанда бұрыннан бар. Мысалы, Азаптауға қарсы БҰҰ комитетінің ұсыныстамаларына сәйкес, қылмыстық заңнамаға Қазақстан Республикасы бекіткен Азаптауға және басқа да қатыгез, адамгершiлiкке жатпайтын және ар-намысты қорлайтын iс-әрекеттер мен жазалау түрлерiне қарсы конвенцияға сәйкес «азаптау» айқындамасы енгізілді. 24

25 айтылған пікірлері үшін олардың арнайы тәртіптік жауапкершілігін тікелей түрде көзделмейтінін айта кету керек. Шын мәнінде қазақстандық заңнамада кемсіту үшін, дәлірек айтқанда, азаматтардың тең құқықтылығының бұзылғаны үшін қылмыстық жауапкершілікті белгілейтін бір ғана құқықтық норма бар. ҚР Қылмыстық кодексінің 141-бабына сәйкес «Азаматтардың тең құқықтылығын бұзу»: «1. Адамның (азаматтың) құқықтары мен бостандықтарын тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық немесе мүлiктiк жағдайы, жынысы, нәсiлi, ұлты, тiлi, дiнге көзқарасына сенiмi, тұрғылықты жерi, қоғамдық бiрлестiктерге қатыстылығына себептерiмен немесе өзге кез келген жағдайлар бойынша тiкелей немесе жанама шектеу екi жүзден бiр мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның екi айдан бес айға дейiнгi кезеңдегi жалақысы немесе өзге де табысы мөлшерiнде айыппұл салуға не үш айға дейiнгi мерзiмге қамауға, не бiр жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады». ҚР Қылмыстық кодексінің 164-бабында түрлі нышандар бойынша араздықты қоздыру үшін қылмыстық жазаға тарту көзделеді. 19 Аталған қылмысты заң шығарушы бейбітшілікке және мемлекеттің қауіпсіздігіне қарсы қылмыстар қатарына жатқызған, себебі өшпенділікті қоздыру қоғамдық негіздерді шайқалтады және қоғамдық және мемлекеттік өмірдің тұрақсыздануына әкеледі. Дегенмен қазіргі кезде гомосексуалдық бағдардағы тұлғаларға қатысты араздық пен өшпенділікті қоздыру Қылмыстық кодексте көзделмеген, себебі аталған бапта мұндай негіздеме қарастырылмаған. Және де, сол Түсіндірмеде үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдары Қазақстанда жалпы республикалық деңгейде де, сондай-ақ аймақтық деңгейде де кемсітудің алдын алу мен жою үшін жауапкершілік көтеретін қандай да бір арнайы органдардың құрылмағанын көрсетті. Қазақстанның үкіметтік емес ұйымдары жасаған мәлімдемелер Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі халықаралық конвенцияның орындалуы туралы Қазақстан Республикасының ресми баяндамасын қарастыру нәтижелері бойынша Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі БҰҰ Комитетінің Қорытынды ескертпелерінде 20 өз бейнесін тапты. 19 Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі Комитеттің Қорытынды ескертпелерін қараңыз, Қазақстан, CERD/C/65/ CO/3, 2004 жылғы 10 желтоқсан. 20 Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексін қараңыз «164-бап Әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк немесе дiни араздықты қоздыру 1. Әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, дiни араздықты немесе алауыздықты қоздыруға, азаматтардың ұлттық ар-намысы мен қадiр-қасиетiн не дiни сезiмдерiн қорлауға бағытталған қасақана iс-әрекеттер, сол сияқты азаматтардың дiнге көзқарасына, тектiк-топтық, ұлттық, рулық немесе нәсiлдiк қатыстылығы белгiлерi бойынша олардың айрықшалығын, артықшылығын немесе кемдiгiн насихаттау, егер осы әрекеттер көпшiлiк алдында немесе бұқаралық ақпарат құралдарын пайдалана отырып жасалса бiр мың айлық есептiк көрсеткiшке дейiнгi мөлшерде немесе сотталған адамның он айға дейiнгi кезеңдегi жалақысының немесе өзге табысының мөлшерiнде айыппұл салуға не алты айға дейiнгi мерзiмге қамауға не екi жылға дейiнгi мерзiмге түзеу жұмыстарына не бес жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады» 25

26 Комитет нәсілдік кемсітуді жоюға қатысты жасаған кейбір ұсыныстамаларды басқа негіздемелер бойынша кемсітуді, соның ішінде жыныстық бағдар негіздемесі бойынша да кемсітуді жою мәселесіне толық дәрежеде жатқызуға болады. Мысалы, Қорытынды ережелердің 8-тармағына сәйкес, «Комитет қатысушы мемлекетте нәсілдік кемсіту туралы арнайы заңнама жоқ екенін атап көрсетеді» және Комитет «Конвенцияның ережелерін жүзеге асыру үшін қабылданған және сондай-ақ нәсілдік кемсітудің Конвенцияның ережелеріне сәйкес келетін құқықтық айқындамасы жазылған, нәсілдік кемсіту мәселелері бойынша арнайы ұлттық заң қатысушы мемлекеттегі нәсілдік кемсітуге қарсы күрес ісінде пайдалы септестік болар еді деп санайды». 9-тармаққа сәйкес Комитет, «нәсілдік немесе этникалық артықшылықты насихаттауға тыйым салу туралы конституциялық және басқа да ережелерді назарға ала отырып, заң қатысушы мемлекеттің ішкі заңнамасында Конвенцияның 4а) бабына қатысты қылмыстық заңнаманың нақты ережелерінің 21 жеткіліксіз болуына байланысты алаңдаушылық білдіреді». Және «қатысушы мемлекетке Комитеттің ХV жалпы ұсыныстамасының аясында Конвенцияның 4а) бабының толық әрі лайықты жүзеге асырылуын қамтамасыз ету үшін заңнама қабылдауды ұсынады». Осы ұсыныстамаға сәйкес, Конвенцияның 4а) бабы «қатысушы мемлекеттердің құқыққа қарсы әрекеттердің төмендегі төрт санатын заң бойынша жазаланатын қылмыстар ретінде жариялауын талап етеді: I) нәсілдік артықшылыққа немесе өшпенділікке негізделген идеяларды тарату; II) нәсілдік өшпенділікке азғыру; III) кез келген нәсілге немесе терісінің түсі немесе этникалық тегі басқа тұлғалар тобына қарсы бағытталған зорлық әрекеттері; IV) осындай әрекеттерге азғыру». Осылайша, Нәсілдік кемсітудің барлық түрлерін жою жөніндегі БҰҰ Комитетінің аталған екі ұсыныстамасы кемсітуді айқындау және оған қарсы тек нәсілдік кемсіту негіздемесі ғана емес, басқа негіздемелер бойынша да, соның ішінде жыныстық бағдар негіздемесі бойынша да күресу саласындағы қазақстандық заңнаманың жүйелік проблемаларын атап көрсетеді. Комитеттің тағы бір маңызды ұсыныстамасы Қорытынды ескертпелердің 19-тармағында жазылған, оған сәйкес «Комитет қатысушы мемлекетте нәсілдік кемсіту туралы сот істерінің жоқ екенін және Адам құқықтары жөніндегі комиссияның нәсілдік кемсіту туралы тек екі шағымды 2000 және 2001 жылдары алғанын атап көрсетеді». Сондай-ақ Комитет «қатысушы мемлекетке шағымдар санының аз болуы жәбір көрушілердің өз құқықтары туралы хабарсыздығының немесе олардың қаржы қаражатының шектеулі болуының, немесе оларда полиция мен сот органдарына деген сенімнің болмауының немесе билік органдарының нәсілдік кемсіту жағдайларына жеткілікті ықылыспен немесе қамқорлықпен 21 Бір топтың екінші топтан артықшылығы туралы идеяларға негізделген ұйымдарды насихаттауға және құруға қарсы күреске қатысты. 26

27 қарамауының нәтижесі болмауын қамтамасыз етуді ұсынады. Комитет қатысушы мемлекетті ұлттық заңнамаға Конвенцияның тиімді қорғалуы және бұзылуына қарсы құралдар туралы тиісті ережелерді кіргізуін және жұртшылықтың арасында қолданыстағы құқықтық қорғаныс құралдары туралы ақпаратты мүмкіндігінше кеңінен таратуын қамтамасыз етуге баса шақырады». Басқа негіздемелер бойынша, соның ішінде жыныстық бағдар негіздемесі бойынша кемсітуге қатысты сот тәжірибесі туралы да осындай тұжырым жасауға болады. Жыныстық азшылықтардың өкілдерін кемсітуден қорғайтын құқықтық тетіктердің болмауы елеулі проблема болып көрінеді. Қоғамда ЛГБТ өкілдеріне төзбеушіліктің едәуір жоғары деңгейімен бірге бұл құқық қолдану саласындағы теріс пайдалану жайттарына әкеледі. Тәуелсіздік жарияланған уақыттан бері өткен жылдар ішінде қандай да бір азшылықтарды (соның ішінде ЛГБТ қоғамдастығына жатуының негіздемесі бойынша) кемсітпеудің кепілдіктерін заңнама жүзінде бекіту бойынша ешқандай қадам жасалған жоқ. Мысалы, Қазақстанның Конституциясында әркiмнiң «қауiпсiздiк пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына, еңбегi үшiн нендей бiр кемсiтусiз сыйақы алуына, сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтiк қорғалуға құқығы» бекітілген (24-баптың 2-тармағы), ал еңбек туралы заңнамада ЛГБТ азаматтарына қатысты кемсіту туралы ережелер жоқ. Алайда онда ЛГБТ тобының тұлғаларын қызмет сатысында жоғарылау мен жұмыстан босатуда кемсітуден қорғау бойынша ережелер де жоқ. Алдында аталып өткендей, сот тәжірибесінде еңбек қатынастары саласында жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітуге байланысты істер әзірше қарастырылмаған, мұны әрине, осындай кемсітудің болмауымен емес, еңбек қатынастары саласында кемсіту жайтын дәлелдеудің қиындығымен, азаматтардың (соның ішінде ЛГБТ өкілдерінің өздерінің де) құқықтық мәдениетінің төмендігімен, құқық қорғау жөніндегі тетіктерге деген сенімнің болмауымен, гомосексуалдықты жария етуді қаламаумен байланыстыру керек. Құқық қорғау органдары (ішкі істер, ұлттық қауіпсіздік, прокуратура органдары) туралы заңнамада 22 жыныстық бағдар негіздемесі бойынша (басқа негіздемелер бойынша да) кемсітуге тікелей тыйым салу жоқ, ал бұл іс жүзінде ЛГБТ тұлғаларына қатысты жасырын кемсітуге, көмек көрсетуден бас тартуға, оларды қорлау мен озбырлық жасауға, олардың құқық қорғау органдарынан көмек сұрағысы келмеуіне әкелуі мүмкін. 22 Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздік органдары туралы» 2710 Заңын ( жылғы жағдайда бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге); Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының ішкі істер органдары туралы» 2707 Заңын ( жылғы жағдайда бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге); Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 21 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасының Прокуратурасы туралы» 2709 Заңын ( жылғы жағдайда бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге) қараңыз. 27

28 Отбасылық және азаматтық құқық ЛГБТ құқықтарын реттеудің болмауынан орын алып отырған жанама кемсітумен ЛГБТ қоғамдастығының өкілдері бәрінен де жиі кездесетін сала болып табылады. Қазақстандағы отбасылық одақтың бірден бір құқықтық пішіні «еркек пен әйелдің одағы» ретінде айқындалатын неке болып табылады (ҚР Неке және отбасы туралы Заңының 1-бабының 1- тармақшасы). 23 Қазақстандық заңнаманың жынысы бір серіктестер арасындағы қатынасты мойындамауы азаматтық құқық саласындағы олардың құқықтарының бұзылуының себебі болып табылады. Мысалы, жынысы бір серіктес мүлікті тек өсиет бойынша ғана мұраға ала алады. Мұраға салынатын салықты төлеу кезінде жынысы бір серіктестер нұқсан келтірілетін жағдайда қалады. 24 Серіктестер іс жүзінде бірге тұруын тоқтатқан кезде, олардың жеке құқықтары және олармен байланысты мүліктік құқықтары заңнама жүзінде реттелмейді. Осы құқықтық вакуумды толтыру үшін кейде неке институтының немесе жынысы бір серіктестіктің баламасы ретінде ҚР Азаматтық кодексінің 228- бабының 1- және 2-тармақтарына сәйкес жай серіктестік немесе бірлескен қызмет түріндегі азаматтық-құқықтық институт ұсынылады. Мұндай жағдайда меншік қатынастары жынысы бір серіктестер белгілі бір мойындау дәрежесіне ие болатын бірден бір сала болып табылатынын айта кету керек. Басқа елдерде жасалған жынысы бір одақтар әрине, Қазақстанда мойындалмайды, себебі отбасылық заңнамада мұндай қатынастар түрін одақ ретінде мойындалмайды. Қазақстанның заңнамасы бойынша ұзақ мерзімді визаларды, тұрғылықты қонысқа немесе азаматтыққа рұқсатты ресімдеген кезде, Қазақстанның азаматтарының жынысы бір шетелдік серіктестеріне ешқандай артықшылық берілмейді. Жынысы бір серіктестердің бірлесіп бала асырап алуына жол берілмейді 25, алайда заңнама серіктестердің бірінің бала асырап алуына рұқсат береді (ҚР Неке және отбасы туралы Заңының 80-бабы). Гомосексуалдық де-юре бала асырап алу жолында кедергі болып табылмайды. Бірақ асырап алатын ата-ананы іріктеуді қамқорлық және қорғаншылық органдары, атап айтқанда, ықтимал қамқоршының адамгершілік қасиеттері мен басқа да сипаттарын есепке ала отырып жүзеге асыратындықтан, баланы гомосексуалдық бағдардағы тұлғаға беру ықтималдығы тек болжамды болып табылады. 23 Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» 321-I Заңын қараңыз ( жылғы жағдай бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге). 24 Қазақстан Республикасының Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы кодексін (Салық кодексі) қараңыз ( жылғы жағдай бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге). 25 ҚР Неке және отбасы туралы заңының 80-бабының 3-тармағын қараңыз: «Бiр-бiрiмен некеде тұрмайтын адамдардың белгiлi бiр баланы бiрлесiп асырап алуына болмайды». 28

29 Қазақстанда жасанды ұрықтандыру процедурасына қол жеткізу мүмкіндігі заңнама жүзінде шектелмеген. 26 Жынысы бір ерлі-зайыптылардың туыстық байланысын мойындамау сотта жауап берген кезде, бір серіктестің қамау орындарындағы, сондай-ақ медициналық мекемелердегі екінші серіктесіне баруы кезінде ЛГБТ тобының тұлғаларын кемсітуге әкеледі. Жынысы бір серіктестік қатынастардың мойындалмауы гомосексуалды тұлғалардың алалануына әкеліп соғатын мәселелердің шеңберін соңына дейін айқындау қиын. 26 Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 16 маусымдағы «Азаматтардың ұрпақты болу құқықтары және оларды жүзеге асыру кепілдіктері туралы» 565-IІ Заңын қараңыз ( жылғы жағдай бойынша өзгертулерімен және толықтыруларымен бірге). 29

30 III. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЛГБТ ТҰЛҒАЛАРЫНА ҚАТЫСТЫ КЕМСІТУ ТҰРҒЫСЫНАН СОЦИОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ЖҮРГІЗУ Әдіснама Аталған социологиялық зерттеу басты зерттеу құралы ретінде пайдаланылған жартылай стандартталған сауалнама әдісімен сауал қою барысында жиналған деректерге негізделеді. Сауалнама Қазақстан Республикасының аумағында 2008 жылғы қазан айынан желтоқсан айына дейінгі кезеңде жүргізілді. ЛГБТ өкілдеріне сауалнаманың сұрақтарына жеке өздерінің жауап беруі сұралды. Сауалнамада 30 сұрақ болды, олардың көпшілігі жабық (жауаптың бірнеше нұсқасы бар) немесе жартылай жабық (басқа, өзінің жауабын беру мүмкіндігі бар) болды. Кейбір сұрақтар ашық сипатта (қысқа жауаптар) болды және респонденттің оқиғалар мен мен басынан кешкен жайттарын суреттеуіне мүмкіндік берді. Респонденттер қойылған сұрақтардың бәріне немесе бір бөлігіне жауап бере алатын еді. Сауалнама барысында барлығы 991 респондентке сауал қойылды (олардың 864-і сұрақтардың 80-90%-ына жауап берді). Зерттеудің мақсатты тобына жету қиын болуына байланысты, респонденттерді іріктеу «жентек қар» әдісімен іске асырылды респондент сауал қою үшін сұхбат жүргізушіге ЛГБТ-қоғамдастықтың келесі өкілін, ал ол өз кезегінде тағы екі-үшеуін көрсете алатын еді. Респонденттерді іріктеу өлшемі тек олардың жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі ғана болды, басқа демографиялық көрсеткіштер есепке алынған жоқ. Бұл Қазақстандағы ЛГБТ құқықтарының сақталуы туралы алғашқы есеп болғандықтан, зерттеушілер мүмкіндігінше көбірек ақпарат жинау мақсатында арнайы шаралар қабылдады. Мысалы, респонденттерге әңгімесін баяндауда белгілі бір еркіндік берілді соңғы бір-екі жылда ғана орын алған оқиғалармен шектелмей, өмірінің кез келген кезеңінен мысалдар келтіруге болатын еді. Көптеген ЛТБТ өкілдері сауалнамаға тек анонимділік шартымен ғана қатысатынын түсіне отырып, зерттеушілер респонденттерден өздерінің аты-жөнін айтуын немесе қандай да бір басқа жеке деректерін көрсетуін талап еткен жоқ. Респонденттерге реттік нөмір берілді, ол белгілі бір респондент қандай да бір мәлімет берген кезде, есептің мәтініндегі тиісті астыңғы сілтемеде көрсетіледі. Елдегі жыныстық азшылықтардың құқықтарын қорғауға қатысы бар деректерді алу үшін зерттеушілер өздерінің назарын төмендегі салаларға шоғырландырды: әлеуметтік өмір, кемсіту жайттары ең жиі кездесетін салалар, жыныстық бағдар нышаны бойынша кемсітудың байқалу түрлері, ЛГБТ өкілдерінің құқықтарының бұзылуына қатысты, сондай-ақ оларды заңды түрде қалпына келтіру үшін көмек сұраған кездегі олардың тәжірибесі. Жағдайды бағалау және шығарылған қорытындылар респонденттердің жеке тәжірибесіне негізделген.

