Signifikan Hibah Sebagai Instrumen Perancangan Harta Orang Islam Di Malaysia 1. Mohd Zamro bin Muda & Noor Lizza binti Mohamed Said

Transkripsi

1 Signifikan Hibah Sebagai Instrumen Perancangan Harta Orang Islam Di Malaysia 1 Mohd Zamro bin Muda & Noor Lizza binti Mohamed Said Universiti Kebangsaan Malaysia ABSTRAK Hibah merupakan suatu bentuk atau instrumen perancangan harta semasa hidup yang diberi perhatian oleh Islam. Namun demikian, selain dari hibah terdapat beberapa instrumen lain dalam perancangan harta semasa hidup seperti wakaf, wasiat, sedekah, hadiah dan sebagainya. Walau bagaimanapun, instrumen hibah mempunyai signifikannya yang tersendiri sebagai instrumen perancangan harta semasa hidup berbeza dengan instrumen-intrumen lain, lebih-lebih lagi dalam suasana kehidupan hari ini. Justeru, kertas kerja ini bertujuan untuk mengkaji signifikan hibah sebagai salah satu produk atau instrumen perancangan harta orang Islam di Malaysia. Kajian ini merupakan kajian analisis kandungan yang menggunakan pendekatan kaedah analisis dokumen dalam proses pengumpulan data. Data-data yang dikumpulkan dianalisis melalui pendekatan deskriptif. Di samping itu pendekatan komparatif juga digunakan iaitu membuat perbandingan di antara konsep hibah dan amalan perundangan di Malaysia. Hasil kajian mendapati instrumen hibah amat signifikan untuk diamalkan oleh masyarakat Islam dalam perancangan harta. Kajian ini memberi implikasi penting ke atas agensi atau syarikat yang terlibat dengan urusan perancangan harta dalam menerangkan kepada masyarakat Islam mengenai instrumen hibah yang bertepatan dengan prinsip syarak. Pengenalan Merancang harta dalam Islam bukan sahaja terhad pada kaedah dan tatacara menguruskan perbelanjaan individu atau keluarga bagi kepentingan hidup di dunia sahaja, bahkan merangkumi bagaimana cara seseorang menguruskan harta dengan cara membuat perancangan yang teratur untuk kesejahteraan hidup di dunia dan di akhirat. Perancangan harta yang dilakukan semasa hidup pemiliknya secara tepat dan menepati hukum syarak amat digalakkan oleh Islam. Dalam membuat perancangan harta, Islam menyediakan pelbagai instrumen yang boleh digunakan seperti hibah, wasiat, sedekah, wakaf, hadiah, nazar dan lain-lain. Justeru, pertimbangan yang sewajarkan perlu diberikan perhatian kepada instrumen manakah yang paling sesuai berdasarkan kepada situasi dan keperluan pihak-pihak yang terlibat. Sekiranya ruang dan peluang yang ada semasa hayat pemilik harta tidak digunakan sepenuhnya dalam membuat perancangan harta maka harta yang ditinggalkan itu akan menjadi harta pusaka dan hukum faraid akan diguna pakai dalam pengagihan harta berkenaan kepada waris-waris. 1 Artikel ini adalah sebahagian daripada hasil penyelidikan Geran Galakan Penyelidik Muda GGPM

2 Hibah merupakan salah satu instrumen dalam perancangan harta semasa hayat dan ia cukup signifikan untuk diamalkan oleh umat Islam di Malaysia. Justeru dalam kertas kerja ini akan dibincangkan secara ringkas mengenai konsep hibah dalam Islam bagi memberi gambaran awal berkaitan dengan instrumen hibah. Seterusnya, perbincangan difokuskan kepada signifikan hibah sebagai salah satu instrumen perancangan harta umat Islam terutamanya di Malaysia. Semoga kertas kerja ini memberi panduan kepada kita semua dalam membuat perancangan harta dengan