31 2. Респонденттердің сипаттамасы Төмендегі әлеуметтік-демографиялық ақпарат сауалнамаға қатысқан респонденттер туралы түсінік, сондай-ақ Қазақстанның ЛГБТ-қоғамдастығына жалпы сипаттама береді. Аталған сауалнамаға қатысушыларды респонденттердің жынысы бойынша іріктеу іріктелген топтағы ерлердің саны әйелдерге қарағанда көбірек (тиісінше 72,6% және 21,6%); жауап беруден бас тартқан жағдайлар (2,4%) және басқа гендерлік сәйкестік жағдайлары (3,4%) бар. 1-сурет. Респонденттердің жынысы, % (n=864) Еркек 72,6 Әйел 21,6 Басқа 3,4 Жауаптан бас тарту 2,4 Респонденттерге ұсынылған сауалнамада түсіндірмелері бар терминдер тізімі болды, соның ішінде «гендерлік сәйкестік» және «жыныстық бағдар» сияқты ұғымдар болды. Респонденттер ұсынылған терминдердің ішінен өз ойларынша өздеріне барынша лайықты болатын терминді таңдай алатын еді. Респонденттердің жартысына жуығы (49,3%), өздерін гейлер қатарына жатқызды, шамамен әрбір бесіншісі (22%) өзін бисексуалды еркек деп санайды. Әйелдердің арасында 16,4%-ы өздерін лесбияндарға жатқызды, ал қалғандары 4,6% өздерін бисексуалды деп санайды. Өздерін «трансгендерлер» және «транссексуалдар» деп атаған тұлғалар бір топқа біріктірілді, оның үлесі барлық сауал қойылғандардың 2,3%-ын құрайды. 27 Іріктелген топқа бірнеше (1,3%) гетеросексуал да тап болды, бәлкім бұлар өздерінің ЛГБТ тобына ықтимал жататынын сезінетін адамдар болуы мүмкін. 2-сурет. Респонденттердің жыныстық бағдары, % (n=864) Лесбиян 16,4 Гей 49,3 Бисексуалды әйел 4,6 Бисексуалды еркек 22,0 Гетеросексуалдар 1,3 Трансгендерлер, транссексуалдар 2,3 Басқа 1,7 Жауаптан бас тарту 2,3 27 Респонденттер «трансгендер» және «транссексуал» терминдерін адамның жыныстық бағдарынан гөрі оның гендерлік сәйкестігін айқындайтын ұғымдар ретінде айыра біледі және дұрыс түсінеді. Мысалы, биологиялық жағынан әйел бола отырып, өзін трансгендерлік еркек ретінде сәйкестендіретін адамның жыныстық бағдары гетеро-, немесе гомо-, немесе бисексуалдық болуы мүмкін. 31

32 Іріктелген топта жас және орта жастағы адамдар саны басым: респонденттердің 45%-ға жуығы 18 бен 25 жас аралығында, тағы 45%-ы 26 мен 40 жас аралығында. Респонденттердің тек 3%-ы ғана 18 жасқа толмаған, ал 5%-ы 40 жастан асқан. 3-сурет. Респонденттердің жасы, % (n=864) 18 жасқа толмаған 3, жаста 44, жаста 45, жаста 4, жаста 0,5 Жауаптан бас тарту 2,3 Айтарлықтай елеулі үлесті (43,6%) жоғары білімі бар респонденттер құрайды, сауал қойылғандардың 20,8%-ының аяқталмаған жоғары білімі, 19,6%- ының арнайы орта білімі, 12,6%-ының орта білімі бар. 4-сурет. Респонденттердің білімі, % (n=864) Орта 12,6 Арнайы орта 19,6 Арнайы орта 20,8 Жоғары 43,6 Басқа 1,0 Жауаптан бас тарту 2,3 Респонденттердің көпшілігі тұрғындарының саны көп қалалық жерлерде тұрады. Астананың немесе республикалық дәрежедегі ірі қалалардың тұрғындары сауал қойылғандардың шамамен 35%-ын құрайды; облыс орталықтарында 41,6%- ы тұрады; респонденттердің тағы 16,2%-ы областардағы қалалардан, 2,7%-ы аудан орталықтарынан, 1,3%-ы ауылдық аймақтардан сурет. Респонденттердің тұрғылықты жері, % (n=864) Облыс орталығы 41,6 Облыстағы қала 16,2 Аудан орталығы 2,7 Ауыл 1,3 1,3 Жауаптан бас тарту 2,3 Зерттеушілер сондай-ақ қатысушыларға олардың серіктеспен қатынасының күйіне қатысты сұрақ қойды. Респонденттердің жартысы сауал қойылатын сәтке қарай жынысы бір адаммен тұрақты қатынаста тұрамын деп жауап берді. 28 Бәлкім, әлеуметтік байланыстардың көбірек дәрежеде жасырын болуына және маңайдағы адамдардың ЛГБТ өкілдеріне төзімдірек қарым-қатынасына байланысты, үлкен қала олар үшін қолайлырақ тұрғылықты мекен болуы мүмкін. Оның үстіне ЛГБТ өкілдерінің Алматы, Астана және басқалар сияқты ірірек қалаларда тұруға деген ұмтылысы дамыған инфрақұрылымның болуынан, ЛГБТ өкілдері кездесетін клубтардың және басқа жерлердің болуынан туындауы мүмкін. Ал ауылдық жерде тұратын сауал қойылғандардың салыстырмалы аз саны өз кезегінде зерттеудің мақсатты тобының осы бөлігіне жетудің қиындығы туралы айтуы мүмкін. 32

33 6-сурет. Сіз қазір тұрақты гомосексуалдық қатынаста тұрасыз ба? % (n=864) Иә 48,6 Жоқ 48,7 Жауаптан бас тарту 2,7 Сауал қойылғандардың жынысы бір адаммен қатынаста тұратын көпшілігі (55,7%) бұл қатынастардың бір жыл және одан астам жалғасып келе жатқанын айтты. Қазіргі сәтте тұрақты гомосексуалдық қатынаста тұратындардың ішінде 23,6%-ы осы қатынастардың 6 айдан кем, 20,7%-ы жарты жылдан бір жылға дейін; 25%-ы бір-екі жыл; 21,4%-ы үш-бес жыл; 6,4%-ы алты-он жыл; және 2,9%-ы 10 жылдан астам жалғасып келе жатқанын айтты. 7-сурет. Ағымдағы гомосексуалдық қатынастардың ұзақтығы, % (n=420) 6 айдан кем 23, ай 20,7 1-2 жыл 25,0 3-5 жыл 21, жыл 6,4 10 жылдан астам 2,9 Сауалнама жүргізілген сәтте респонденттердің өте аз саны гетеросексуалдық қатынастарда болды: тек 13,1%-ы ресми некеде тұрады; 8,1%-ы гетеросексуалдық азаматтық некеде тұрады. Респонденттердің көпшілігі (74,1%) қазір гетеросексуалдық одақта тұрмайтынын айтты. 8-сурет. Ресми немесе азаматтық гетеросексуалдық некенің бар-жоғы, % (n=864) Иә, үйленген (тұрмыста) 13,1 Иә, азаматтық некеде 8,1 Жоқ 74,1 Жауаптан бас тарту 4,7 Сауал қойылғандардың көпшілігінің (76,7%) сауалнама жүргізілген сәтте балалары болған жоқ. 33

34 9-сурет. ЛГБТ өкілдерінің балаларының бар-жоғы, % (n=864) Бала жоқ 76,7 Иә, ағымдағы гетеросексуалдық 7,2 қатынастан Иә, менің осының алдындағы 5,2 гетеросексуалдық қатынастан балаларым/балам бар Иә, менің осының алдындағы 2,3 гетеросексуалдық қатынастан балаларым бар, бірақ олар менімен тұрмайды Иә, мен өзімнің серіктесімнің 1,9 осының алдындағы гетеросексуалдық қатынасынан туған балаларын тәрбиелеп отырмын Иә, біз өзіміздің гомосексуалдық 2,0 қатынасымызда бала тууға бел будық Иә, менің асырап алған 0,7 балаларым/балам бар Жауаптан бас тарту 4,6 Мемлекеттік саясат және қоғамдық пікір Осы мақаланы журналист Екатерина Беляева дайындады. Он жылдан астам бұрын Қазақстан заңнамадан «еркек пен еркектің жыныстық қатынасы үшін» қылмыстық жауапкершілікті шығарып тастады. Сол кезден бері ЛГБТ-қоғамдастығының өмірінде не өзгерді? Қазақстан өзін төзімділіктің деңгейі жоғары ел деп көрсетеді. Шынында да, ұлтаралық қарым-қатынасты жақсартудағы оңды бетбұрыстарды, діни төзімділік идеясының ілгерілеуін байқауға болады, алайда бұл жағымды көріністен ЛГБТқоғамдастығына қатысты төзімділік түсіп қалады. Гомофобия проблемасы да, оның қоғамға келтіретін зияны да назардан тыс қалуда. Қазақстандық қоғам гомосексуалды адамдарға қатысты ескішіл көзқарасқа және мифтерге толы. ВИЧ жұқпасы бар аурулардың саны ЛГБТ тұлғаларының санының артуына тура пропорционал өсуде деген пікір қалыптасқан. Тағы бір жаңсақ пікір гомосексуалдық мәдениетті насихаттау қорқынышымен байланысты, көптеген адамдар одан қоғамға қауіпті мінез-құлықтың қайнар көзін көреді. Мұндай көзқарас қоғамда кең тараған. Ал сөйте тұра, егер ұлтаралық араздықты қоздыратын материалдарды тарату үшін қылмыстық жаза көзделген болса, гомофобияны насихаттау үшін жаза жоқ. 34 ЛГБТ-қоғамдастыққа қатысты халықтың қоғамдық пікірін зерделеген кезде,

35 гетеросексуалдық бағдардағы адамдардың ЛГБТ тұлғаларына мүлде төзімсіз екені анықталады, ал үкіметте бұл мәселе бойынша айқын тұрғы мүлде жоқ. Осы мақаланың авторы 2008 жылы жүргізген сауалнаманың нәтижелері бойынша 200 адамның тек 38-інің ғана жыныстық азшылықтарға қоятын кінаратталабы жоқ. Аға буынның адамдары (40 жастан 60 жасқа дейін) жынысы бір қатынастарды қабылдамайды, бұл орайда мұндай байланыстарда ұрпақтың жалғасуы мүмкін емес деген уәж айтады. Азаматтардың осы санатындағы сауал қойылғандардың 60%-дан астамы гомосексуалдарды қылмыстық қудалауды қайта жаңғырту қажет деп санайды. 30 бен 40 жас аралығындағы респонденттердің көпшілігі (97%-дан астамы) гомосексуалдарды қоғамнан аластау керек деген сенімде, ал 60%-ы (ерлер де, әйелдер де) ЛГБТ тұлғаларын кез келген ұтымды жағдайда ұрып-соғып жазалауға дайын екенін мәлімдеді. Сауал қойылғандардың тек 3%-ы ғана гомосексуалды бағдары бар тұлғалардың Қазақстанның қалған азаматтарымен бірдей құқықтары бар екеніне келіседі. 16 жастан 30 жасқа дейінгі адамдар ЛГБТ өкілдерінің теңдігіне қатысты өздерінің көзқарасында екі санатқа бөлінді іс жүзінде 50% мен 50%. Біреулері өздерінің достарының арасында ЛГБТ өкілдері бар екенін, және гейлер де, лесбияндар да қоғамға ешқандай қауіп төндірмейтінін айтты; осы жастағы топтың екінші жартысы керісінше ЛГБТ тұлғаларын ұрып-соғып жазалауды абырой деп санайды. «ЛГБТ қоғам үшін несімен қауіпті?» деген сұраққа жауап бере отырып, - респонденттердің 30%-ы гомосексуалдық Библия мен Құранның уағыздарын бұзады деп жауап берді. 10%-ы өздерінің балаларын «гей-қоғамдастығына тартуы» мүмкін деп қорқады және 60%-ы гомосексуалдықтың өздерінің санасында бас еркінен айыратын жерлермен, «ласпен» және венералық аурулармен байланысты екенін айтты. Алайда бәрінен де таңқалдырғаны «Жыныстық азшылықтарға қатысты мемлекет қандай тұрғыны ұстанады?» деген сұраққа берілген жауап болды. - респонденттердің 97%-ы гомосексуалдық бағдардың ешқандай түрлерін Қазақстанның қабылдамайтынына сенімді. Осындай пікірдің себебін көрсету туралы өтінішке сауал қойылғандар ЛГБТ тобының тұлғаларына теріс көзқарас білдіретін пікірлерді саясаткерлердің аузынан талай рет естідік деп жауап берді. Алайда халықтың мұндай көзқарасына бір жағынан Қазақстанның өткен тарихы себеп болғанын ұмытуға болмайды. Қазақстан КСРО құрамынан шыққаннан бері аса көп уақыт өткен жоқ жылдан бастап КСРО Қылмыстық Кодексінің 121 бабында гомосексуалдық қатынастар үшін қатаң жаза көзделіп келді. 50 жылдам уақыт бойында гомосексуалдық туралы қылмыс ретінде ойлау қазақстандықтардың санасында терең тамырын жайды. ҚР қолданыстағы заңнамасында жынысы бір қатынастар үшін қылмыстық жаза көзделмегеніне, ал елде қазіргі сәтте ЛГБТ-қоғамдастығымен жұмыс істейтін он шақты үкіметтік емес ұйым (ҮЕҰ) мен адвокаттық топтар бар екеніне 35

36 қарамастан, Қазақстандағы гомофобияның деңгейі жоғары болып қалуда. Жуырда Астанада Мемлекеттік баспасөз клубында «Әділет» партиясының жастар қанатының қатысуымен өткен конференцияда қатысушылар жұртшылыққа өздерінің «консервативтік манифестімен» үндеу жасады. Аталған үндеудің тармақтарының бірінде былай делінген: «Біз мемлекет пен қоғамның Отбасын дәріптеуді қолдауы қажет деп санаймыз. Бірінші кезекте мұның ананың мәртебесіне, бала туу көрсеткіштерін жоғарылатуға, отбасылық құндылықтарға жан-жақты қолдау көрсетуге, сондай-ақ еркін жыныстық қатынастар, ажырасу, аборттар және гомосексуалдық сияқты теріс құбылыстарға қатысы бар». 29 Қазақстандағы жыныстық бағдары басқа тұлғаларға қатысты кемсітудің ең бір айқын дәлелдемесі 2008 жылғы мамырда орын алған оқиға болуы мүмкін, сол кезде ақпараттық агенттіктердің бірі Алматыда гейлердің шеруін өткізу жоспарлануда-мыс деген ақпаратты таратқан болатын. Аталған ақпарат халықтың белсенді бөлігін немқұрайды қалдырған жоқ интернет-форумдарда Қазақстан сияқты елде осы сияқты іс-шараны өткізудің дұрыстығы туралы дау-дамай өршіді. Пікірталасқа қатысушылардың көпшілігі ЛГБТ-қоғамдастығының өкілдеріне анық өшпенділікпен және қастықпен қарады. Бұқаралық ақпарат құралдарында түрлі ұйымдардың мәлімдемелері жариялана бастады. Қала әкімдігі баспасөз хабарламасын таратып, онда шеруді өткізу туралы арыз берілген жоқ, ал егер берілген жағдайда да, «әкімдік оны өткізуге рұқсат бермеуі әбден мүмкін еді, себебі оның қатысушыларының қауіпсіздігіне кепілдік бере алмас еді» деп хабарланды. Қазақстанның Мұсылмандар Одағы (ҚМО) гейлердің шеруінің Қазақстанда өткізілуіне үзілді-кесілді қарсы екенін, себебі бұл мұсылман елі екенін мәлімдеді. Мұсылмандар Одағының басшысы Мұрат Телібеков былай деп мәлімдеді: «Біз бұқаралық ақпарат құралдарында содомияны насихаттауға тыйым салатын заң қабылдауды ұсынамыз. Біз олардың өз жыныстық көзқарастарын қоғамда белсенді түрде насихаттауына үзілді-кесілді қарсымыз. Өкінішке орай, мемлекетте бүгінде осы проблема бойынша анық бейнеленген тұрғы жоқ екенін мойындау керек, ал бұл түрлі дүрлікпелер үшін қолайлы жағдай жасайды». 30 Ол сондай-ақ журналистерге елдегі гейлердің саны артып келе жатқанын хабарлады, мұндай тұжырымды ол елдегі ВИЧ ауруларының статистикасының негізінде жасады да, «жанама түрде бұл гомосексуалдардың да санының өсуінің көрсеткіші бола алады» деп мәлімдеді. 31 ҚМО басшысынан бұрынғы мәдениет және ақпарат министрі, ал қазір Президенттің кеңесшісі Ермұхамет Ертісбаевқа да сыбаға тиді. Бір жолы оған сұхбат барысында егер оның қызметкерлерінің бірі гей болып шықса не істейтіні туралы сұрақ қойылған болатын. Бұрынғы министр: «Мен өз қызметкерлерімнің жеке өміріне араласпаймын» деп жауап берген еді. 29 «Консервативтік манифест»

37 «Мемлекеттік аппаратта гейлердің жұмыс істеуі мүлде болмайтын нәрсе ғой», деп ашуланды Телібеков мырза. - Біз жыныстық бағдары дәстүрден тыс адамдардың мемлекеттік құрылымдарда жұмыс істеуіне тыйым салу керек деп санаймыз». 32 Алайда Телібеков мырза ұсынып отырған тыйым салу қабылданған жағдайда, үкіметтік органдар мемлекеттік қызметшілердің жыныстық бағдарының қандай екенін қалай тексеретінін түсіндірген жоқ. Бұқаралық ақпарат құралдары бұл мәлімдемеге басылымдар мен арналардың меншік түріне және кімге тиесілігіне қарай үн қатты. «Үкіметке жақын» баспасөз құралдары Телібековтың мәлімдемесін құптап жариялады, тәуелсіз баспасөз негізінен елеусіз қалдырды. Қоғамдағы жағдай және оның ЛГБТ өкілдеріне деген көзқарасы туралы өзін Диана деп атаған лесбиян қыз былай деп ойлайды: 33 ЕБ: Әңгімені шеруден бастайық. Ол сендерге керек пе? Диана: Не үшін керек? Кез келген өркениетті елде гейлердің шеруі бұл қоғамның төзушілігін паш ету. Бұл оның «ілгері озуының» көрсеткіші. Бұл тұрғыдан Ресей бізден алыстап кетті, онда шерулерде жанжал болғанымен де, олар қоғамның шын мәнісіндегі кіналауынан емес, саяси қарсылықтан туындайды. ЕБ: Егер бізде шеру болса, шоқпар ұстаған жігіттер келеді деп ойлайсыз ба? Диана: Міндетті түрде. Мүмкін, олардың саны көп болмас, бірақ келеді. Бұл керемет емес пе іс-шараға келесің де, өзіңді бір саты жоғары сезінесің. Психологиялық сәт. Егер бұрын КСРО кезінде «теңгермешілдік» басым болып, топтан дара шыққандардың бәрін қоғам автоматты түрде жазалайтын болса, ал қазір уақыт өтті, бірақ әдет қалып қойды. Оған қоса қарақшылық идеология бар. Дегенмен де, елдің ірі қалаларында жағдайдың соншалықты ширықпағанын мойындау керек. Әсіресе жақсы білім алған адамдардың арасында ЕБ: Сіз жыныстық негізде нақты қиындықтарды бастан кешесіз бе? Диана: Иә. Бізді дәрігерлер емдегісі келмейді (былай қарасаң, білімді адамдар сияқты), құжаттарымызды үнемі дұрыстап жасамайды. Жігіттердің жағдайы туралы тіпті айтып та керегі жоқ. Оларға әлдеқайда қиын. Қай жерде болмасын «таяқ жеуі» мүмкін. Тіпті журналистердің өздерінің жазғанын оқысаң, бірден түсінікті болады: бұл елде төзімділік әлі де ұзақ уақыт бола қоймас. Әншейін танысу бойынша веб-тораптарға қарап көріңізші. Интернеттің қазақстандық бөлігінде гейлер мен лесбияндардың араласуына арналған Автор жүргізген интервью, 2008 жыл Автор жүргізген сұхбат, 2008 жыл. 37

38 ресурстар мүлде жоқ дерлік. Ал сөйте тұра «ақшаға сатылатын ашыналық» ұсыныстары орасан көп. Сонда ақшаға сатылатын махабатты халық «табиғи» махабаттан гөрі көбірек құрметтейтін болғаны ғой. ЕБ: Сен Қазақстандағы өзіңнің құқықтарың мен бостандықтарыңа қатысты қандай нәтижелерге жеткің келер еді? Диана: Мейлі, бұл таптаурын болған сөз-ақ болсын, бірақ мен теңдікке жетуді қалаймын. Өзіңіз елестетіңіз, бір елдің азаматы бар. Оған заң бойынша гей болуға тыйым салынбайды. Яғни, ол өзінің жеке өмірінде не істегісі келсе, соны істеуге ерікті. Оның үстіне, ғалымдар гомосексуализмнің туа бітетінін баяғыда-ақ дәлелдеген. Ал өз елінде адам «сүйіспеншілік бойынша некеге» тұра алмайды. Неге? Бұл құқықтардың бұзылуы емес пе? Діни жағынан алға тартатын себебі жоқ мемлекеттің жынысы бір некелерге тыйым салынуын мысалы, бала туу деңгейін көтеру туралы қамқорлықпен уәждеуі түсінікті жайт. Бірақ егер әйел бала тапқысы келмесе, олар оны мәжбүрлей алмайды ғой. Немесе өзінің физиологиясына байланысты әйел бола алмайтын гейді үйленуге мәжбүр ете алмайды ғой. Кешіріңіз, бірақ елдегі ажырасудың он пайызы осыдан. Ал негізінде, тыйым салынбағанның бәріне рұқсат етілген дейді емес пе. Онда неге бізге қалай өмір сүргіміз келсе, солай өмір сүруге рұқсат етпеске? ЕБ: Мұның өз уақыты келер деп ойлаймын. Әзірше сендерден қорқады Диана: Бізден қорқатын несі бар? Біз ешкімге тиіспейміз, ешкімге біздей бол деп үгіттемейміз. Гейлердің арқасында ВИЧ жұқпасы бар адамдардың пайызы артып келеді деген мәлімдемелер ақымақтық. Бұл үшін статистикаға қараса жеткілікті. Жұқпасы бар адамдардың 100%-ының 5-8%-ы гейлер. Қалғандары нашақорлар және дәрігерлер қан құйған кезде ауру жұқтырғандар. Мұсылмандардың қоғамдастықтары дәл осы жайттарға қарсы күрессін. Шымкентте жазықсыз сәбилерге ауру жұқтырған кезде ҚМО ешқандай мәлімдеме жасаған жоқ Диана жынысы бір адамдардың некесі сияқты, Қазақстан үшін едәуір күрделі мәселені де көтерді. Қазақстанда жынысы бір адамдардың некесі туралы аса сирек айтылады жылы «31-ші арна» телеарнасында осы тақырыпты талқылаумен саясаткер Ерасыл Әбілқасымов пен «Феминистская лига» қоғамдық бірлестігінің атқарушы директоры Юрий Зайцев сөйледі. Ерасыл Әбілқасымов жынысы бір адамдардың некесіне мүлде қарсы шықты. Ол былай деп мәлімдеді: «Мұсылмандар үшін бұл мәселені талқылаудың өзі қорлық. Гомосексуалдық бұл генетикалық ауытқудан және қоршаған ортаның ықпалынан (соның ішінде тәрбиеден) болатын биологиялық бұзылу. Мұндай бұзылуға нашар экология (мысалы, Семей облысы) және туысқандар арасындағы неке себеп болады. Қазақтар мұндай ауытқуға бейім емес, себебі оларда туысқандар арасындағы неке мүлде болмайды. Ал Еуропада немере қарындастарына үйлену дәстүрге айналған, сондықтан онда гомосексуализм қанат жайған, ол 5-8%-ды құрайды». Сонымен қатар Әбілқасымов мырза осы құбылыстың Қазақстанда да, және тіпті 38

39 парламентте де бар екенін жоққа шығарған жоқ. 34 Түрлі себептер бойынша қазақстандық ЛГБТ қоғамдастығының өкілдері де жынысы бір адамдардың некесін талқылауға аса бет бұрмайды. Гомосексуалдар қазіргі сәтте елде жыныстық бағдары басқа адамдарға деген төзімділік мойындалып, төзімділік ұғымына енгізілуіне қол жеткізу әлдеқайда маңызды іс деп санайды. Руслан атты жас жігіт өзінің көзқарасын өте қарапайым түрде білдірді: «Қазіргі сәтте бізге ең болмағанда өз өміріміз үшін қорықпастан, ашық-жарқын араласуға мүмкіндігіміз болса, сол да жетер еді. Қақтығыстық жағдайда біз елдің басқа азаматтары сияқты, мазақ күлкі мен ашықтан ашық өшпенділіктің орнына құқық қорғау органдарының тарапынан әділетті әрі заңды қолдауға ие болатынымызды білу де жеткілікті болар еді. Сондықтан, менің ойымша, бізге қазір үкіметіміз соншалықты көп айтатын төзімділікті тәрбиелей бастау керек. Ал содан кейін, жұрттың бәрі ЛГБТ тұлғаларынан қорқатын ештеңе жоқ екенін көрген кезде, некелер туралы айтуға да болады». 35 Қазақстандағы ЛГБТ жағдайы туралы деректерді талдау нәтижелері қазіргі сәтте ЛГБТ-қоғамдастығы құқықтарының үнемі бұзылатынын мойындауға мәжбүр етеді. Бәлкім, жағдайды өзгерту үшін қоғамның гетеросексуалды бөлігінің ЛГБТ өкілдерінен қорқынышын, ал ЛГБТ өкілдерінің қоғамның алдындағы қорқынышын түп-тамырымен жою керек шығар, ал бұл тұрғыда үкіметтік емес ұйымдар елеулі рөл атқара алады. Елде осы проблеманы неғұрлым көбірек талқылап, оны шешудің жолдарын іздейтін болсақ, соғұрлым ол өзінен өзі таусылады. Қазіргі кезде гомофобияны, оның салдарын және тұтастай алғанда қоғамға ықпалын талқылауға арналған пікірталас алаңы құрылмаған. «Екі жақты үнсіздіктің» қатері сол «гомофобия», «гомосексуалдық» және «кемсіту» деген ұғымдардың тасасында тірі адамдар, адамдардың тағдыры тұр. 3. Қоғамның ЛГБТ өкілдеріне көзқарасы Қазақстанда гомофобия, трансфобия және гетеросексизм кеңінен таралған 36 Сауал қойылғандардың көпшілігі қазақстандық қоғамның өздеріне деген қатынасын теріс (81,2%) көзқарас деп бағалайды; 74,5%-ы қоғамның трансгендерлерге де солай қарайтынына сенімді. Респонденттер зерттеушілерге елде гомофобияның кең тарағанын және халықтың «ЛГБТ өкілдерін қорғаудан әлі тым алыс екені» туралы айтып берді Гетеросексизм бұл адамдардың барлығы сөзсіз гетеросексуалды болып табылады және сондай болуға міндетті деген бұлжымас сенім. Гетеросексистік теория жыныстық бағдары басқа (лесбийлік, бисексуалды, гомосексуалды) немесе гендерлік сәйкестігі басқа адамдардың болатынын жоққа шығарады және қабылдамайды. Гетеросексистер ЛГБТ тобының тұлғаларына олар мүлде жоқ сияқты қарайды және 089 респонденттер, аты-жөндері көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 39

40 Төменде Қазақстандағы ЛГБТ тұлғаларының өмірінен, сондай-ақ қоғамдастардың оларға деген әдеттегі қатынасынан мысалдар келтірілген. Респонденттердің бірі айтқандай, қазіргі қазақстандық қоғамда көптеген адамдар гомосексуалдық дегенді қабылдамағаны былай тұрсын, оның не екенін түсінбейді де. 38 Екіншісі былай деп түсіндірді: Бұл көпшілік үшін түсініксіз жайт, бәрі де мұны жүйке ауруы деп санайды. 39 Тағы бір респонденттің айтуынша, соншалықты кең тараған гомофобияның қорқынышты белгілері өз қауіпсіздігің мен қорғаныс сезіміңді елеулі түрде төмендетеді: Мен кәдімгідей қорқамын. Біздің қоғамда дәстүрден тыс жыныстық бағдар бетке басылған таңба сияқты. Сондықтан да жасыруға тура келеді респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан желтоқсан айына дейінгі кезеңде берілді респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 40

41 10-сурет. Қазақстандағы ЛГБТ өкілдеріне маңайдағылардың көзқарасы, % (n=864) Құптайды 0,3 Едәуір құптайды 4,2 Құптамайды 51,0 Мүлде құптамайды 30,2 Білмеймін 11,1 Жауаптан бас тарту 3,1 11-сурет. Қазақстандағы трансгендерлерге маңайдағылардың көзқарасы, % (n=864) Құптайды 0,2 Едәуір құптайды 1,6 Құптамайды 40,0 Мүлде құптамайды 34,5 Білмеймін 20,5 Жауаптан бас тарту 3,1 4. Камин-аут Лесбияндар, гейлер, трансгендерлер мен бисексуалдар Қазақстанда қоғамдық пікірдің қысымымен өмір сүреді, онда теріс көзқарас басым түседі; осының салдарынан көптеген адамдар өздерінің жыныстық бағдары көпшілікке жария болып, өздері үшін қандай да бір күйінішті салдарға (өсек-аяң, алалалу, зорлық-зомбылық) әкеліп соқпауы үшін үнемі «сақ» болуға мәжбүр. Сауал қойылғандардың 42,7%-ы өздерінің жыныстық бағдары туралы айналадағы адамдардың біліп қоюы мүмкін екені туралы «өте жиі» және «жиі» ойланады. Әрбір төртіншісі (24,2%) бұл туралы анда-санда ойлайды; 18,6%-ы «сирек» немесе «өте сирек» ойлайды; 11,2%-ы бұл туралы мүлде ойламайды. 12-сурет. Айналадағы адамдардың Сіздің жыныстық бағдарыңыз туралы біліп қоюы мүмкін екенін қаншалықты жиі ойлайсыз? % (n=864) Өте жиі 23,0 Жиі 19,7 Анда-санда 24,2 Сирек 11,1 Өте сирек 7,5 Бұл туралы мүлде ойламаймын 11,2 Жауаптан бас тарту 3,2 Сұхбат алушылар сондай-ақ жақындарымен, достарымен және таныстарымен араласқан кезде ЛГБТ өкілдерінің өз жыныстық бағдары мен гендерлік сәйкестігі мәселелерінде қаншалықты ашық бола алатыны туралы сұрақтар қойды. «Сіздің гетеросексуалды таныстарыңыздың нешеуі сіздің 41

42 жыныстық бағдарыңыз туралы біледі?» деген сұраққа 28,9%-ы «ешқайсысы», 45,6%-ы «кейбіреуі», 7,8%-ы «жартысы»; 9,2%-ы «көпшілігі»; 6,3%-ы «бәрі» деп жауап берді. Бұл жауаптар Қазақстандағы ЛГБТ өкілдерінің өз жыныстық бағдары мен гендерлік сәйкестігін өздері үнемі араласатын адамдардың көпшілігінен жасыру қажет деп санайтынын көрсетеді. Гетеросексуалды таныстарына өзінің жыныстық бағдары туралы ашып айтудан қорқу тікелей жеке тәжірибеден туындайды, себебі бұрын өзінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы мойындау гомофобиялық және трансфобиялық орынсыз тиісуге әкелген; бұл қорқыныш қоғамның үнсіз айыптауынан және осындай тақырыпты талқылау үшін қоғамдық ой-сананың ашықтығы жетіспеуінен одан сайын күшейе түседі. «Үй-ішіндегілердің біреуі Сіздің жыныстық бағдарыңыз туралы біле ме?» деген сұраққа сауал қойылғандардың 32,1%-ы иә деп жауап берді; 47%-ы жоқ деп жауап берді; 16,9%-ы туысқандарына мұның мәлім-мәлім емесін білмейді; қалғандары жауап берген жоқ немесе басқаша жауап берді (негізінен үй ішіндегілер «ептеп сезеді» дегенді айтты). Көбінесе отбасы мүшесінің басқа жыныстық бағдары туралы анасы (67,5%), сондай-ақ туған бауырлары (45,1%) біледі. Әкелеріне бұл 28,9% жағдайда белгілі; басқа туыстары, соның ішінде гетеросексуалды серіктесі бұл жайт туралы азырақ дәрежеде хабардар. 1-кестеде көрсетілгендей, осындай жағдайлардың кем дегенде жартысында аналары, туған бауырлары, гетеросексуалды жұбайлары/серіктестері отбасы мүшесінің гомосексуалды бағдарын қабылдайды, әкелері сирегірек қабылдайды (шамамен әрбір үшіншісі). 1-кесте. Жыныстық бағдардың отбасы мүшелеріне мәлім болуы және ЛГБТ болып табылатын отбасы мүшесіне деген көзқарас, % (n=277) Жыныстық бағдар туралы білетін отбасы мүшелері Жыныстық бағдар туралы біледі Жыныстық бағдарды қабылдайды Анасы 67,5 36,8 Әкесі 28,9 10,5 Туған бауырлары 45,1 27,8 Әжесі/атасы 14,1 5,8 Тәтесі/ағасы 15,9 6,1 Немере аға-іні/апа-қарындас 18,4 10,5 Жұбайы/зайыбы немесе 11,2 6,5 гетеросексуалды серіктесі Басқа 4,7 9,7 Жауаптан бас тарту 2,9 25,3 Көптеген адамдар өз жыныстық бағдары туралы жақындарына айту керек емес немесе мүмкін емес деп санайды, себебі салдары теріс, тіпті сұмдық болып шығады деп сенеді: «Тіпті азаптаса да айтпаймын» 41. Сондай-ақ көбінесе отбасы респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 42

43 мүшелері туысқанының ЛГБТ тобына жататынын сезеді және тіпті бұл туралы күдігі болады, бірақ бұл тақырыпты талқылаудан қашады. Төменде біз кейбір респонденттердің өз жыныстық бағдарын ашып көрсеткен кезде жақын туыстарының не дегені және қазіргі жағдайдың қандай екені туралы сұраққа берген жауаптарын келтіреміз (186 есеп). Теріс көзқарас, өшпенділік және шеттету: 24 жасымда мен бәрін анама айтып, ақымақтық жасадым. Содан бері ол мені жек көреді және соңыма түсіп алды. 42 Менің анам біз туралы білген сәттен бастап ол өзіне мұндай қыз керек емес деп шешті. Тіпті маған өзіңді өзің өлтір де, мені бұл дүниеде масқаралама деп кеңес берді. 43 Ата-анам менің жыныстық бағдарым туралы өзімнен білді де, мұны ашу-ызамен қабылдады. Менің жасым 15-те болатын. Қазір мен ата-анаммен кездеспеймін және араласпаймын, олар менен бас тартты. 44 Анама айтып едім, жылап-еңіреп, долданып, мені үйден қуып шықты. Қазіргі сәтте отбасыммен араласпаймын. 45 Мен өзім туралы айтқан кезде 22 жаста едім. Өлтіріп тастағысы келді. Сол сәттен бері, міне, 10 жылдан астам уақыт өтті, араласпаймыз. Ешқашан да жақындасуға тіпті әрекет те жасаған жоқ. 46 Менің жыныстық бағдарым туралы кездейсоқ білген кезде, әкем бізді тастап кетті. Қазір ол басқа әйелмен тұрады, ұл баласын тәрбиелеп отыр. Менімен және менің анаммен араласпайды. 47 Менің әкем менің гей екенімді білді де, менен ұлы ретінде бас тартты. Қазір мен үй-ішімнен бөлек тұрамын және әкеммен араласпаймын. 48 Кейбір жағдайларда отбасы мүшелері ЛГБТ тобына жататын туыстарымен араласудан бас тартып қана қоймай, оларды ата-ана құқығынан айыруға да ықпалдасады: респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалднама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 43

44 34 жасымда менің сіңлім менің әйелмен қатынасым туралы кездейсоқ біліп қойып, барлық туған-туыстарыма айтып берді, содан бері мен 4 жыл бойы тозақта жүргендеймін. Олар менің бұрынғы күйеуімнің балаларымды тартып алуына көмектесті. Енді маған олармен кездесуге рұқсат бермейді, себебі мен оларға «жаман» ықпал етемін. 49 Туған-туыстарым кездейсоқ біліп қойды. Олар менің бұрынғы күйеуімнің балаларымды тартып алуына көмектесті, енді мен оларды көрмеймін. 50 Теріс көзқарас, соңынан қабылдау: Мен 19 жасқа толғанда анама бәрін айтып бердім. Содан кейін мен осы уақытқа дейін бәрі менің болашақ күйеуім деп санаған жігітке тұрмысқа шығудан бас тарттым. Анам қатты жылап, тіпті ауырып та қалды. Бірақ бірте-бірте мені тіпті осындай күйде де жақсы көруді үйренді, дегенмен, ол әлі де бұрынғыша менің райымнан қайтып, әпкем сияқты тұрмысқа шығуымнан өте үміттенеді. 51 Мен 17 жаста болғанда менің әкем менің гей-клубқа барып жүргенімді біліп қойды. Ол мені әңгімеге шақырды да, мен өзіме жігіттердің ұнайтынын мойындадым. Әуелі оның төбесінен жай түскендей болды, бірақ содан кейін түсінікпен қарады. Отбасының басқа мүшелеріне бұл туралы өзі айтты. 52 Келдім де, ата-анама өзімнің гей екенімді айттым. Әуелі төбелерінен жай түскендей болды, содан кейін ата-анам көптен бері сезіп жүргендерін айтты. Әкем бір апта бойы сөйлеспей қойды да, соңынан: «бұл сенің өз өмірің, не істесең де өзің біл, бірақ сен бәрібір біздің ұлымызсың», деді. 53 Бейтарап көзқарас, қабылдау / көндігу / қолдау: Мен жай ғана гей екенімді айттым. Менің ата-анам мен туған туыстарым мені түсінеді, сондықтан маған өмір сүру әлдеқайда жеңіл. 54 Менің отбасым бұл туралы мен 26 жасқа толғанда білді. Бірақ бәрі де байсалды көзқарас танытты, маған бұрынғыша жақсы қарайды. 55 Менің анам былай деді: «Кіммен жатсаң да бәрібір емес пе, ең бастысы респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалднама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 44