lebih terancang dan lebih memberi manfaat kepada pihak-pihak yang terlibat, di samping ianya menepati hukum syarak. Konsep Hibah Dalam Islam i. Pengertian Hibah Hibah dari segi bahasa bermaksud pemberian sama ada dalam bentuk ain atau selainnya. Ia merangkumi hadiah dan sedekah. Ketiga-tiga istilah ini (hibah, hadiah dan sedekah) mempunyai pengertian yang hampir sama. Perbezaannya dari aspek tujuan pemberian itu, di mana sedekah ialah suatu pemberian yang bertujuan untuk mendapat pahala di akhirat dan ia biasanya dari yang kaya kepada yang miskin. Manakala hadiah pula ialah pemberian untuk memuliakan seseorang dan biasanya ia ada hubungkait dengan sesuatu perkara (Mustafa al-khin et al. 2003, 3: 102). Dalam konteks yang lain, perbezaan di antara hibah dengan hadiah dan sedekah ialah dari segi lafaz di mana hibah memerlukan kepada lafaz ijab dan qabul, sedangkan hadiah dan sedekah tidak memerlukan lafaz ijab dan qabul (al-jaziri 1998, 3: 330). Dengan ini dapat dirumuskan bahawa setiap sedekah dan hadiah adalah hibah, tetapi bukan semua hibah adalah sedekah dan hadiah. Perbezaan antara ketiga-tiga bentuk pemberian ini (hibah, hadiah dan sedekah) telah dijalaskan secara terperinci di dalam kes Harun bin Muda dan Lain-lain lwn. Mandak binti Mamat dan Lain-lain [1999] XIII(I) JH 63, di mana Mahkamah Tinggi Syariah Kuala Terengganu membuat rumusan seperti berikut: (i) Pemberian kepada seseorang yang berhajat tanpa lafaz ijab dan qabul ianya adalah sedekah. (ii) Pemberian kepada seseorang yang berhajat disertai lafaz ijab dan qabul, maka ianya adalah sedekah dan hibah. (iii) Pemberian kepada seseorang kerana memuliakan orang itu tanpa lafaz ijab dan qabul ianya adalah hadiah. (iv) Pemberian kepada seseorang kerana memuliakan orang itu dengan adanya lafaz ijab dan qabul maka ianya adalah hadiah dan hibah. (v) Pemberian bukan kerana untuk mendapatkan pahala dan bukan pula kerana memuliakan orang yang diberi itu dengan disertai lafaz ijab dan qabul, maka pemberian itu hanyalah hibah semata-mata. Hibah pada istilah syarak pula ialah suatu akad yang mengandungi pemberian milik oleh seseorang secara sukarela terhadap hartanya kepada seseorang yang lain pada masa hidupnya tanpa balasan ( c iwad) (Muhammad Rawwas Qal c ah Ji 1985: 492; al-sharqawi 1997, 3: 245). Secara lebih khusus lagi, hibah ialah suatu akad pemberian milik ain harta 343

3 daripada satu pihak kepada pihak yang lain tanpa balasan ( c iwad) semasa hidup secara sukarela, bukan mengharapkan pahala di akhirat dan memuliakan seseorang, dengan menggunakan lafaz ijab dan qabul atau seumpamanya (al-khudrawi 1966: 113; Mohd Ridzuan Awang 2003: 91). Berdasarkan definisi di atas, dapat disimpulkan ciri-ciri hibah adalah seperti berikut (Mohd Ridzuan Awang 2003: 91): Suatu akad pemberian milik harta kepada sesuatu pihak. Harta yang boleh dihibah ialah c ayn (korpus) harta, bukannya hutang atau manfaat. Akad hibah dibuat tanpa mengenakan sebarang balasan ( c iwad). Akad hibah berkuat kuasa semasa hidup pemberi hibah. Ia dibuat secara sukarela tanpa paksaan. Akad dibuat bukan bertujuan untuk mendapat pahala atau memuliakan seseorang tertentu. Dalam konteks perundangan di Malaysia, istilah pemberian, alang, alang semasa hidup dan penyelesaian yang dibuat tanpa balasan adalah merujuk kepada hibah. Contohnya, peruntukan Butiran 