45 адам болып қалуың!». Және ол тіпті менің достарыммен және серіктестеріммен де жақсы араласады. Әкем жоқ. 56 Менің жақындарыма мұны есту ауыр болды. Мені қарама-қарсы жыныс өкілдерімен жақындастыруға әрекет жасалған кездер болды. Қазіргі жағдай көндікті! Ашу-ыза ешқашан болған емес. 57 Үздіксіз тергеп-тексеру мен болжамдардан кейін ата-анама өзімнің осындай екенімді айттым. Таңқаларлығы, олар байсалды қабылдады, бірақ осы уақытқа дейін немере керек дейді Кемсіту ЛГБТ тобындағы тұлғалардың жыныстық бағдарына немесе гендерлік сәйкестігіне байланысты оларға алдын ала қалыптасқан көзқарас немесе азырақ кеңпейілдік таныту осының өзі-ақ кемсіту болып табылады. Осы есептің шеңберінде жүргізілген зерттеу ЛГБТ тұлғаларының жұмыс орны мен оқу орнында, тұрғын үй іздеген кезде және денсаулық сақтау қызметтерін пайдаланған кезде, діни мекемелердің өкілдерімен сөйлескенде кемсітуге жиі ұшырайтынын анықтады. Жұмыс орнындағы кемсіту Лесбияндарға, гейлерге, бисексуалдар мен трансгендерлерге жұмыс орнында алдын ала жақтырмайтын немесе әділетсіз көзқарас кемсіту болып табылады және жыныстық бағдарының немесе гендерлік сәйкестігінің себебінен (жұмыс беруші білетін немесе сезетін) жұмыстан әділетсіз шығару, жұмысқа қабылдаудан немесе қызмет сатысында жоғарылатудан бас тарту сияқты әрекеттерді, сондай-ақ жұмыс орнындағы түрлі жыныстық қудалауды қамтиды. Зерттеу жүргізілген кезде сауал қойылғандардың 72,3%-ының тұрақты жұмысы болды; 21,3%-ы жұмыс істемеді; 6,4%-ы жауап беруден бас тартты. 59 Сауалнамаға қатысушылардың көпшілігі жұмыста қандай да бір көпе-көрінеу кемсітуға кезіккен жоқ (64,1%). Жұмысқа қабылдаудан бас тартуға респонденттердің 8,3%-ы; басқа жұмыскерлер мен үміткерлерге қарағанда көтеріңкі талаптарға 6%-ға жуығы; жұмыстан шығарылуға шамамен 5%-ы, қызмет сатысында жоғарылатудан бас тартуға 3,2%-ы, кемсітудың басқа түрлеріне сауал қойылғандардың 3,8%-ы ұшыраған. Осы жағдайлардың бәрінде жұмыс берушіге жұмыскердің гомо-, бисексуалды бағдарының мәлім болуы немесе күмәні ықпал етті деп топшыланады. Егер көптеген жұмыскерлер өздерінің жыныстық бағдарын немесе респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 59 (n=864) 45

46 гендерлік сәйкестігін жасырмаған жағдайда, жұмыс орнында айқын білінетін кемсіту көрсеткіштері әлдеқайда жоғары болуы, ал кемсіту жағдайларының саны (заңсыз жұмыстан шығару, жоғарылатудан бас тарту) айтарлықтай көбірек болуы мүмкін екенін атап өтудің маңызы зор. Осы елеулі қатерді түсіну және одан кейінгі жағымсыз салдарынан қорқу көптеген ЛГБТ өкілдерін жұмыста өздерінің жыныстық бағдарын немесе гендерлік сәйкестігін жасыра беруге мәжбүр етеді. Респонденттердің жартысынан астамы (53,1%) жұмыста өздерінің жыныстық бағдарын жасыру қажет екенін үнемі сезінемін деп жауап берді. Әрбір төртінші адам (27,2%) өзінің ЛГБТ тобына жататынын жасырады және бұл тақырыпты талқылаудан сақтанады «бірақ бәрінен емес», тек 8,9%-ы ғана өздерінің жеке өмірін гетеросексуалды әріптестері сияқты ашық талқылай алатынын айтты. Жұмыс орнында немесе жақсы қызметте қалып қою мақсатында өзінің сәйкестігін жасыру қажеттігі ЛГБТ өкілдеріне бір «көзге байқалмайтын» кемсітудың әділетсіз әрі теңдіксіз ауыртпалығын салады. Осындай аман қалу стратегиялары жыныстық бағдары басқа адамдардың ықтимал кемсітуден, гомофобиялық және трансфобиялық тиісуден қорғануына көмектеседі, бірақ сондай-ақ жұмыс орнындағы алдын ала жақтырмайтын әрі кемсітетін қарымқатынастың шынайы таралуын есептеп шығарып, анықтаудың өте қиын болуына ықпалдасады. 13-сурет. Жұмыс орнында жыныстық бағдарға байланысты кемсітудің түрлері, % (n=864). Пайыздар жиынтығында 100%-ды құрамайды, себебі респонденттердің біреуден артық жауапты таңдауына болатын Басқа 3,8 Қызмет сатысында жоғарылатудан 3,2 бас тарту Жұмыстан босату 4,9 Басқа жұмыскерлермен, 5,9 үміткерлермен салыстырғанда көтеріңкі талаптар Жұмысқа қабылдаудан бас тарту 8,3 Жауаптан бас тарту 15,9 Жоқ, ешқашан кезіктірген жоқпын 64,1 ЛГБТ тобына жататынын жұмыстағылар білген немесе сезген, сол себепті кемсітуді басынан кешкен адамдар оның төмендегідей белгілерін сипаттайды: 60 Жұмыстан шығару/жұмыстан шығуға мәжбүрлеу: Жұмыста менің жыныстық бағдарым туралы белгілі болғанда менің сыртымнан жасырып күліп жүрді. Түптің түбінде қауесет бастықтарға 60 ЛГБТ тұлғаларына жұмыс орнында тәни және психологиялық зорлық-зомбылық жасалуы туралы қосымша ақпарат тиісті бөлімдерде егжей-тегжейлі сипатталған: «Өшпенділік негізіндегі зорлық-зомбылық және құқық бұзу» және «Психологиялық зорлық-зомбылық» 46

47 жетті де, мені жұмыстан шығарып жіберді. 61 Полиция қызметкерінің айтуынан менің жыныстық бағдарым туралы жұмысымдағылардың бәрі білгенде, менің өзімнің кетуіме тура келді. Ол адамдармен одан әрі жұмыс істеу мүмкін емес еді, себебі олар менен қашқақтап, тіпті менен қорқатын болды. 62 Такси жүргізушісі болып жұмыс істеген кезде, әріптестерімнің мазағын үнемі еститін болдым, жұмыстан кетуіме сол себеп болды. 63 Екі респондент туған-туыстары жұмыстарына өздерінің жыныстық бағдары туралы хабарлағаннан кейін жұмыстан шығарылғанын айтты. 64 Мазақ, кемсіту, психологиялық қысым көрсету: Жұмыс берушілер мен қызметкерлерлер ЛГБТ тобындағы өздерінің әріптестерінің жұмыстағы өмірін мүлдем төзгісіз етуі мүмкін. Басшылар мен қызметкерлердің ЛГБТ өкілдеріне қарсы гомофобиялық және трансфобиялық әрекеттері қолайсыз жұмыс ахуалының қалыптасуына ықпалдасады және кемсітуға әкеледі. Сауал қойылған респонденттер жұмыс орнындағы кемсіту жағдайлары ретінде ауызекі балағаттау, психологиялық қысым көрсету, әлеуметтік шеттету сияқты мысалдарды келтірді. Респонденттердің біреуі өзінің гей екенін білген әріптестерінің өзін қорлап, кемсіткенін көрсетті. 65 Менің әріптестерім жұмыстан кетуім керек екенін айтатын, себебі олардың п пен бірге жұмыс істегісі келмейді. 66 Респонденттердің біреуі өзінің жағымсыз тәжірибесін ұжымның тарапынан «әзіл-оспақ» пен «менсінбей қарау» түрінде сипаттады. 67 Мені ұжымдық сауық кештерге шақырмайды, менімен мүмкіндігінше азырақ араласуға тырысады, мен ауру сияқты, кеңседе менің шыныаяғым басқалардыкінен бөлек тұрады. 68 Менің гомосексуалды бағдарымның негізінде менің кәсіби құзыретсіздігім респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 072 респонденттер, аты-жөндері көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан Қосымша мәліметті төменнен қараңыз: Психологиялық зорлық-зомбылық респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 47

48 мен кәсіби жарамсыздығым туралы қауесет таратылуы. «Қызтеке» деген сияқты сайқы-мазақ, жеке өміріме қатысты шаншыма сөздер. 69 Осы мысалдардан егер ЛГБТ тобындағы көптеген жұмыскерлер өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы қорғану стратегиясы ретінде жасырмай, ашық мойындаған жағдайда, жұмыс орнындағы айқын білінетін кемсіту көрсеткіштері әлдеқайда жоғары болатынын анық көрінеді. Кемсіту қатері, соның ішінде жұмыстан заңсыз шығарылу қатері жыныстық бағдары басқа адамдар өзінің сәйкестігі немесе жыныстық бағдары туралы айтудың нәтижесінде орын алуы мүмкін теріс салдарға жол бермеу мақсатында үндемеу және басқалардан оқшаулану түрінде қосымша ауыртпалық көтеруге мәжбүр болу дегенді білдіреді. Осы қорқыныштың, сондай-ақ өзінің жыныстық бағдары туралы үндемеуге қасарысып қатып қалудың өз теріс салдары болуы мүмкін. Ол ЛГБТ өкілдерінің жұмыс орнындағы әріптестерімен өзара қарымқатынасына әсер етуі, ал кейде елеулі психологиялық проблемаларға соқтыруы мүмкін. Жұмыс орнында кеңінен тараған кемсітуге және қазақстандық жыныстық азшылықтар арасында өзінің ЛГБТ тобына жататынын жалпы жасыру үрдісіне қарамастан, кейбір респонденттер жұмыста өздерінің жыныстық бағдары туралы ашық айттық деп жауап берді. Кейбір ЛГБТ өкілдері өздерінің жыныстық бағдарын жасыруға тіпті тырыспайды да, себебі ол айналадағыларға тым айқын байқалады. 70 Төзімді көзқарас Жұмыста қызметкерлердің белгілі бір тобы өздері туралы ашық айтқан ЛГБТ- әріптестеріне белгілі бір төзімділік дәрежесімен қарайтын жағдайлар болады. Жұмыста жаңа қызметкерлер пайда болғанда, әуелі маған күліп жүреді, бірақ шамалы уақыт мені білгеннен кейін көзқарастары біртіндеп өзгеріп, қалыпты бола бастайды. 71 Мен әңгімелескен кезде өзімнің бисексуалдығымды тұспалдап айтамын. Компаниядағы әріптестердің саны 300-ден астам болса да, олардың көпшілігіне бәрібір. Егер мен өзім туралы толық ашып айтсам, тек 40-тан асқан еркектерден ғана (жүргізушілер, электрші мамандар, жұмысшылар), олардың білімсіздігі себебінен мазақ еститін едім деп ойлаймын. Жұмыста бисексуал достарым бар, олармен ашық араласамын респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 609 респонденттер, аты-жөндері көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 48

49 Кейбіреулері әріптестерінің қайсысына «ашылуға» болатынын, қайсысына болмайтынын шешу үшін тапқырлық таныту керек дегенді атап айтты. 73 Сауал қойылған ЛГБТ тобы тұлғаларының орасан көбі жұмыста өздерінің жыныстық бағдары туралы айтпағанды жөн көретінін мойындады. Адамдардың неліктен өздерінің жыныстық бағдарын немесе гендерлік сәйкестігін құпия сақтауды жөн көретінінің себептері әр түрлі болып келеді. Кейбір респонденттер белгілі бір қатерден немесе басқа теріс салдардан қорқатынын білдірді, басқалары себеп ретінде жеке өмірін басқалар сияқты жұмыста талқылағысы келмейтінін атады. Төменде олардың жұмыста өз жыныстық бағдарын неліктен ашық атамағанды жөн көретіні туралы алынған 405 жауаптан кейбір мысалдар келтірілген. Кейбір респонденттер өздерінің жыныстық бағдарын немесе гендерлік сәйкестігін әріптестерімен талқылауға болмайтын тым жеке ісі деп санайды. 74 Адамдар өздерінің жыныстық бағдарын немесе гендерлік сәйкестігін неліктен құпия сақтайтынының себебі ретінде көрсеткен негізгі дәлел қорқыныш болған және солай болып қалуда. Сауал қойылғандар өздерін кемсітіп немесе қудалайтын болады немесе бастықтар қызметте жоғарылатудан бас тартады немесе жұмыстан шығарып жібереді деген қаупін білдірді. Кейбір жағдайларда респонденттердің нақты теріс тәжірибесі болған, бұл олардың әріптестерге ашылуға деген қорқынышын тек негіздеп әрі үдете түсті. Мектептегі қорлықтан кейін мен енді мұндай қателік жасамаймын. 75 Бастан кешкен тәжірибемнен үйрендім. 76 Адамдар бірден тұра қашады, есуасқа немесе бұзылғанға қарағандай қарайды, кез келген жағдайда, қандай болса да, бұл дұрыс көзқарас емес. 77 Көптеген респонденттер жұмыста өздерінің жыныстық бағдары туралы айтса, қызметтестерінің тарапынан қорлауға немесе шеттетуге ұшыраудан қауіптенетінін мойындады. Респондент әйелдердің бірі төмендегілерді көрсетеді: «Содан кейін қудалау , респондент аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 195 респонденттер және 180 респондент, аты-жөндері көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 49

50 мен қорлау, мазақ қылу және ұжымнан шеттету қатері бар». 78 Мені мазақ қылмауы және кемсітпеуі үшін. 79 Мүмкін, жұмыстан шығарып тастамас еді, бірақ көпшілігі тек амандасуын тоқтатып қана қоймай, өздерінің жақтырмайтынын ашық білдірер еді. 80 Респонденттердің бірі төмендегілерді көрсетеді: «Егер қазір маған жақсы көзбен қарайтын адамдардың көпшілігі менің жыныстық бағдарым туралы білсе, бұрынғыша мені бағалап, құрметтей алмайтын болады». 81 Біздің кезімізде дәстүрден тыс жыныстық бағдардағы адамдарға қатысты ескішіл көзқарас әлі де бар. Ал лесбияндарға қатысты қате пікірлер өте жиі айтылады, мысалы, олар елдің бәріне тарпа бас салады және лесбиян әйелмен жұмыс істеу, оның үстіне оған бағынысты болу қауіпті деген пікір бар. 82 Кейбір респонденттер әсіресе қызметтестерінің алдында өздерін мойындаудың нәтижесінде, өздері осындай ақпаратты бөліскісі келмейтін таныстары немесе туыстары соңынан бұл туралы біліп қоюы мүмкін деп қауіптенді. Тек кейіннен ата-анам «қайырымды әріптестерімнен» біліп қоюы мүмкін болғандықтан ғана жасырамын және ашып айтпаймын. Ата-анам білмейді және де білмегені дұрыс. 83 Шағын қалашық үшін масқара. Отбасым мен достарымнан айырыламын, ал туған-туыстарым мұндай масқараны кешірмейді. 84 Кәдімгі зорлық-зомбылықтан қорқу: Себебі, ең жақсы дегенде мұрнымды бұзуы мүмкін. 85 Ұрып-соғады немесе психологиялық жағынан жәбір көремін деп респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалднма барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 50

51 қорқамын. 86 Жұмыстан шығып қалудан немесе мансабының өсуіне кері әсерден қорқу. 87 Ниеттес адамдарды таба алмаймын және жұмысымнан айырылып қалудан қорқамын, біздің жақта жұмыс табу қиын. 88 Гейлерді еркін тануға жету үшін Қазақстанға көп уақыт керек. Мен гей екенімді айтсам, мені жұмыстан шығарып жібереді. Мен не, жұмысымнан айырылатындай, ақымақпын ба? 89 Оқу орнында: мектептер мен университеттерде кемсіту «Мектепте/университетте оқып жүрген кезде сіз өзіңіздің жыныстық бағдарыңызды жасыру қажеттігін немесе оны талқылаудан сақтану қажеттігін сезіндіңіз бе»? Бұл сұраққа қазір оқып жүргеніне немесе бұрын оқығанына қарамастан, респонденттердің бәрі жауап берді. 14-сурет. Оқып жүрген кезде өзінің жыныстық бағдарын жасыру қажеттігі, % (n=864) Иә, әрдайым 56,3 Иә, бірақ бәрінен емес 29,2 Басқа 2,7 Жоқ, мен өзімнің жеке өмірімді 7,6 гетеросексуалды таныстарым сияқты ашық талқылай алмаймын Жауаптан бас тарту 4,3 Респонденттердің жартысынан астамы мектепте немесе университетте оқыған кезде өздерінің ЛГБТ тобына жататынын жасыруға мәжбүр болғаны немесе жасыратыны анықталды. Сауал қойылғандардың 30%-ға жуығы жасырады/жасырып жүр, бірақ бәрінен емес; тек 7,6%-ы ғана өздерінің жеке өмірін гетеросексуалды сыныптастары/курстастары сияқты ашық талқылай алатын немесе қазір талқылай алады. ЛГБТ өкілдері зерттеушілерге студент болған және мектепте оқыған жылдары өздерінің жыныстық бағдарының немесе гендерлік сәйкестігінің салдарынан тәни зорлық-зомбылық пен психологиялық қысымнан, соның ішінде басқа оқушылардың, мұғалімдердің және басқа тұлғалардың тарапынан жиі респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 705 респонденттер, аты-жөндері көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 51

52 зардап шеккенін айтты. 90 ЛГБТ өкілдеріне алдын ала жақтырмайтын немесе әділетсіз қарым-қатынас білі беру саласындағы елеулі кемсіту болып табылады. Менің мұғалімім бір жолы бүкіл сыныптың алдында мен сияқтыларды бірден тайгаға жіберу керек деді. 91 Мектепте күлкі қылатын. Мазақтайтын, араласпайтын. 92 Кейбір жағдайларда оқушылар жыныстық бағдарына немесе гендерлік сәйкестігіне байланысты ұрып-соғу туралы қоқан-лоққыға кездескен: Полиция қызметкерлері және сол сыныптастардың ата-аналары мені зорлап қана емес, өлтіріп тастау керек дегенді айтты. 93 Мектепте оқып жүргенде-ақ мені саусақпен «шұқып» көрсететін, менің «қате» өмір сүретінімді, қоғамның мені қабылдамайтынын айтатын. 94 Курстастары респонденттерге гомофобиялық және трансфобиялық әрекеттерімен және сөздерімен талай рет ашық қоқан-лоққы жасаған. 95 «Өшпенділік сабақтары» Осы мақаланы журналист Екатерина Беляева дайындады. ЛГБТ өкілдерінің қатарындағы оқушыларға және ата-анасы ЛГБТ өкілдері болып табылатын балаларға қатысты төзбеушілік оларға елеулі зардап келтіреді және осы адамдарды, сондай-ақ олардың балаларын өздері туралы жеке ақпаратты жасыруға және айтарлықтай дәрежеде гетеросексуалдық қоғамнан оқшаулануға мәжбүр етеді. Төмендегі әңгімеде жақсы көрсетілгендей, ЛГБТқоғамдастығына қатысты төзбеушілік тіпті балабақша сияқты бастапқы білім беру мекемелерінде де байқалуы мүмкін. Төрт жасар қызын өзінің құрбысымен бірге тәрбиелеп отырған анасы әңгімелейді: «Қызым өсе келе, - деп әңгімелейді әйел, -неліктен елдің бәрінің папалары бар, ал менде жоқ деген сұрақтар қоя бастады. Мен оған 90 ЛГБТ тобындағы тұлғаларға қатысты мектепте немесе университетте мұғалімдер мен оқушылардың тарапынан тәни және психологиялық зорлық-зомбылық жағдайлары бұдан әрі тиісті «Өшпенділік негізіндегі зорлықзомбылық және құқық бұзу» тарауында, сондай-ақ «Психологиялық зорлық-зомбылық» тарауында егжей-тегжейлі суреттелген респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалнама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 52

53 жанұялардың әрдайым папалар мен мамалардан құрала бермейтінін, кейбіреуде екі мама, кейбіреуде екі папа болатынын, ал кейбір балаларда біреуі ғана болатынын түсіндірдім. Сол жолы ол мені түсінген сияқты болды. Соңынан балабақшаға барғанда, мен қызымның ашуланшақ, тұйық бола бастағанын байқадым, балабақшаға ұрыс-керіспен баратын болды. Менің құрбым - психолог, қызымды «әңгімеге шақырды», сонда сұмдық жағдайлар анықталды. Балабақшадағы бір сабақта олар «жанұя» тақырыбына сабақ өткен екен. Тәрбиеші әр баладан оның мамасы кім, папасы кім екенін, кім болып жұмыс істейтінін, демалыс күндері отбасының немен айналысатынын, тағы басқа жайттарды сұрастырған. Кезек менің қызыма жеткен кезде, ол өзінің екі мамасы бар екенін айтып, ағынан жарылған. Бұл орайда өзінің жоғары білімін мақтан ететін және шетелде білімін жоғарылатып келгенін айтып кеуде соғатын тәрбиеші «Сенің мамаң лесбиян ба? Ол бұзылған ғой!» деген сөздермен менің қызымды мазақ етіп күліпті. Содан кейін осы «педагог» балалардың бәріне менің қызыммен дос болу қауіпті екенін, әлдебір ауру жұқтырып алуға немесе «көгілдір аурумен» ауырып қалуға болады дегенді айтқан. Осыдан кейін бір ай бойы менің қызым балалар мен тәрбиешілер тарапынан қорлық көрген. Ең қызығы, мен оны алып кетуге келгенде, ешкім ештеңе демейтін, бәрі де жақсы сияқты болатын. Мен бұл туралы білген кезде, шынымды айтайын, мен қатты қаһарландым. Сонымен не керек, бұл хикая біздің басқа балабақшаға ауысыуымызбен аяқталды. Енді менің қызымның жанұясы оның кішкене құпиясы. Біздің бала-шағалы достарымыз бар, олар гомосексуализмге байсалды қарайды, біз солармен араласамыз». * Бізге төзбеушілік туралы және кішкентай қызды ересек адамдардың білім беру мекемесі мамандарының кемсітуі туралы сұрықсыз хикаяны әңгімелеп бергені өз алдына, бұл келеңсіз оқиға сонымен қатар педагогтың төзбеушілігі сәбидің өмірін қаншалықты уландырып, кішкентай балаларды ЛГБТ қоғамдастығына қатысы бар адамдарды алдын ала жек көріп, тек сол үшін ғана олардан қорқуға үйрете алатынын көрсетеді. *Сұхбат 2008 жылы аты-жөні жасырын қалады деген шартпен өткізілді. Тұратын жерінде, тұрғын үйді сатып алу/жалға алу кезінде кемсіту ЛГБТ өкілдері өздерінің жыныстық бағдарына байланысты проблемаларға тап болуы мүмкін тағы бір сала бұл үй/пәтер жалдау немесе сатып алу, сондай-ақ көршілерімен және басқырушылармен қарым-қатынасы. 53

54 15-сурет. Тұрғын үй жалдау/сатып алу кезінде, көршілермен қарым-қатынастағы проблемалардың болуы, % (n=864) Мені көршілерім қудалады 5,3 Олар маған үй сатудан/жалға 6,0 беруден бас тартты Жоқ. Барлығы менің жыныстық 11,4 бағдарым туралы біледі, бірақ қиындық болған жоқ Жауап беруден бас тартты 12,4 Қолданылмайды. Өйткені адамдар 66,2 әдетте менің жыныстық бағдарым туралы білмейді Көпшілік жағдайда (66,2%) көршілер мен жалға берушілер респонденттердің жыныстық бағдары туралы білмейтін болғандықтан, әдетте қандай да бір кемсіту туындамайды. Біздің сауалнамада небары 6%-ы клиенттің ғана жыныстық бағдарына байланысты тұрғын үйді жалға беруден/сатудан бас тартылған жағдайлары туралы хабарлады. 96 Көршілердің тарапынан қудалау болғанын сауалнамаға қатысқандардың 5,3%-ы хабарлады. Сауалнамаға қатысқандардың бір бөлігі (11,4%) атап өткендей, олардың жыныстық бағдары туралы мәлім болған, бірақ осындай жағдайда бұл проблема туғызған жоқ. Респонденттердің көпшілігі (64,8%-ы) өздерінің ЛГБТ тобына жататындарын көршілерінен немесе үй иелерінен жасырған, өйткені олардың тарапынан жағымсыз көзқарас болады деп қауіптенді; 21,4%-ы мұны қажет деп санамаған; 13,8%-ы бұл сұраққа жауап беруден жалтарды. Бірақ гомофобияны көршілер немесе жалға алынатын пәтердің иелері ғана емес, басқалар да танытуы мүмкін. Өз сөздерінде көп респондент өздерін «жергілікті аула жігіттерінің» қудалайтынын (олар міндетті түрде өз ауласының жігіттері ғана емес, бұл ықшамауданды «бақылайтын» топтар да болуы мүмкін), тұратын жерлерінде аялдамаларда, өз үйлерінің подъездері мен аулаларында торуылдап тұратынын, оларға айналадағы адамдардың тарапынан жыныстық қудалау мен тиісу болуына байланысты басқа ауданға (қалаға) көшіп кетуге мәжбүр болып жататынын хабарлады. Мына мысал бұзақылар мен «аула» топтарының қолына түскен ЛГБТ өкілдері душар болатын жыныстық қудалау мен ізге түсудің ең жиі кездесетін түрін көрсетеді: Ауладағы таныс балалар менің өз қызымды шығарып салғанымды және қоштасарда оны сүйгенімді көрді. Ал үйіме қайтып келе жатқанымда, олар 96 Атап өтетіні, осы кезеңнің ішінде тұрғын үй-жайды сатып алатын немесе жалға алатын респонденттердің дәл арақатынасын білмей, бұл көрсеткішті түгелдей дұрыс пайымдау мүмкін емес. Айталық, егер бұл арақатынас сауалнамаға қатысқандар санының ең болмағанда 10%-ын құраса, онда кемсітудың көрсеткіші салыстырмалы түрде алғанда жоғары, егер 70% болса, онда көрсеткіш елеулі емес. 54

55 мені қуып жетті де, қатты соққыға жықты, неше түрлі қоқан-лоққы жасап, айғайлап, зорламақ болды, содан мен бір ай ауруханада жаттым. Бірақ оларға өтіп бара жатқан патруль кедергі жасады. Мұны есіме түсірудің өзі оңай емес. Бұл жағдайдан кейін Наташа екеуміз Ақтаудан кетіп қалдық, енді өз қарым-қатынасымызды ешкімге білдірмеуге күш саламыз. Барлық адамдар үшін біз жай ғана апалы-сіңлілі жандармыз. Біз бір жұп гейлермен доспыз, сөйтіп айналадағы адамдар бізді екі гетеросексуалдық жұп деп санайды. 97 Бұл қыздың хикаясы сондай-ақ ЛГБТ өкілдерінің кей кезде қайтадан өз көршілері мен жерлестерінің тиісуіне душар болмау үшін қандай елеулі сақтық шараларын қолдануға тиіс екендігін көрсетеді. Денсаулық сақтау саласындағы кемсіту Сауалнама барысында сондай-ақ жыныстық азшылық топтарға жату факторының денсаулық сақтау саласы қызметкерлерінің оларға деген көзқарасына қалай әсер ететіні анықталды. Атап айтқанда, сауалнама барысында респонденттердің денсаулық сақтау жүйесі өкілінің олардың жыныстық бағдары туралы білгеннен кейін оларға бұрынғыға қарағанда немесе гетеросексуалдық науқастармен салыстырғанда өзгеше/тілектестігі азайып қараған (мысалы, медициналық қызмет көрсетуден бас тартқан, қосымша талдау жасалуын талап еткен, гигиена сақтаудың қосымша шараларын қолданған, донор болу мүмкіндігін беруден бас тартқан, оларға қамқорлық жасаған, олардың өмір салтына орай сақтандыру, ескерту мәнерімен пікір айтқан және т.б.) жағдайларға тап болды ма деген сұрақ қойылды. Көпшілік жағдайда (66,8%) бұл фактордың әсеріне баға беру мүмкін емес, себебі дәрігерлер өз науқастарының жыныстық бағдары басқа екенінен бейхабар болған немесе ол туралы пайымдап білмеген. Респонденттердің 3,7%-ы ғана бұл сұраққа мақұлдап жауап берді; 18,4% медицина қызметкерлері олардың бағдары туралы білсе де, оларға тиісті медициналық жәрдем көрсеткенін хабарлады. Солай болғанымен, кейбір респонденттердің сипаттауы ЛГБТ науқастармен жұмыс жасау кезінде дәрігерлер тарапынан кәсіби міндеттерін және кәсіби әдептілікті өрескел бұзу фактілерінің бар екенін айғақтайды олардың өмір салтын сөгуден бастап, болашағына пессимистік болжам жасауға дейін әрекет жасалды және ақыр соңында олардан ақша бопсалау және медициналық жәрдем көрсетуден тікелей бас тарту орын алған. 16-сурет. Дәрігерлердің ЛГБТ науқастарға өзгеше, тілектестігі азайып қарауының фактілері, % (n=864) Иә 3,7 Жоқ, менің жыныстық бағдарым 18,4 белгілі болғанда да, маған жәрдем көрсетілді респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 55

56 Қолданылмайды. Менің жыныстық 66,8 бағдарым мәлім болған жоқ Басқасы 1,9 Жауап беруден бас тартты 9,3 Кейбір респонденттер медицина қызметкерлерінің оларды сөз жүзінде кемсіткенін және олардан медициналық жәрдем сұрағанда, өздеріне жақтырмай қарағанын айтты: Дәрігер-гинекологтың кабинетінде дәрігер: «Лесбиянсың ба?» деп жақтырмай сұрады. Өзінің бар кейпімен менің адам емес екенімді айтып тұрғандай. Мен кабинеттен атып шықтым. 98 «Медицина мекемелерінің қызметкерлері сөз жүзінде келемеждейді, тәлкек қылады». 99 Қан тапсыру кезінде өрескел көзқарас танытты. 100 Мен барған гинеколог, сірә, менің жыныстық бағдарымның қандай екенін түсінген болар, өйткені ол еркектермен жыныстық қатынас жасаудың қандай пайдалы екендігін және олардан қашқақтаудан қаншалықты дұрыс емес екендігін айта бастады. Содан соң ол гетеросексуалды әйелдерге қарағанда лесбияндардың арасында өлім-жітім әлдеқайда көп екенін және Құдайдың бар екенін және оның сол себептен мен сияқты жексұрындарға әртүрлі кесел жіберетінін айтты. 101 Өз қызымды педиатрға қаратуға алып барғанымда, ол маған: өз қызыңнан бас тартсаң, оған жақсы болар еді дегенді айтты. 102 Сауалнама барысында транссексуал респондент бізге айтып берген ең шектен шыққан жағдайлардың бірінен бұл адамның гендерлік сәйкестігіне орай психиатриялық ауруханаға зорлық-зомбылықпен жатқызылғаны және медицина қызметкерлері тарапынан өрескел әрекет жасалғаны айқындалды: Мені жындыханадан жібермей қойды, дәрігерлер қорлап, медағалар ұрып-соқты, мені п деп атады, бірақ мен гей емеспін, транспын. 103 ЛГБТ өкілдерінің гендерлік сәйкестігінің «дұрыс еместігін» сылтауратып, оларды заңға қайшы мәжбүрлеп психиатриялық мекемеде емдеу еркіндік респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 56

57 құқығын елеулі түрде бұзушылық, сондай-ақ денсаулық сақтау жүйесінің қызметкерлерінің кәсіби өкілеттіктерін теріс пайдалануы болып табылады, және кеңестік заманның ең қатал қуғын-сүргінін еске түсіреді, ол кезде билік етуші режим диссиденттерді өзгеше ойлағаны үшін психиатрия мекемелеріне жатқызып, жазалаған еді. Респонденттердің бірі медицина қызметкері тарапынан жыныстық қудалау болғаны туралы айтты: Ол жәрдем көрсетуден бас тартып, жыныстық қатынас жасауды талап етті. 104 Науқастың жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі себебімен оған медициналық ем жасаудан бас тартылуы кемсітудің елеулі түрі болып табылады, ал ол ЛГБТ өкілінің өмірі мен денсаулығы үшін жағымсыз салдарға әкеп соғуы мүмкін. Менің шешем мені гинекологқа ертіп апарып, оған мені тексеру керектігін айтты, өйткені оның пікірінше мен тек қана анайы секспен шұғылданамын, бұған дәрігер өзінің тек есі дұрыс адамдарды ғана қарайтынын айтып, екеуімізді де кабинетінен қуып шықты. 105 Менің гей екендігімді білген проктолог мені қабылдаудан бас тартты. 106 Респонденттердің бірі аудандық емханалардың бірінде өзіне ем жасаудан бас тартылғанын айтып берді. 107 Біз әрқашан дәрігерлерге бірге барып қараламыз, сөйтіп бір күні доктор бізден: «Сендер лесби емес шығарсыңдар?» деп сұрады. «Өйткені егер олай болса, мен науқастарымның ішінде ондай адамдардың болғанын қаламаймын. Мен дұрыс адамдарды емдеу үшін оқығанмын». 108 Кей жағдайларда дәрігерлер науқастың ЛГБТ тобының өкілі екендігін білгенде, оған тіпті жедел медициналық жәрдем беруден бас тартады: Бірде көршімнің соққысына жығылғанымда, дәрігер мені емдеуден бас тартып, маған қолын былғағысы келмейтінін айтты. 109 Тіпті психиатрия мен психология саласындағы кәсіпқойлар ЛГБТ тобына респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 57

58 жататын науқастарды алалайды: Психологқа барып, өз-өзімді жақсырақ түсінгім келіп еді, ал ол п...лармен жұмыс жасамайтынын айтты. 110 Кейбір жағдайда ЛГБТ өкілдеріне медициналық жәрдем берудің кешігу себебіне баға беру қиынға соқса, басқа жағдайларда дәрігерлер ЛГБТ өкілдерін кемсітетінін айқын білдіреді және өздерінің басымдықтары жүйесінде бұл науқастардың денсаулығы мен күйінің ең соңғы орында тұратынын көрсетеді. Біреулер менің қолымды сындырғанда, полиция мені ауруханаға алып барды, ол жерде мен өте ұзақ отырып гипс салынуын күтім. Менің кезегім жақындаған кезде, дәрігер «қызтекені ең соңында қабылдаймыз» деді де, сонда жұрттың бәрі маған бұрылып қарады. Мен өзімді бейне бір хайуанаттар бағындағы маймылдай сезіндім. 111 Науқасқа қажетті ақпаратты беруден бас тартылуы: Жай ғана сұрақтар қоя бастайды да, жасанды жолмен ұрықтандыру туралы мәлімет беруден бас тартады. 112 Кей жағдайларда медициналық қызметтер немқұрайды, сапасыз көрсетіледі: Былайша, үстірт қарап шықты, менің жұғатын ауруым бардай, қолғап киіп алды, сөйтіп бәрі дұрыс деп айтты. Мен: «Ал рентген немесе УЗИге түсіресіз бе»? деп сұрап едім. «Жоқ, Сізде бәрі де қалыпты» деп, ақыры тексермей қойды. 113 Басқа жағдайларда медицина қызметкерлері ЛГБТ адамдарға медициналық қызмет көрсету кезінде оларға жаратпай қарайды немесе тым жиіркеншектік танытады: Гинеколог маған жиіркенішпен қарады. 114 Пікірін алдын ала пішіп қойған, ал кейде тіпті жиіркенішпен қарайды, сондықтан мен ақылы дәрігерлерге жүгінемін. 115 Ақша бопсалау, медициналық қызметтердің құнын асыру жағдайлары: респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 58

59 Медициналық жәрдем сұрағанымда, мен өзімнің жыныстық бағдарым туралы айттым, ал дәрігер мені басқа медицина мекемесіне бармайды деп ойлап, қызмет көрсету сомасын екі есе арттырып жіберді. 116 Сондай-ақ дәрігерлер клиенттің жыныстық бағдары туралы білгенде, оған төзімділік пен мейірімді көзқарас танытқан жағдайлар да бар. Бұл туралы білетін дәрігер маған барынша мейіріммен қарады. Оған рахмет! 117 «Сен геймісің?» деп сұрады. Жылы жүзбен жай ғана күлді. 118 Бір респондент өзінің жыныстық бағдарын білгенде, оған өшпенділіктің ізін де байқатпаған дәрігерлерді кездестіргенін атап өтті: Қайта, керісінше, олар әлдеқайда кеңпейілдік танытты. 119 Дәрігерлер тарапынан қандай да бір гомофобия болады деп күтетін жағдайда көптеген ЛГБТ өкілдері қажет болғанда бұл мәселеде көбіне бейтараптық сақтайтын ақылы дәрігерлерге баруды жөн көреді. Бір респондент түсіндіргендей: Ақша төлесең, оларға кімге жәрдем көрсететіні бәрібір. 120 Денсаулық сақтау саласында еркекпен жыныстық қатынас жасайтын еркекке қатысты кемсіту 121 Бұл мақаланы Мемлекеттік медицина институтының профессоры Мақсұт Қамалиев дайындады. Халықаралық құқық нормаларына, Қазақстан Республикасының Конституциясына (1995) сәйкес, барлық азаматтарға медициналық қызмет алу құқығына кепілдік беріледі (29-бап). Осы кепілдікті жүзеге асыру жөніндегі заңнамаға «Денсаулық сақтау жүйесі туралы» заң (2003 жылғы 4 маусым) кіреді. Осындай заңнама арқылы Қазақстан Республикасының Үкіметі адамның өз респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан желтоқсан айына дейінгі кезеңде Қазақстанда берілді респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 121 Қоғамдық денсаулық саласында қабылданған, «еркекпен жыныстық қатынас жасайтын еркек» дегенді білдіретін ЕЖҚЕ термині бұл мәтінмәнде жынысы өзімен бірдей адамдармен, яғни басқа еркектермен кей кезде, тұрақты түрде немесе өздерінің гей топтарына жататынын білдіру үшін жыныстық қатынас жасайтын ер адамдарды белгілеу үшін пайдаланылады. Бұл термин сипаттама ретінде қолданылаж, оның адамның сәйкестігіне немесе мінез-құлық тұрпатына қатысы жоқ және ол медициналық жәрдемнің әсіресе ВИЧ/СПИД бойынша ағарту және қызмет көрсету саласында бүкіл халықтың мұқтаждықтарының негізінде жүзеге асырылуы үшін пайдаланылады. 59