1, Senarai II Jadual Kesembilan Perlembagaan Persekutuan yang menyatakan bahawa:...termasuk hukum Syarak yang berhubungan dengan mewarisi harta berwasiat dan tidak berwasiat, pertunangan, perkhawinan, perceraian, mas kahwin, nafkah, pengambilan anak angkat, taraf anak, penjagaan anak, pemberian, pembahagian harta dan amanah bukan khairat Manakala Seksyen 46(2)(b)(v) dan (vi), Akta Pentadbiran Undang-Undang Islam (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1993 (Akta 505) memperuntukkan: 3 Mahkamah Tinggi Syariah hendaklah- (b) dalam bidang kuasa malnya, mendengar dan memutuskan semua tindakan dan prosiding dalam mana semua pihak adalah orang Islam dan yang berhubungan dengan- (v) wasiat atau alang semasa marad-al-maut seseorang si mati Islam; (vi) alang semasa hidup, atau penyelesaian yang dibuat tanpa balasan yang memadai dengan wang atau nilaian wang, oleh seseorang Islam; Penggunaan perkataan alang sama ada semasa marad al-maut atau semasa hidup dan penyelesaian yang dibuat tanpa balasan adalah merujuk kepada hibah atau pemberian. Penggunaan perkataan yang sama dapat dilihat di negeri-negeri lain seperti Selangor, 4 Melaka, 5 Pulau Pinang, 6 Johor, 7 Perak, 8 Kedah, 9 Terengganu, 10 Sabah 11 dan Sarawak Butiran 1, Senarai II Jadual Kesembilan Perlembagaan Persekutuan. 3 Seksyen 46(2)(b)(v) & (vi), Akta Pentadbiran Undang-Undang Islam (Wilayah-Wilayah Persekutuan) 1993 (Akta 505). 4 Seksyen 61(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Negeri Selangor) Seksyen 49(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Negeri Melaka) Seksyen 61(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Negeri Pulau Pinang) Seksyen 61(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Negeri Johor) Seksyen 50(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Perak) Seksyen 13(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Mahkamah Syariah (Negeri Kedah) Seksyen 11(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Mahkamah Syariah (Terengganu)

4 Sementara itu, Negeri Sembilan 13 menggunakan perkataan hibah, Pahang 14 dan Perlis 15 menggunakan perkataan pemberian dan Kelantan 16 menggunakan perkataan alang hayat. Daripada peruntukan di atas, didapati pelaksanaan hibah bukan sahaja diperuntukkan di dalam undang-undang di Malaysia semasa hidup pemberi hibah, malah hibah semasa marad al-mawt juga ada diperuntukkan. Didapati bahawa peruntukan-peruntukan mengenai hibah ketika marad al-mawt dikombinasikan dengan peruntukan wasiat kerana hibah ketika marad al-mawt adalah tertakluk kepada dua jenis undang-undang hukum sama ada undang-undang wasiat atau undang-undang hibah bergantung kepada situasi pemberi hibah. ii. Hukum dan Pensyariatan Hibah Dari segi hukum, hibah adalah suatu amalan yang sunat dan digalakkan dalam Islam terutama sekali kepada kaum keluarga terdekat. Amalan ini adalah berdasarkan kepada al-quran, al-sunnah dan ijmak. Antara ayat al-quran yang menggalakkan amalan hibah ialah sebagaimana firman Allah S.W.T: Maksudnya: Dan berikanlah kepada perempuan-perempuan itu maskahwin-maskahwin mereka sebagai pemberian yang wajib. Kemudian jika mereka dengan suka hatinya memberikan kepada kamu sebahagian dari maskahwinnya maka makanlah (gunakanlah) pemberian (yang halal) itu sebagai nikmat yang lazat, lagi baik kesudahannya (Surah al-nisa ayat 4). 11 Seksyen 11(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Mahkamah Syariah (Negeri Sabah) Seksyen 10(3)(b)(v) & (vi) Ordinan Mahkamah Syariah (Negeri Sarawak) Seksyen 61(3)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Agama Islam (Negeri Sembilan) Seksyen 47(2)(b)(v) & (vi) Enakmen Pentadbiran Undang-undang Islam (Pahang) Seksyen 8(2)(vi) Enakmen Pentadbiran Mahkamah Syariah (Negeri Perlis) Seksyen 9(2)(vi) Enakmen Pentadbiran Mahkamah Syariah (Kelantan)