60 денсаулығын сақтауға ажырамас құқығын растайды және, атап айтқанда, азаматтарға медициналық жәрдем алу үшін бірдей мүмкіндікке, медицина қызметкерлерінің оларға адамгершілікпен қарауына, сондай-ақ өздерінің денсаулық жағдайы туралы ақпарат алуына кепілдік береді. Бұдан басқа, Қазақстан Республикасының заңнамасында адамның денсаулығын сақтау саласында кез келген кемсітуге тыйым салынған, сондай-ақ науқасқа тұлға ретінде тиісті қарау мен және құрметтеудің болуы көзделеді. Бүгінгі күні қоғамның гомосексуалдыққа көзқарасы адамды оның сол түрінде қабылдаудан бастап, қатал сөгу және өшпенділікпен қарауға дейін құбылады. Еркектермен жыныстық қатынас жасайтын еркектерді қоғамның сөгуі олардың аса маңызды қызметтерді, соның ішінде медициналық қызметтерді пайдалануында қиындықтар туғызуы мүмкін. Медициналық жәрдем көрсетілуін сұрағанда ЕЖҚЕ тап болатын проблемаларды зерттеу үшін, өзім және менің әріптестерім осындай 325 еркектің арасында социологиялық зерттеу жүргіздік. Бұл зерттеу 2004 жылы Қазақстанда Алматы қаласында жүргізілді. Сауалнамаға арналған сұрақтар жинағын құрастыру кезінде біз Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДҰ) 122 және Family Health International 123 ұйымының ВИЧ-жұқтыру бойынша қатерлі топтардың арасында мінез-құлық қадағалау жөніндегі ұсыныстарын назарға алдық. Зерттеудің авторлары сұрақты: «Денсаулық сақтау саласында адамныың жыныстық бағдарының белгісіне қарап кемсіту бар ма?» деген сияқты тұжырымдаудан мақсатты түрде бас тартты, алайда алынған жауаптардан көрініп тұрғандай, ЕЖҚЕ тобына жататындар ЖЖБЖ (жыныстық жолмен берілетін жұқпаларға) диагностика жасау және ВИЧ-тестілеу бойынша медициналық жәрдем алуға жүгінуіне қатысты сұрақтарға жауап бергенде медицина қызметкерлері тарапынан кемсітудің бар екендігіне айтарлықтай алаңдаушылық білдіреді. ЖЖБЖ белгілері пайда болғанда респонденттердің 66,7%-ы өздерінің таныс дәрігеріне; 41,7%-ы жеке клиникаға, 22,2% тері-венерологиялық диспансерге (ТВД) қаралған. Мұндай кезде тұратын жеріндегі емханаға бару жағдайлары өте сирек байқалады (2,8%) 124 (1-кестені қараңыз). 1-кесте. ЖЖБЖ бар деген сезік туған жағдайдағы мінез-құлық тактикасы дәріханаға барды - 1,4% емханаға барды - 2,8% 122 ВИЧ-жұқтыру бойынша тәуекел топтарының арасында мінез-құлықты эпидқадағалау жүргізу жөніндегі көмекші құрал. ДДҰ, ВИЧ-жұқтыру факторларына эпидемиологиялық мінез-құлықты қадағалауды зерттеу: Әдіснамасы және ВИЧ-жұқтыру бойынша тәуекел мінез-құлыққа мониторинг жасау проблемалары. Семинар материалдарын шолу, Бангкок, Family Health International, Респонденттердің беретін жауаптары бірнеше нұсқада болуы мүмкіндігіне байланысты жауаптар 100%-дан асады. 60

61 өзін өзі емдеумен шұғылданды - 2,8% ТВД-ге барды - 22,2% жеке клиникаға барды - 41,7% таныс дәрігеріне барды - 66,7% Сұрақ қою барысында біз респонденттердің тері-венерологиялық диспансерге бармауының шын себебін анықтауға тырыстық. Сауалнамаға қатысқан респонденттердің жартысына жуығы (48,3%) ЖЖБЖ диагностика жасау үшін ТВД-ге аз баруының негізгі себебі - дәрігердің құзыреттілігіне сенімсіздік деп жауап берді. Мұның бұдан басқа, маңызы еш кем түспейтін себептері - медицина қызметкерлері әдептілік нормаларын әркез сақтай бермейді деп қауіптену. Кейбір респонденттер медицина қызметкерлері оларды сөгеді деп қауіптенген (27,6%), басқалары медицина қызметкерлері құпиялық қағидасын бұзып, олардың диагнозын жария етеді деп уайымдаған (22,5%). Сауалнамаға қатысқандардың 15,5%-ы үшін емдеу құнының қымбат болуы кедергі болып отыр (2-кесте). 2-кесте. ЖЖБИ бойынша күдік болғанда тері-венерологиялық диспансерге бармаудың себептері дәрігердің құзыреттілігіне сенім болмауы - 48,3% медицина қызметкерлері оларға сөгіп қарайды деп қауіптену - 27,6% диагноз жария етіледі деп қауіптену - 22,4% қызметтер құнының қымбат болуы - 15,5% мекеменің атауы - 13,8% есепке қояды деп қауіптену - 12,1% көп мәрте келудің талап етілуі - 5,2% ыңғайсыз жерде орналасуы - 5,2% Сауалнама барысында айқындалғаны, респонденттердің жартысынан көбі (54,1%) ешқашан ВИЧ бойынша тестілеуден өтпеген. Сауал қойылғандардың екінші жартысында тестілеуден өтуге итермелейтін себептерді талдау көрсеткендей, негізінен олар бұған мәжбүр болған медицина қызметкерлерінің талабы бойынша (26,6%), жұмысқа тұруын ресімдеу кезінде (25,9%), емдеуде болғанда (21,6%) (3-кесте). 3-кесте. ВИЧ бойынша тестілеуден өтудің себептері тергеу изоляторында, түзеу колониясында, айықтырғышта болған кезде - 0,7% шетел азаматына қойылған талап - 5,8% ерікті түрде, өз қалауымен - 19,4% емдеуде жүргенде - 21,6% жұмысқа тұруын ресімдеу кезінде - 25,9% медицина қызметкерлерінің талабымен - 26,6% Одан әрі респонденттердің ВИЧ бойынша тестілеуден өтуден бас тартуының негізгі себептері келтірілген, олардың ішінде басты уәж өзінің ВИЧ- 61

62 күйін білгісі келмеу болып табылады (87,2%). Басқа себептердің ішінде тестілеу жасалған жағдайда жария етуден қорқу (13%), есепке қойылудан қорқу (9%), қызметкерлерге және тестілеу рәсімінің өзіне сенбеушілік (9%) кесте. ВИЧ бойынша тестілеуден өтпеудің себептері уақытым жоқ - 1% қайда өту керектігін білмеймін - 2% қызметкерлерге және тестілеу рәсімінің өзіне сенбеймін - 9% есепке қояды деп қауіптенемін - 9% жария етіледі деп қауіптенемін - 13% өзімнің ВИЧ-күйімді білгім келмейді - 87% Жүргізілген зерттеу Алматы қаласындағы ЕЖҚЕ туралы мынадай тұжырымдар жасауға және олардың медициналық жәрдемге қол жеткізуімен байланысты кейбір проблемаларын айқындауға мүмкіндік берді. Тұжырымдар Денсаулыққа төнетін қатер жағынан ЕЖҚЕ осалдық факторлары мыналар болып табылады: медициналық белсенділігінің төмендігі; медициналық қызметтер алуда психологиялық кедергілердің болуы; медицина қызметкерлері оларға сөгіп қарайды деген қорқыныш; дәрігерлердің адамгершілік-ізеттілік қасиеттеріне сенбеу; жеке деректері жария етіледі деп қауіптену. Ұсыныстар: ЕЖҚЕ психикалық ауытқуы бар және/немесе жазалануға тиіс адамдар ретінде қарастырылатын қоғамдық сананы және қалыптасқан пікірді өзгерту жөнінде шаралар қабылдау керек. Бұл топтың осал жағын азайту және ЕЖҚЕ медициналық қызметтерге еркін қол жеткізу мүмкіндіктерін кеңейту үшін медицина қызметкерлерімен түсіндіру әңгімелерін өткізіп, бұл топ туралы қазіргі заманғы ақпарат беру қажет. ЕЖҚЕ әлеуметтік өзін-өзі бағалауын нығайту және өздерінің денсаулығы мен айналадағы адамдардың денсаулығы үшін жауапкершілігін арттыру жөніндегі олардың сұраныстарына лайықталған арнайы оқу бағдарламаларын әзірлеу қажет. Науқастардың құқықтары және медицина қызметкерлерінің

63 Дін жауапкершілігі туралы ЕЖҚЕ хабардар болуын арттыру. ЕЖҚЕ өкілдерінің дәрігерлерге деген сенімін арттыру. Денсаулық сақтау жүйесінің ЕЖҚЕ медициналық мұқтаждықтарына қайырымдылықты арттыру. ЕЖҚЕ медициналық-әлеуметтік проблемаларын нақылау үшін одан әрі зерттеулер жүргізу. Әлемдік тәжірибені тарта отырып, халықаралық ұйымдармен ынтымақтастықты жолға қою қажет. Зерттеудің нәтижесінде тікелей, жеке қарым-қатынаста шіркеу өкілдерінің тарапынан ЛГБТ-ға өзгеше/тілектестігі аз көзқарас болуына қатысты деректер жиналған. Сауалнамаға қатысқандардың 28%-ының ешқашан дінге сенушілермен ешқандай байланысы болмаған; 43,4%-ы діни конфессиялардың өкілдеріне жолыққан, бірақ бұл орайда өздерінің жыныстық бағдарын мәлім етпеген; сауал қойылғандардың 11,1%-ы өздерінің ЛГБТ тобына жататындығына байланысты дін өкілдерінің өзіне деген өзгеше немесе тілектестігі аз көзқарасын көрген; қалғандары бұл сұраққа жауап беруден жалтарды. Бірнеше респондент (21 есеп) өздерінің дінге сенетін адамдармен өзара әрекеттесу тәжірибесін сипаттады, олардың діни бағытын және тиісті конфессия өкілдерінің оларға байқатқан көзқарасын көрсетті. Әдетте бұл діни ұстаным тұрғысынан сөгу және «күнәһарды» «тура жолға» қою, «шайтанды қуып шығару», құдайға мінажат және құлшылық етіп «емдеу» яғни гетеросексуалдыққа қайтып әкелу амалы. Кейде бұл ашықтан-ашық өшпенділікпен қарау түрінде болады, тіпті тәубе жасаудан бас тартуға дейін барады (ал былай жасауға дін иесінің, әрине, құқығы жоқ) 17-сурет. Діни конфессиялар өкілдерінің ЛГБТ адамдарға өзгеше/тілектестігі аз көзқарас таныту фактілері, % (n=864) Иә 11,1 Жоқ, бірақ мен ешқашан өзімнің 43,4 жыныстық бағдарымды жасырған емеспін Менің жыныстық бағдарымды білсе 6,4 де, ондай болған жоқ Менің діни конфессиялар 28,0 өкілдерімен ешқандай байланысым болған емес Жауап беруден бас тартты 11,1 63

64 Кейбір респонденттер шіркеуде кемсітуге душар болғанын айтты. Сауал қойылған бірнеше адам мысал ретінде Православие Шіркеуінің қызметшілерінен 125 естіген кемсіту сипатындағы сөздерін сипаттаған, ал біреуі шіркеуде одан тәубе қабылдаудан бас тартылғанын айтты. 126 Дін иесі мұның ластық екенін айтты. 127 Өзін христиан деп санайтын тағы бір респондент христиан-бауырларының оған «мүсіркеп, сенімсіздікпен қарап, ашықтан-ашық тиіскенін» 128 айтты. Мен «Иегова куәлары» шіркеуіне бара бастап едім, онда маған өте жаман қарады. 129 Кейбір жағдайларда діни қауымның қызметшілері мен өкілдері респонденттерді құдайға жалбарыну арқылы жыныстық бағдарынан немесе гендерлік сәйкестігінен «емдеуге» тырысты. Бір қауымда болып едім, онда бұған сөгіп қарап және өліммен тең күнә деп санап, құдайға құлшылық ету және уағыз айту жолымен күнәдан емдеуге әрекет жасалды. 130 Шіркеуде және мешітте менен шайтанды қуып шығу амалы жасалды. 131 Бір жас қыз сауалнама барысында дін жолындағы адамдардың оны өз дініне кіргізуге әрекеттенгенін және өзінің жыныстық бағдарынан «бас тарту» керектігіне нандыруға тырысқанын айтты: Көшеде «Иегова куәлары» тоқтатып, отбасы мен неке туралы өздерінің кітаптарын бермек болды. Ал мен оларға өзімнің лесбиян екенімді айттым. Олар мұнымның дұрыс еместігін айтып иландыра бастады. 132 Бір күні көшеде келе жатқанымда маған «Иегова куәлары» жақындап келді, ал менің трансгендер екенімді түсінгенде, маған өшпенділікпен қарай бастады және 720 респонденттер, аттары көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 64

65 6. Өшпенділікке негізделген зорлық-зомбылық пен құқық бұзушылық ЛГБТ тобына жататын адамдарды кемсітудің ең қауіпті түрлерінің бірі тән зорлығы болып табылады. Ол әртүрлі дәрежеде көрініс беруі, денсаулығына жеңіл және орташа дәрежеде зиян келтіруден бастап, денесіне ауыр жарақат келтіру және өлтіруге дейін баруы мүмкін. Гомо-, бисексуалдық бағдардағы адамдарға қатысты тәни тиісу міндетті түрде ауыр психологиялық жарақат та келтіреді. 18-сурет. Респонденттер душар болған тәни зорлық-зомбылық түрлері, %, (n=991). Пайыздар жиынтығында 100%-ды құрамайды, себебі респонденттердің біреуден артық жауапты таңдауына болатын Жауап беруге қиналып тұрмын 2,5 Қару қолданып тиісу 3,2 Жеке адамға тиіспеушілік құқығын 6,2 аяқасты етудің басқа түрі Жыныстық зорлық-зомбылық (яғни 6,5 зорлау немесе зорлауға әрекеттену) Итеру, соққы беру, тебу 7,5 Жыныстық қудалау, оған жеке 9,4 адамға тиіспеушілік құқығын аяқасты ету кіреді Ұрып-соғу 10,2 Дене зорлық- зомбылығына 69,1 ешқашан тап болған жоқпын Сауалнама барысында респонденттерге зорлық-зомбылықтың дәл қандай түріне душар болғанын көрсетуге мүмкіндік берілді. Бұған әртүрлі жауап берілді «дене зорлық-зомбылығына ешқашан тап болған жоқпын» деп тұжырымдаудан бастап, егжей-тегжейлі суреттеуге дейін барды: соққыға жығу/ ұру, жыныстық қудалау және жыныстық тиісу, итеру, соққы беру, тебу, жыныстық қудалау (яғни зорлау немесе зорлауға әрекеттену), қаруланып тиісу. Сауал қойылған кейбір адамдардар жауабын бір-ақ рет тұжырымдап беруге қиналды. Зерттеудің деректері бойынша респонденттердің 70%-ға жуығы ешқашан дене зорлық-зомбылығы көріністеріне тап болмаған (69,1%), бірақ солай болғанымен, іс жүзінде олардың әрбір төртіншісі (27,4%) қандай да бір уақытта айналадағы адамдардың тәни тиісуін басынан өткерген. Кейінгі деректердің тән зорлық-зомбылығының белгілі бір түрінен зардап шеккен адамдар тобына ғана қатысы бар (одан әрі бұл топ 100% деп қабылданады) 65

66 19-сурет. Тән зорлық-зомбылығына душар болғандардың арасында осындай жағдайлардың болу жиілігі, %, (n=267) Бір 37,1 Екі 20,2 Үш рет және одан көп 35,2 Жауап беруден бас тартты 7,5 Өзінің жыныстық бағдарына байланысты тән зорлық-зомбылығының құрбанына айналған адамдардың шамамен әрбір үшіншісі оған үш реттен көп тап болған. Көпшілік жағдайда құқық бұзушылар жеке адамдар (79,8%), құқық қорғау органдары (15%) болады. Сирек жағдайда тәни тиісу әрекетін әскери қызметшілер (4,1%) және мемлекеттік органдардың өкілдері (1,9%) жасайды. Зорлықзомбылық құрбандарының 11,6%-ы құқық бұзушыларды атаудан бас тарты. 134 Нақ қандай жеке адамдардың тәніне тиіскені туралы сұраққа жауап берген олардың 28,6%-ы олардың өздерінің таныстары екенін; 25,7%-ы танымайтын адамдар болғанын айтты, ал респонденттердің 37,6%-ы жауап беруден бас тартты. Зорлық-зомбылықтың нақты агенттері ретінде сыныптастары, курстастары, жұмысындағы әріптестері, ауладағы таныстары немесе көршілері, туыстары (өздерінің немесе көңілдесінің), достары, сүйіктілері және «жалыққан барлық адамдар» көрсетіледі. Көп жағдайда бұл кенеттен көшеде, кафеде төбелес жасайтын бейтаныс адамдар немесе, керісінше, мақсатына сай әрекет жасайтын, жыныстық бағдары басқа адамдарға өздерінің «саятын» жоспарлайтын, оларды белгілі бір жерде күтіп тұратын немесе Интернет пен үшінші адамдар арқылы жалған кездесу ұйымдастыратын гомофобтар болады. Құқық бұзушылардың жасына келсек, 17,2% жағдайда олар 18 жасқа толмағандар; 44,6% жағдайда жаста; 37,8% жағдайда жаста; 14,2% жағдайда жаста; 50 жастан асқан құқық бұзушылар болғанын сауал қойылғандардың 7,5%-ы көрсетеді. 135 ЛГБТ-қоғамдастығының өкілдеріне қатысты тәни зорлықзомбылық түрлері Зерттеушілерге сауалнамаға қатысушы 95 адамның жауаптары ұсынылған еді, онда олардың жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі себебімен душар болған дене зорлық-зомбылығының спецификалық жағдайлары суреттелген. Бір рет болатын кездейсоқ зорлық-зомбылық актілерінен ерекшелік 134 Респонденттердің өздеріне тиіскен адамдарды атағысы келмеуінің бірқатар ықтимал себебі бар. Себептердің бірі құқық бұзушылар респонденттің жақын адамдары ішінен шығуы мүмкін. Мұны мына жайтпен де түсіндіруге болады: басқыншылар полицейлер және мемлекеттік органдардың басқа да өкілдері болуы мүмкін, ал респонденттер кек алады деп олардан қауіптенеді. 135 Бассалудың құрбандары танымайтын адамдар жасаған зорлық-зомбылық актілерінің көп болуын ескере отырып, тиіскендердің жасына қатысты респонденттердің берген бағаларын субъективті, шамамен жасалған және демек, аздаған қатесі бар деп қабылдау керек. 66

67 ретінде дәл гомофобиялық және трансфобиялық тиісуді бөліп көрсету үшін, респонденттерден өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы тиісушінің(лердің) білуі немесе одан сезігі болуы себебімен болған зорлық-зомбылықтың түрлері туралы егжей-тегжейлі ақпарат беруі сұралды. Төменде келтірілген жағдайлар әр түрлі жерлерде және әр түрлі жағдаяттарда болған ЛГБТ өкілдеріне тиісудің түрлерін сипаттайды. Алайда атап өтетіні, тәни зорлық-зомбылық актілері көбінесе қандай да бір қоғамдық орындарда (47,6%) көшеде, қоғамдық көлікте, саябақта, үйлердің подъездерінде және аулаларда, гей-клубтардың кіреберістерінде немесе ЛГБТ өкілдері жиі жиналатын басқа жерлерде жасалады. Зорлық-зомбылық жасалған орын ретінде өз пәтерін респонденттердің 13,1%-ы, мектепті 12%-ы, жұмыс орнын 6,4%-ы көрсетті. Байқалғаны, әр оныншы респондент тәни тиісуге душар болған жерін нақтыламаған; зорлық-зомбылықтың құрбаны болғандардың 21%-ы өзге орындарды көрсеткен. Атап айтқанда, бұл такси, қоғамдық монша, сауна, дискоклуб, көңілдесінің немесе таныстарының пәтері, саяжай, әскери бөлімнің қазармасы, полиция бөлімшесі, жатақхана, университет немесе институт, пионерлер лагері, қаланың сыртындағы «табиғат аясы». Гомофобиялық және трансфобиялық зорлық-зомбылық актілерін жасауға әкелетін себептер көп жағдайда гетеросексуал адамдардың басқа жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі бар адамдарды қабылдамауынан, бұл адамдарды «жазалау», «сазайын тарттыру және өзгерту», «қайта тәрбиелеу» және «емдеу» ниетінен туындайды, өйткені гомофобтар оларды қоғамның «жөні дұрыс емес» мүшелері деп есептейді. Бұл орайда, респонденттердің сипаттауынан көрініп тұрғандай, тиісушілер ЛГБТ өкілдеріне қатысты жауыздық әдістердің кең ауқымын пайдаланады. Зорлық-зомбылық актілері ұрып-соғудан және зорлаудан бастап, әлеуметтік шеттетуге және психиатриялық клиникада емдеуге дейін баруы мүмкін. Осы есепхат шеңберінде сауалнамаға қатысқан бір лесбиян қыз өз пікірінше, тиіскендердің осы ниетіне түрткі болған мынадай себептерді келтірді: Бұл менің өзгеше екенімді, «дұрыс еместігімді» желеу етіп «барлығы біреуге жабылу» қағидасы бойынша ұрып-соғу; мен бағаламаған өзінің «еркектік күшін» дәлелдеу тұрғысынан маған жөн сілтеу, жөнге салу актісі ретіндегі зорлық-зомбылық. Менің санама «нағыз еркек» бейнесін жеткізудің тәсілі. 136 Дене зорлық-зомбылығының көптеген құрбаны сауалнама барысында өздерінің бұл тәжірибесін өте қайғылы сипатына орай суреттеуден бас тартты. Көбіне мынадай жауаптар беріледі: «бұны еске түсіру маған ауыр тиеді», «мұны есіме алғым келмейді» респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 67

68 Осы есепхат шеңберінде сауалнамаға қатысқан ЛГБТ өкілдері өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі үшін жақындары, көршілері немесе өз ауданының тұрғындарының ұрып-соққаны немесе тәни жазалаудың басқа түрлері туралы әңгімелеп берді. Кейде тиісушілер жәбір көрушінің таныс адамдары болған, бірақ көпшілік жағдайда зорлық-зомбылық актілерін бейтаныс адамдар қоғамдық орындарда, көшеде жасады. Менің жыныстық азшылық топтарға жататынымнан сезік алған екі танысым мені подъезде ұстап алды, қорқытып, соруымды талап етті, ал мен бұнысына көнбеген соң, соққыға жықты. 137 Біздің қаламыз шағын, менің жыныстық бағдарым туралы өсек-аяң өте жылдам тарап кетті, сөйтіп жергілікті ауланың жігіттері менің сазайымды тарттыруға ұйғарды. Мұрнымды бұзды, тепкіге алды. 138 Арнайы мекемеде бір күні көрші үйлердің еркектері бірнеше қызды ұстап алды, олардың ішінде мен де бармын, пистолеттері бар адамдар тиісіп, ұрып-соқты. 139 Менің лесбиян екенім мәлім болғаннан кейін, бір топ адам мені ұрып-соқты. Бұл адамдар менің туыстарым, көршілерім, сыныптастарым және әншейін таныс және бейтаныс біреулер. 140 Бірде аялдамадан үйіме қайтып келе жатсам, маған біреулер тиісті, сойылмен ұрып, аяқпен тепкілді, егер өзім қарамды батырмасам, келесі жолы мені өлтіретіндерін айтты. 141 Көшеде ұрып-соқты және ақшамды тартып алды, ал менің гей екенімнен сезік алғанда, одан бетер ұрды. 142 Кафеден үйіме қайтып бара жатқанымда, мені полиция қызметкерлері ұрып-соқты. Құжат тексереміз деп сылтауратып тоқтатты, ал менің кім екенімді білгенде, «пидор неме!» деген сөз айтып, ұра бастады әрі көше шамдарынан алыстау жерге сүйреледі. Содан кейін олар соққысын тоқтатты, полицияға арыз берсем, мені дәл сол жерде с нін айтты. 143 Кафеде таныс қызыммен отырған едім. Дәретханаға шыққанымда, бір респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 68

69 жігіт мені ішімнен ұрды, ал оның досы мен сияқты жексұрындардың дұрыс адамдармен бірдей жер басып жүруге құқығы жоғын айтты. 144 Бір күні қызбен екеуіміз отырған кафенің күзетшілері мен қожайыны біз сыртқа шығып кеткен соң, бізді ұстап алып, кафемен іргелес жайдың ішіне сүйреп апарды, бізді қорлай бастады, бетімізге пистолеттің оқпанын сұқты, ұрды, арымызды таптады және балағаттады. Олар үш сағат бойы бізді қорлап, содан соң лақтырып тастады. 145 ЛГБТ өкілдері мектепте және университетте қудалауға душар болғанын айтты. Көпшілік жағдайда қудалаушылар өз құрбанына таныс болған. Өзім оқыған мектепте мынадай жағдай болған - сабақтан кейін мені «әңгімелесуге» шақырды. Шындығында басқа сыныптың балалары көптен бері менімен «әңгімелесу» жоспарын құрып қойған екен. Олар мені қатты жарақаттаған жоқ, бірақ келесі жолы бұдан жаман болуы мүмкін екенін сездірді. 146 Мектепте дос қызыма сырымды айтып едім, ол болса бүкіл сыныпқа айтып берді, олар оқу жылының аяғына дейін мені аяусыз қорлап келді, кейін мен басқа мектепке ауыстым. Олар дәлізде кездескенде мені итеріп, балағаттайтын, қолдарын жүгіртетін, ал бір күні сабақтан кейін ұрып-соқты, денемді көгертті. 147 Мектепте және университетте мен үнемі дене зорлық-зомбылығына душар болып жүрдім. Университетте мен ешқашан да өзімнің жыныстық бағдарымды жасырған емеспін, курстастарым үнемі тәнімді жаралауға амал жасайтын еді. 148 Жұмыс орнында ұрып-соғу жағдайлары да болған: Бірге жұмыс істейтін әріптесім мені көрген сайын, басқа ешкім болмаған кезде ұрады. 149 ЛГБТ өкілдерін жазалағысы келіп тұратын гомофобтар кейде өздерінің қудалау нысанасын жыныстық азшылық өкілдері жиналатын орындардан іздейді. Атап айтқанда, қаскүнемдер мен бұзақылар көбіне-көп түнгі гей-клубтардың алдына келеді де, оған келушілерді аңдып отырады. Кейбір жағдайда мұны респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 69

70 былайша түсіндіруге болады: олар түнгі клубтарға келушілерді тиісу және тонау қиынға соқпайтын оңай олжа деп қарастырады; оның үстіне, мұндай оқиғадан кейін адамдардың полицияға арыз беруі сирек деп саналады. Бірақ басқа жағдайларда қаскүнемдер осындай клубтарға келушілерді олардың жыныстық бағдары үшін жазалау актісі ретінде қудалады. Қудалаушылардың басшылыққа алатын себептеріне қарамастан, атап өтетіні, ЛГБТ өкілдерінің маргиналдануынан және оқшаулануынан олардың осындай қудалауға қатысты жағдайы одан да қауіпті болады. Сауалнамаға қатысқан бірнеше адам дәл түнгі гей-клубтан шығып келе жатқанында соққыға жығылғанын немесе ұрып-соғылғанын әрі тоналғанын айтты. 150 Түнде гей-клубтан шығып келе жатыр едім, белгісіз жігіттер тиісті, мен мас едім, не төбелесе, не қашып кете алмадым, ақшам мен ұялы телефонымды тартып алды. 151 ЛГБТ-қауымдастықтың көптеген өкілдері өздерінің жыныстық бағдарын жасыруға мәжбүр болуының жайты олар әлеуетті романтикалық көңілдес іздеуде қиындықтарға тап болуы мүмкін екенін, ал онымен танысқанда, ашықтан-ашық кездесе алмайтынын білдіреді. Осындай мән-жайлардың салдарынан ЛГБТ өкілідерінің жеке өмірлерін жайластыруға мүмкіндіктері аздау және олар әлеуетті серік іздеуде үлкен қатерге душар болады. Кейде осындай жағдаятты пайдаланатын өрескел гомофобтар ЛГБТ өкілдерін жаппай ұстау шарасын ұйымдастырады: оларды кездесуге шақырған болып алдайды, қауіпті жерлерге шақырады, сол жерде тиісіп, ұрып-соғады. Мені біреу кездесуге шақырып еді, бірақ ол қылмыстық ниеттегі жігіт болып шықты, ол гомосексуалистерді жек көретін. Ол мені ұрып-соқты, ал содан кейін зорламақ болды. 152 Гей-клубтан шығып бара жатқанымда біреулер тонады және ұрып-соқты. Екінші ретте Интернет арқылы танысып едік, кездестік, сөйтсем, мен «жөндеуге» тап болыппын, ақшам мен ұялы телефонымды тартып алды. 153 Интернет бойынша біреумен таныстым, кездесуге бардым, әңгімелестік, пәтер жалдаймыз деп шештік, үйдің артына барғанымызда, ол жерде 3 не 4 адам бізді тосып тұр екен, «пид...терді ұр» деген сөзбен соққыға және 220 респонденттер, олардың аттары көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 70

71 жықты. Мен төбелесе бастадым, зорға дегенде қашып құтылдым. 154 Сауалнама барысында ЛГБТ өкілдері сондай-ақ өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігінің себебінен жыныстық қудалау және жыныстық тиісу жағдайлары туралы айтты. Сауал қойылғандардың көпшілігі сонымен қатар осындай жағдайдан кейін қалған өзін-өзі кемсіту, қорқыныш және жабырқаңқылық сияқты сезімдерін сипаттап берді. Менің сыртқы келбетім қыз сияқты болатын, сондықтан мені келемеж етіп, қолдарын жүгіртетін, мектепте де, аулада да қудалайтын. 155 Әдетте бұл ойын-сауық мекемелерінің дәретхана бөлмелерінде болатын. Бірнеше мәрте бірнеше адам мені шешіндірмек болған. 156 Бірде темір жолмен сапар шеккенімде бір еркекпен бір купеде келе жаттым, ол мен болмаған кезде ұялы телефонымдағы хат-хабарларды оқып қойыпты. Мен қайтып келгеннен кейін ол мені ұрып-соғатынын немесе менің... айтты (оралдық секске мәжбүрлеу). 157 Белгілі бір респонденттер саны жыныстық бағдарына немесе гендерлік сәйкестігіне байланысты өздеріне тиіскендердің зорлағанын не зорламақ болғанын айтты. Бірнеше респондент бұл елеулі жағдайларды егжей-тегжейлі суреттеді. Кейде зорлықшылар тіпті мектеп оқушылары болып шығады. 158 Сыныптастарым менің жыныстық бағдарым туралы біліп қойыпты, сөйтіп маған тиісе бастады. Алдында жай ғана мазақтап қорлайтын, ал кейін бір күні, сабақ біткеннен кейін олар мені мектептің артында күтіп, ұстап алды да, алдымен ұрып-соқты, ал содан соң зорлады. 159 Сыныптастарым менің лесбиян екендігімді біліп қойды. Содан кейін олар әлдебір себеппен менің сазайымды тарттыруды шешті. Мені жазаламақ болды. Мені мектептен кейін ұстап алды. Олардың мені зорлағысы келді. 160 Мас едім, сөйтіп еркектерді ұнататынымды досыма айтып қойдым, алдымен біз бұл себептен төбелесіп қалдық, содан соң ол мені күшпен алды респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан и респондент 583 респонденттер, олардың аты көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 71

72 Сондай-ақ бейтаныс адамдардың зорлағаны және зорламақ болғаны туралы мәліметтер бар. Таксист мені зорламақ болды, оған көнбегендіктен, әбден балағаттады. 162 Көшеде келе жатқан едім, кенет үйдің бұрышынан дене бітімі мықты бір жігіт шықты да, темекі сұрады. Мен оған ESSE сигаретін берген едім, ол жіңішке шылымды көріп, мұндай сигаретті қыздар мен пидорлар шегеді деп айтты. Мен оның не ойлайтынының маған бәрібір екенін айттым. Бір кезде жігіт қолымнан шап беріп, қазір зорлайтынын айтты. Мен айқайлап жібердім, ол мені ұрды да, зорлады. 163 Кейбір жағдайларда ЛГБТ тобына жататын адамдар өздеріне жақын адамдардың тарапынан гомофобиялық және трансфобиялық зорлық-зомбылыққа тап болады. ЛГБТ адамдарға қатысты үйде зорлық-зомбылық жасау Қазақстанда кең тараған сияқты. Зерттеу барысында айқындалған зорлық-зомбылық жағдайларына ЛГБТ адамдардың ең жақын отбасы мүшелерінің, сондай-ақ басқа туыстарының тарапынан ұрып-соғу және қол жұмсау кіреді. Көптеген респонденттер өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі себебінен жақын туыстарының тарапынан ұрып-соғуға немесе тәни зорлық-зомбылықтың басқа түрлеріне душар болғанын хабарлады. Кейбір жағдайларда тәни зорлық-зомбылық медициналық емдеуді қажет ететін елеулі жарақат келтірген. Бірнеше респондент өздерінің жыныстық бағдары немесе гендерлік сәйкестігі туралы білгенде немесе одан сезік алғанда, отбасы мүшелерінің зорлық-зомбылық жасағанын атап көрсетті. Менің жыныстық бағдарым туралы білген ағам мені ұрып-соқты. Мен екі апта аураханада жаттым. Үш қабырғам, мұрным сынды, миым шайқалды. 164 Менің жынысымды өзгертпек болып отырғанымды әкем мен ағам біліп, мені соққыға жықты. 165 Әкем менің гей екендігімді білгенде, ұрып-соқты. 166 Жездем менің жыныстық бағдарым туралы сезіктеніп, тиісті. Содан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 72

73 кейін өзінің балаларына (менің әпкемнің балаларына) жақындауыма тыйым салды, оның өзіне менімен араласуға тыйым салды және тіпті мені атпақшы болды. 167 Мен транспын, осыдан-ақ бәрі белгілі. Өзімді әйел деп сезінетінімді және өзімнің еркек денемнің өзіме жиіркенішті екенін алғаш рет айтқанымда, әкем мені көп ұрды, мені жөнге салмақ болды. Миым шайқалды, аураханада жаттым. 168 Кейбір жағдайларда респонденттер романтикалық қарым-қатынастары үшін кек алу ретінде өз көңілдесінің туыстары тарапынан тәни зорлық-зомбылыққа душар болған. Мені сүйіктімнің туған адамдары ұрып-соқты. 169 Дос қызымның ағасы біздің арамызда қатынас бар деп шешкен болу керек (бірақ ол тек қана достық қатынас болған және қазір де солай), сөйтіп бір күні оның үйіне келгенімде, ағасы мені зорламақ болды. Ол менің еркектерге қарамауымның себебі менде дұрыс еркектің болмағанынан деп айтты. 170 Бірнеше респондент оларды гендерлік сәйкестігінен немесе жыныстық бағдарынан «емдеу» үшін туыстарының күштеп психиатриялық клиникаға жатқызуға әрекеттенгенін хабарлады. Өз отбасының мүшесі қатты соққыға жыққан респондент қыздардың бірі сонымен қатар күштеп психиатриялық клиникаға жатқызылғанын хабарлады: Миым шайқалып аураханада жаттым, ал содан кейін мені психиатриялық клиникаға жатқызып, онда 2,5 жыл ұстады, тек қана жаңа психиатр келіп, ата-анама шын мәнінде менің басымда қандай жағдай болып жатқанын түсіндіргеннен кейін ғана босатты. 171 Басқа респондент хабарлағандай, оны (қызды/жігітті) туыстары ұрып-соққан және «шайтанды қуып шығару» рәсімінен өтуге мәжбүрлеген: Мені өзімнің туғандарым, шешем мен ағам ұрып-соқты, үйде қамап ұстап, бірнеше апта бойы пәтерден шығарған жоқ, содан соң жын респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан Бұл жағдайдың сондай-ақ «Денсаулық саласындағы кемсіту» атты алдыңғы тарауға да қатысы бар, өйткені бұл жерде респонденттің туыстары ғана емес, медицина мекемесінің қызметкерлері де бар. 73

74 шайтаннан арылу үшін емшіге баруға мәжбүрледі. 172 ЛГБТ өкілдері көмек пен әділсотқа жүгінген кездегі кедергілер ЛГБТ өкілдері зорлық-зомбылықтың құрбаны болып, сот төрелігі органдарына жүгінуге әрекет жасағанда кедергілерге тап болады. Зерттеу көрсеткендей, жыныстық азшылық өкілдері гомофобиялық және трансфобиялық құқық бұзушылықты көрген куәлер жәрдем береді деп үміттене алмайды, сол сияқты ЛГБТ өкілдерінен зорлық жасалғаны, тиіскені туралы арыз алатын полицейлер көбінесе құрбандарға жәрдем берудің орнына, қайта оларға өшпенділікпен қарайды. Іс жүзінде орын алатын жағдайлардың жартысында ЛГБТ өкілдеріне тәни зорлық-зомбылық куәлердің көзінше жасалады. 173 Куәлердің бұған реакциясы әр түрлі: зорлық-зомбылық әрекеттерді құптаудан бастап немқұрайдылық және араласқысы немесе арашалағысы келмеуге дейін. Төменде куәлердің көзінше тиісу туралы 117 хабарламаға негізделген мысалдар келтірілген. Кейбір респонденттер атап көрсеткендей, куәлер тіпті қаскүнемдердің тиісуіне түрткі болды. Маған қарай айтақтады, маған тиіскендерді қолдады. 174 Олардың болып жатқанға қосылғысы келді. 175 Шабуылдың куәлері құрбанды келемеж еткен жағдайлар болды: Олар күліп жатты, маған қарай саусақтарын шошайтты, ұялы телефонға түсіріп алды. 176 Куәлер қудалаудың себебін білгенде, олардың пікірі қудалаушылардың пайдасына өзгерді: Түрліше болады, кейде мені жіберсін деп айтты, бірақ оларға менің гей екендігім айтылғанда, олар «дұрыс, осындайларды өлтіру керек» деді. 177 Басқа жағдайларда адамдар өздерінің көзінше заңсыздықтың жасалып жатқанына бейжай қарады: (Реакциясы) селқос, ешкім ешқашан осындай жағдайда респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 173 Зерттеу барысында респонденттерге тиісудің 48,3% жағдайы кәугерлердің көзінше болғаны анықталды респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 74