5 Maksudnya: Bukanlah perkara kebajikan itu hanya kamu menghadapkan muka ke pihak timur dan barat, tetapi kebajikan itu ialah berimannya seseorang kepada Allah, dan hari akhirat, dan segala malaikat, dan segala Kitab, dan sekalian Nabi; dan mendermanya seseorang akan hartanya sedang ia menyayanginya, kepada kaum kerabat, dan anak-anak yatim dan orang-orang miskin dan orang yang terlantar dalam perjalanan, dan kepada orang-orang yang meminta, dan untuk memerdekakan hamba-hamba abdi; dan mengerjanya seseorang akan sembahyang serta mengeluarkan zakat; dan perbuatan orang-orang yang menyempurnakan janjinya apabila mereka membuat perjanjian; dan ketabahan orang-orang yang sabar dalam masa kesempitan, dan dalam masa kesakitan, dan juga dalam masa bertempur dalam perjuangan perang Sabil. orang-orang yang demikian sifatnya), mereka itulah orang-orang yang benar (beriman dan mengerjakan kebajikan); dan mereka itulah juga orang-orang yang bertaqwa (Surah al-baqarah ayat 177). Di samping itu terdapat banyak hadis-hadis Rasulullah s.a.w yang menggalakkan hibah, antaranya sabda Rasulullah s.a.w: ي صلى هللا عليه وسلم ق ال : ت ه اد و ا ت اب وا )ر و اه ا ل ب خ ايري ( و ع ن أ ي ب ه ر ي ر ة رضي هللا عنه ع ين الن يبي Maksudnya: Dari Abu Hurairah r.a bahawa Rasulullah s.a.w bersabda: Saling memberi hadiahlah kamu sekalian, agar kalian saling mencintai (Hadis riwayat al- Bukhari). Sabda Rasulullah s.a.w lagi: ي ص ل ى ا لل ع ل ي ي ه و س ل م ق ال ل و د ي عيت إي ل ي ذر اع أ و ك ر اع ل ج ب ت ع ن أ ي ب ه ر ي ر ة ر ي ضي ا لل ع ن ه ع ن الن يبي و ل و أ ه ي دي إي ل ي ذر اع أ و ك ر اع ل ق بي ل ت )ر و اه ا ل ب خ ايري ( Maksudnya: Dari Abu Hurairah r.a bahawa Rasulullah s.a.w bersabda: Sekiranya aku dijemput untuk dijamu dengan peha atau betis (tulang kering) kambing nescaya aku akan memenuhi jemputan tersebut, dan sekiranya diberikan hadiah kepadaku 346

6 peha atau betis (tulang kering) kambing nescaya aku menerimanya (Hadis riwayat al-bukhari). iii. Rukun dan Syarat Hibah Dalam Islam, sesuatu akad hibah tidak akan terbentuk melainkan setelah memenuhi rukun dan syarat seperti berikut (al-zuhayli 1989, 5: 7-17; Sayyid Sabiq 1998, 3: ; Mohd. Ridzuan Awang 2003: 92-93; Ahmad Hidayat Buang 2007: ): (i) (ii) Pemberi hibah (wahib) hendaklah seorang yang berkeahlian seperti sempurna akal, baligh dan rushd. Pemberi hibah mestilah tuan punya barang yang dihibahkan. Oleh kerana pemilik harta mempunyai kuasa penuh ke atas hartanya, hibah boleh dibuat tanpa had kadar serta kepada sesiapa yang disukainya termasuk kepada orang bukan Islam, asalkan maksudnya tidak melanggar hukum syarak. Penerima hibah (al-mawhub lahu) boleh terdiri daripada sesiapa sahaja asalkan dia mempunyai keupayaan memiliki harta sama ada mukallaf atau bukan mukallaf. Sekiranya penerima hibah bukan mukallaf seperti masih belum akil baligh atau kurang upaya, hibah boleh