75 көмектеспейді. 178 Мүлдем ешқандай қолдау көрсетпейді. 179 Ешқандай (реакция жоқ), өздері қарап тұрды. 180 Дегенмен, куәлер құрбанды қорғауға амал қолданған жағдайлар да болды: Олар араша түсуге әрекеттенді, сөйтіп бұзақылар қашып кетті. 181 Кейде олардың болуы құтқарды, өйткені олар полиция шақырамыз деп айқайлайды. 182 Зорлық-зомбылық құрбандары сондай-ақ болып жатқан жағдайдың куәлерде аралас реакция, үрей немесе ұялу сезімін туғызады деп естеріне алды: Қыздар мені қорғауға тырысты, балалар да солай еткісі келді, бірақ қорықты. 183 Кейде куәлердің реакциясы мынадай болатын еді: күлкі қылу, жек көру немесе дәрменсіздік. 184 Гомофобиялық және трансфобиялық зорлық-зомбылықтың құрбандары әдетте құқық қорғау органдарына арызданып бармайды, мұның бірқатар себебі бар деп түсіндіреді: өздеріне жәрдем беруден бас тартылады және жария етеді және тіпті полицейлердің өздері алдын ала пішілген көзқарас танытады деп қорқады. Көпшілік жағдайда (74,5%) зорлық-зомбылық құрбандары болған оқиға туралы полицияға арыз бермеген. Тек 14,6%-ы ғана арыз берген (ал 10,9%-ы бұл сұраққа жауап беруден бас тартты). Болған жағдайға байланысты полицияға арызданғандардың 38,5%-ына тәртіп сақшылары өшпенділікпен, 28,3%-ына бейтарап және тек 5,1%-ына жылы шыраймен қарады. Полицияға жүгінгендердің 18%-ына жуығы жағдаятты басқаша сипаттады; 10,3%-ы жауап беруден жалтарды. Осы орайда полицияға арызданғандардың көпшілігі полицейлерге өздерінің жыныстық бағдарының мәлім болған-болмағанын бізге айтудан бас тартты респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 75

76 (66,7%). Арызданушылардың 11,6%-ы ғана оң жауап берді, 7,5%-ы теріс жауап қайтарды; қалғандары бұл туралы хабарсыз немесе тек қана жорамал жасап отыр. Қудалау құрбанының полицияға арызданудан бас тартуының себептері ретінде көбіне мынадай ойлар айтылады (барлығы 125 есепхат): Жария етіледі деген үрей 185 қорқыныш. 186 және жұмыстан айырыламын деген Ол кезде мен мектепте оқитынмын, сондықтан ата-анамның бұл туралы білгенін қаламадым. 187 Ықтимал салдарынан қауіптенді және «бұдан да қиын проблемалар туындауы мүмкін» 188 деп топшылады. Полициядан жәрдем сұрауға болады дегенге сенімсіздік білдірді, мұның қажеті шамалы деп есептеді: Олар ешкімді де таппайтын еді, ал менің атым шығып қалар еді. 189 Кейбірі өздерін билеген ұят пен қорлану сезімінің құқық қорғау органдарына жүгінуге жібермегенін мойындады: 190 Мұндай жағдайды мойындағанша, өлгенім артық. 191 ЛГБТ өкілдері полицияға аса жоғары дәрежеде сенімсіздік білдірді және құқық қорғау органдарының ЛГБТ өкіліне қарсы қылмыс жасалғаны туралы арыз берілген жағдайда оған көмек беруге дайын екеніне күмәнданатынын айтты: Полициядан не күтуге болады? Олар қандай жәрдем беретін еді? 192 Кейбір респонденттер құқық бұзушылық ЛГБТ өкіліне қарсы жасалатын жағдайда полицияның пәрменді іс-қимыл жасайтынына күмән келтірді: Өйткені бұл жағдайда полиция ешқандай жәрдем бере алмайды респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 435 респонденттер, аттару көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 76

77 Полиция мұндай істерге араласпауды жөн көреді, себебі мұның анық-қанығына жету ұзақ, сөйтіп бұл құқық бұзушылық бұзақылық деп бағаланады. 194 Полицияға арыз бергенмен «бәрібір ешқандай жәрдем бермейді» және «бұдан ешқандай тергеу жүргізілмейді» 195 деп түсіндірді. Полицейлер тарапынан алдын ала пішілген гомофобиялық көзқарас болады деп қауіптенеді: Бұл ақымақтық. Қызтекелердің құқықтарын қорғап кім басын қатырады дейсіз? 196 Жалпы полицияға сенбеймін. 197 Кейбір жағдайларда полицейлердің өздері оларды жәбірлеуі мүмкін деп қауіптенетінін; қорлаудан және зорлық-зомбылықтан үрейленетінін айтты: Полиция сазайымды тартқызады деп қорықтым. 198 Құқық қорғау органдары келемеж ететін жағдайлар жиі болады. 199 Бірнеше респонденттің өздеріне шабуыл жасалғаны туралы полицияға арызданбауының себебі - полиция тарапынан қосымша тәни зорлық-зомбылық жасалады деп қауіптендік деп түсіндіреді. 200 Бірнеше респондент полицияда өздерінің келемеж етіліп, қорлыққа ұшырайтындарын біліп, арызданбағанын атап көрсетті. 201 Одан бетер жаман болады деп қорықтым. 202 Өйткені полиция болған жағдайды жәбірленуші қыздың жеңіл жүрісімен түсіндіріп, ешқандай шара қолданбас еді респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және респондент 722 респонденттер, аттары көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 651 респонденттер, аттары көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 707 респонденттер, аттары көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан және 012 респонденттер, аттары көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 77

78 Кейбір жағдайларда полицияның өзі гомофобиялық және трансфобиялық зорлық-зомбылықтың агенті қызметін атқарған. Құқық қорғау органдарының өкілдері өздері зорлықшыл болса, зорлық-зомбылық құрбандары көбінесе бұл қылмыстар туралы хабарлаудан қорқады: Полицияға барып полицияның үстінен арызданудың мән-мағынасы жоқ. 204 Олардың өздері полиция болған. 205 Мені ұрып-соққан менттер. 206 Тиісуші адам өзінің жақын адамы болғанда, зорлық-зомбылық құрбаны мұның салдарынан қорқып, кейде полицияға мүлдем арызданбайды. Кейде өзінің туысының үстінен арыз беруге ниеті болмайды, мұндай істі полицияның қарайтынына сенбейді: Ол менің ағам, егер мен арыз бергенімде, отбасыммен қарым-қатынасым бұрынғысынан да нашарлап кетер еді. Оның үстіне, полицияның маған көмектесуі екіталай. 207 Кейде зорлық-зомбылық құрбандары өздерін жәбірлеген адамдарды кешірген, оларға түсіністік білдірген, мұның өзі олардың арыз бермеу туралы шешім қабылдауына әсер еткен: Ол менің әкем, мен оны белгілі бір дәрежеде түсінемін. 208 Кейде полицияға жүгінбеуге жедел медициналық жәрдем берілуін қажет ететін елеулі дене жарақатын алу себеп болған: Бұған жағдайым келмеді, бетім қан-жоса, басым ауырып тұр, дәрігерге жетсем болды дедім. 209 Бір респондент атап көрсеткендей, әскери ортада гомофобиялық зорлықзомбылық жасалған жағдайда жәрдем сұрауға болатын қандай да бір мамандандырылған орган жоқ: Әскерде жүрсең, кімге барып шағымданасың? респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 78

79 Респонденттердің бұл сөздері ЛГБТ тобы өкілдерінің полицияға сенімсіздікпен қарауы жоғары дәрежеде екендігін көрсетеді. Және бұған өз негіздері де бар, бұл төзбеушілік пен қаталдықты құқық қорғау органдары өкілдерінің өздері танытқан жағдайға тап болған зорлық-зомбылық құрбандарының нақты өз тәжірибесі. Гомофобтардың және тәни зорлықзомбылықтың құрбандары полицияға арыз берген күннің өзінде де олар құқық қорғау органдары өкілдерінің бейжайлығына, өздерін қорқытуына немесе тіпті өшпенділігіне және заңсыздығына тап болған жағдайлар көп. Сауалнама барысында кейбір респонденттер зорлық-зомбылық құрбандарының арыздарын алудан немесе ЛГБТ өкілдеріне қарсы қылмыстарды тергеуден үзілді-кесілді бас тартқан жағдайлар туралы әңгімелеп берді: Бәрібір оларды тіпті іздемейтіндерін де айтты. 211 Мен арыздандым, бірақ олар арызымды қабылдамай қойды. 212 Ұрып-соғу фактісі бойынша іс қозғады, ал жыныстық қудалау туралы тіс жармауыма кеңес берді. 213 Сауалнамаға қатысқан адамдардың бірі бір рет куә болған екен: Өзім зорлық-зомбылыққа душар болған жоқпын, бірақ осыдан 2 жыл бұрын оның куәсі болдым, ол кезде біздің қаламызда гей-клуб болатын, оған келіп тұратын бір жігіт үйіне қайтып бара жатқанда, біреулер аулада тосып ұстап алды да, соққыға жықты. Біз, әрине (мұны көргендер), шу көтердік, полиция шақырдық. Полиция бәрімізге сұрақ қойды, бірақ іс осымен бітті. 214 Кейбір жағдайларда полицейлер зорлық-зомбылық құрбандарының жыныстық бағдарына байланысты «бәріне өздерің кінәлісіңдер» деп өздеріне кінә тақты: Олар көшеде жалғыз жүруімді азайтуым керектігін айтып, жөніңмен жүр деп қолдарын бір сілтеді. 215 Мені гей деп жорамалдап, «өзің кінәлісің» деді. 216 Кейде полицияға жүгіну өзіңді қосымша қауіпке, гомофобиялық немесе респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 79

80 трансфобиялық зорлық-зомбылыққа душар ету деген сөз. Кейбір респонденттер хабарлағандай, олар заңсыздықтан немесе шабуылдан зардап шегіп, қорғаныш пен сот төрелігін іздеп құқық қорғау органдарына барған кезде, полиция қызметкерлері оларды арыздарын қайтарып алуға мәжбүрлеген, балағаттаған және қорқытқан және тіпті тәни зорлық-зомбылық жасаған. Полициядан арызын қайтып алуға мәжбүр болған респонденттердің бірі былай деп айтты: Менттерге телефон соғып шақырсам да, олар келген жоқ. Содан кейін олардың маған ауруханаға келуін өтіндім. Ақыры оларға өзім бардым. Арызымды қайтарып алуымды және бітімге келуімді сұрады. Содан соң қайтарып алуға мәжбүр етті. 217 Зардап шеккен тағы бір адам зорлық-зомбылық жасалады деп қорыққаннан полициядан арызын қайтып алуға мәжбүр болған: 1-тармақта баяндалған өзімнің соққыға жығылуыма байланысты полицияға арызданғанымда, мен гетеросексуалдық бағдардағы адамдардың біз туралы не ойлайтынын іс жүзінде түсіндім Ол жерде егер мен арызымнан бас тартпасам, мені бүкіл көше болып зорлайтындары сияқты қоқан-лоққа да болды. 218 Респонденттердің бірі полицейлер «мені зорлауға әрекеттенген» деп айтты. 219 Полицияға арызданып барған зорлық-зомбылық құрбаны дәл сол жерде қайтадан соққыға жығылды, бірақ бұл жолы оны ұрып-соққан - полицейлердің өздері: Алдымен маған дұрыс қарады, ал шабуылдаудың себебінде өзімнің гей екендігімді жазғанымда, саған бұл аз деп, тағы да ұрып-соқты. 220 Полиция: гомофобияның бар екенін мойындау Мына сұхбатты журналист Екатерина Беляева жүргізген және дайындаған. Құқық қорғау органдарының өкілдері ресми ақпарат жинағында гомофобия негізінде жасалған қылмыстардың бар екендігін мұқият жасырады. Мысалы, осы бөлімнің авторы Алматы қаласының аудандық ішкі істер бөлімдерінің бірінен респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан респондент, аты-жөні көрсетілмеген. Мәлімет зерттеушілерге сауалдама барысында, 2008 жылғы қазан айынан 80

81 гомофобиялық қылмыстар туралы статистика беруін өтініп сұрау салды, бұған қалада мұндай қылмыстар жасалмаған деген жауап алды. Дегенмен, жеке әңгімелесу кезінде полиция қызметкерлерінің бірі шын жағдаят туралы әңгімелеп берді:* Полиция қызметкері: Тек бір ғана ауданның өзінде гомосексуалист адамды өлтіру жайттары айына бірнеше рет орын алады. Бірақ олар туралы ашық айтпау ережеге айналған. ЕБ: Неліктен? Полиция қызметкері: Ал Сіз қалай деп ойлайсыз? Менің бұл жүйеде істеп келе жатқаныма көп жыл болды, мен мынаны дәл білемін: баласы гей болса, бірде-бір ана баласының неден өлгенінің жария түрде тергелуін қаламайды. Ол үшін бұл ұят нәрсе. ЕБ: Өз кезектеріңізде, Сіздер қолдарыңызда арыздар болмағандықтан, адам өлімін жазатайым оқиға немесе бұзақылық деп ресімдейсіздер ғой? Полиция қызметкері: Негізінен - жазатайым оқиға деп. Сізге бір құпияны ашайын, кейбір қызметкерлер өздерінің «үндемегені» үшін сыйақы талап етеді. Менің екі жолдасым осындай жолмен өздеріне жаңа машина сатып алды. Ал жалпы алғанда, өзіміз де оларды жиі-жиі ұрып-соғамыз. ЕБ: Не үшін? Полиция қызметкері: Олар еркек емес қой! Олар тек елімізді масқаралап жүр, ондайлардан құтылу керек. Бірнеше рет таяқ жесе, жыныстық бағдарын да өзгертіп алар ЕБ: Ал осындай «сазайын тарқызу актілеріне» сіздердің басшыларыңыз қалай қарайды? Полиция қызметкері: Ресми түрде - ешқалай. Ал бейресми пішімде - бұл қысым жасау тетіктерінің бірі, оның қылмыстарды ашуға көп көмегі тиеді. Дәлірек айтсам, мойындау айғақтарын алуға көмектеседі. Әлбетте, бұл «жақсы статистиканы», демек, Қазақстанның құқық қорғау органдарының оңды бетбейнесін қалыптастыруға әкеледі. ЕБ: Өзіңіздің балаңыз да бір күні «Әке, мені кешірші, бірақ мен геймін...» деп айтуы мүмкін деп ойланып көрдіңіз бе? Полиция қызметкері: Жоқ, менің отбасымда ешқашанда мұндай масқара болмайды. Ал болған күнде - мен оны да өлтіремін! Жақында ғана мынадай жағдай болды. Бір жігіт үйінен безіп кетті, әке-шешесі оның қандай бағдарда екенін біліп, одан бас тартыпты. Ол пәтер жалдап тұрды. Ал әке-шешесі оған ренжіп, оның достарына бәрін айтып берді. Сөйтіп, ол жалғыз қалды. Іше бастады. Ал кейін әке-шешесімен кезекті әңгімеден кейін, терезеден секіріп кетті. 81

82 Мен мұны неге айтып отырмын? Оның әке-шешесі кейін мәйітін тануға келгенде: «Құдайға шүкір, енді біздің азғын баламыз жоқ» деді. Мен де солай, ондай баламның болғанын қаламаймын! Алматылық полицеймен болған бұл ашық әңгіме полиция құрылымдарын жайлаған гомофобияның үрейлі кейпінің бір шетін ғана көруімізге мүмкіндік береді. Бұл ҚР құқық қорғау органдарының ЛГБТ азаматтардың қауіпсіздігін қорғау және олар гомофобиялық және трансфобиялық кемсітудің құрбаны болғанда сот төрелігіне қол жеткізуін қамтамасыз ету жөніндегі өз міндеттерін одан әрі атқармауына жағдай жасайды. * Сұхбат 2008 жылы Алматы қаласының бір полиция қызметкерімен құпиялылық сақталады деген шартпен жүргізілді. 7. Психологиялық зорлық-зомбылық Психологиялық зорлық-зомбылық кемсіту, қорлау, келемеж ету, құрбанның өзі немесе оның отбасы туралы абыройын төгетін сыбыс не мәлімет тарату арқылы құрбанның психикасы мен эмоциялық күйіне зиян келтіру деп айқындалады. Күнделікті тіршілікте ол негізінен лесбияндардың, гейлердің, бисексуалдар мен трансгендерлердің жыныстық өміріне қатысты қорлайтын, тұрпайы сөздер айту арқылы көрінеді. Психологиялық зорлық-зомбылық оған душар болған адамда өзін өз төмен бағалау, үрей, депрессия, әлеуметтік бейімделе алмау мен оқшаулану, кейде өзіне өзі қол жұмсау ниеті пайда болады. Гомосексуалдық бағдардағы адамдарға қолданылатын сөзбен тиісу және психологиялық қысым жасау түрлері тәни зорлық-зомбылыққа қарағанда недәуір көп дәрежеде тарағаны айқын байқалады. Сауалнамаға қатысқандардың 47,6%-ы ешқашан психологиялық зорлық-зомбылыққа душар болмаған бұл сан тәни зорлық-зомбылықпен салыстырғанда анағұрлым аз. Яғни олардың әрбір екіншісі қалай болғанда да айналадағы адамдардың өзін жақтырмауына тап болған. Ауызша қорлау және тиісу (30,6%), кемсітіп қарау және келемеждеу (24,3%), теріс пікір тарату (17%) ең кең тараған. ЛГБТ адамдар қорқытуға (9,1%), бопсалауға (4,2%) тап болатын, өшпенділігі жазылған хаттар алатын (3,7%), мүліктік залал шегетін (2,8%), граффити, постерлер мен үнпарақтардың нысанына айналатын (2,7%) жағдайлар одан сирегірек кездеседі. 82

83 20-сурет. Респонденттердің басынан өткен психологиялық зорлықзомбылық түрлері, % (n=864). Пайыздар жиынтығында 100%-ды құрамайды, себебі респонденттердің біреуден артық жауапты таңдауына болатын. Жоқ, ешқашан 47,6 Ауызша қорлау, тиісу 30,6 Кемсітіп қарау, келемеждеу 24,3 Сіз туралы жағымсыз пікір тарату 17,0 Қорқыту 9,1 Бопсалау 4,2 Сізге/сіздің туыстарыңыз жек 3,7 көретіні туралы жазылған хаттар Меншікті бүлдіру немесе жою 2,8 Сіз туралы 2,7 граффити/постерлер/үнпарақтар Басқасы 4,3 Жауап беруден бас тартты 7,1 Психологиялық зорлық-зомбылыққа ұшыраған адамдардың ішінде жартысынан көбі (56,3%) ондайды үш реттен астам басынан кешкен 21-сурет. Психологиялық зорлық-зомбылыққа душар болған адамдардың арасында осындай жағдайлардың болу жиілілігі, % (n=453) Бір рет 15, 7 Екі рет 10, 8 Үш рет және одан да көп 56, 3 Жауап беруден бас тартты 17, 2 Мына төмендегі деректер психологиялық зорлық-зомбылықтың белгілі бір нысанынан зардап шеккен адамдар тобына ғана қатысты (одан әрі бұл топ 100% деп қабылданады). Көпшілік жағдайда тиісу әрекетін жеке адамдар (70,6%), кейде мұны полиция (11,9%), мемлекеттік органдардың өкілдері (3,3%) және әскери қызметшілер жасайды (3,3%). Жеке адамдардың арасында психологиялық зорлық-зомбылықты көбінесе таныс адамдары жасайды (33,1%); бейтаныс адамдардың олай етуі сирегірек (25,9%); тағы атап өтетіні, сөзбен тиісу құрбандарының жартысына жуығы бұл сұраққа жауап беруден бас тартты. Құқық бұзушылардың жасына келсек, 18,8% жағдайда олар 18 жасқа толмаған, 48,6% жағдайда жастағы, 35,8% жағдайда жастағы, 14,3% 83