diberikan kepada walinya atau pemegang amanah bagi pihaknya. Penerima hibah mestilah menerima harta yang dihibahkan dan berkuasa memegangnya. Dengan kata lain, penguasaan dan kawalan terhadap harta mestilah diberikan kepada penerima hibah. (iii) Barang atau harta yang dihibahkan (al-mawhub) perlu memenuhi syarat-syarat berikut: Ia hendaklah barang atau harta yang halal. Ia hendaklah sejenis barang atau harta mempunyai nilai di sisi syarak. Barang atau harta itu milik pemberi hibah. Ia boleh diserah milikkan. Ia benar-benar wujud semasa dihibahkan. Contohnya, tidak sah hibah barang yang belum ada seperti menghibahkan anak lembu yang masih dalam kandungan atau hibah hasil padi tahun hadapan sedangkan masih belum berbuah dan sebagainya. Harta itu tidak bersambung dengan harta pemberi hibah yang tidak boleh dipisahkan seperti pokok-pokok, tanaman dan bangunan yang tidak termasuk tanah. Mengikut mazhab Maliki, Shafi i dan Hanbali, hibah terhadap harta yang berkongsi yang tidak boleh dibahagikan adalah sah hukumnya. Dalam Islam, barang yang masih bercagar (seperti rumah) boleh dihibahkan jika mendapat keizinan dari penggadai atau peminjam. (iv) Sighah iaitu ijab dan qabul lafaz atau perbuatan yang membawa makna pemberian dan penerimaan hibah. Ia tertakluk kepada syarat-syarat berikut: Ada persambungan dan persamaan di antara ijab dan qabul. Tidak dikenakan syarat-syarat tertentu. Tidak disyaratkan dengan tempoh masa tertentu. Hibah yang disyaratkan dengan tempoh tertentu seperti yang berlaku dalam al- c umra dan al-ruqba adalah sah hukumnya tetapi syarat tersebut adalah terbatal. 347

7 Di antara contoh lafaz ijab secara terang (sarih) ialah seperti kata pemberi Aku berikan barang ini kepadamu atau secara kinayah seperti kata pemberi Aku telah menyerahkan hakmilik kepadamu atau Aku jadikan barang ini untukmu. Sementara contoh lafaz qabul (penerimaan) pula ialah seperti aku terima, aku redha dan sebagainya. Dalam undang-undang Islam, sesuatu hibah itu sudah sah dengan adanya ijab dan qabul dengan perkataan atau apa-apa cara yang membawa erti memberi milik harta tanpa balasan ( c iwad). Mengikut mazhab Maliki dan Shafi i, penerimaan (qabul) itu hendaklah diambilkira dalam menentukan sah atau tidaknya sesuatu hibah. Sebaliknya, golongan Hanafi menganggap bahawa ijab sahaja sudah memadai untuk menentukan sahnya sesuatu hibah itu (al-jaziri 1998, 3: 233; Sayyid Sabiq 1998, 3: 276; Mohd Ridzuan Awang 1994: 368). Dalam kes Harun bin Muda dan Lain-lain lwn. Mandak binti Mamat dan Lain-lain 1999] XIII(I) JH 63, Mahkamah Tinggi Syariah Terengganu berpendapat bahawa berlakunya hibah walaupun qabul berlaku secara perbuatan iaitu selepas berlakunya ijab harta itu telah dimajukan atau diusahakan atau dimanfaatkan oleh defendan. Keadaan ini sama dengan pandangan sebahagian ulama yang mengatakan sah sesuatu hibah hanya melalui perbuatan atau mu c atah tanpa lafaz. Manakala dalam kes Muhammad bin Awang dan Lain-lain lwn. Awang bin Deraman dan Lain-lain [2001] XIV(II) JH 165, Lembaga Rayuan Syariah Kelantan berpendapat ketiadaan lafaz ijab dan qabul tidak membatalkan sesuatu pemberian kerana ia boleh dianggap sebagai hadiah (Ahmad Hidayat Buang 2007: 332). Sebaliknya, dalam kes Salmiah binti Che Mat lwn. Zakaria bin Hashim [2001] XIV JH 79, Mahkamah Rendah Syariah Bukit Mertajam Pulau Pinang berpendapat bahawa hibah tidak sah walaupun qabul kepada ijab sudah berlaku secara perbuatan. Dalam penghakiman kes ini, Mahkamah telah mengemukakan beberapa soalan. Isu pertama yang dibangkitkan ialah apakah dalam kes ini telah terlaksana dengan sempurna rukunrukun hibah. Mahkamah mendapati bahawa rukun pemberi hibah, penerima hibah dan barang yang dihibahkan telah mencukupi syarat-syarat yang telah dikehendaki oleh hukum syarak. Namun demikian, bagi rukun sighah pula Mahkamah mendapati bahawa ia belum terlaksana dan belum sempurna, yang berlaku hanyalah ijab daripada Che Mat (pemberi hibah) sahaja dan tidak ada qabul daripada defendan sama ada secara lisan atau tulisan. Dengan demikian, Mahkamah berpendapat hibah Che Mat kepada defendan tidak sah oleh sebab rukun sighah belum terlaksana dan belum sempurna. Dalam kes ini, jelas bahawa Mahkamah tidak mengiktiraf penggunaan dan pembangunan yang telah diusahakan ke atas tanah tersebut oleh defendan dengan mendirikan sebuah rumah sebagai qabul. iv. Penerimaan Barang (al-qabd) dalam Hibah Istilah al-qabd (penerimaan barang) bermaksud mendapat sesuatu, menguasainya dan boleh melakukan tasarruf terhadap barang atau harta tersebut. Mengikut mazhab Hanbali dan Maliki, penerimaan barang tidak disyaratkan dalam sesuatu hibah, malah memadai dengan akad semata-mata. Ini bererti apabila berlaku kematian salah seorang atau salah satu pihak sama ada pemberi hibah atau penerima hibah sebelum penyerahan barang, maka hibah itu tidak terbatal. Sebaliknya, mengikut Abu Hanifah dan Shafi i, 348

8 penerimaan barang merupakan salah satu dari syarat sah hibah. Oleh itu, apabila berlaku kematian salah satu dari dua pihak sebelum penyerahan barang, maka hibah itu terbatal (Sayyid Sabiq 1998, 3: 278; al-jaziri 1998, 3: ; al-zuhayli 1989, 5: 19-21). Dalam mazhab Shafi i, al-qabd merupakan syarat luzum, ertinya akad hibah tidak sempurna dan tidak berkuat kuasa dengan ijab dan qabul semata-mata, kecuali selepas al-qabd. Sekiranya al-qabd tidak berlaku maka akad hibah merupakan akad yang tidak mengikat. Oleh itu, pemberi hibah berhak menarik balik hibah tersebut selama mana harta berkenaan berada dalam pemilikannya (Mustafa al-khin et al. 2003, 3: 112). Bagi mempastikan akad hibah itu sempurna dan menjadi satu akad yang mengikat, alqabd tertakluk kepada syarat-syarat berikut (Mohd. Ridzuan Awang 2003: 94; Mustafa al-khin et al. 2003, 3: ): Mendapat kebenaran dan keizinan pemberi hibah secara sarih. Harta yang dihibah tidak bercampur dengan harta lain. Penerima hibah berkeahlian iaitu baligh dan berakal. Bagi kanak-kanak dan orang gila (atau tidak berkeahlian) maka walinya atau pemegang amanah boleh menerima harta hibah bagi pihaknya. Cara penerimaan barang (al-qabd) adalah berbeza-beza mengikut jenis harta sama ada harta tak alih atau harta alih. Bagi harta tak alih, al-qabd boleh berlaku dengan cara mengosongkan harta itu, menguasainya dan melakukan tasarruf terhadap harta tersebut seperti menyerah kunci dan seumpamanya. Manakala bagi harta alih pula, al-qabd boleh berlaku dengan cara mengambil harta itu, memindah atau mengasingkan harta tersebut dengan harta-harta lain (Mohd. Ridzuan Awang 2003: 94). Penerimaan barang (al-qabd) juga boleh berlaku secara langsung atau tidak langsung. Secara langsung ialah dengan memiliki secara terus kerana penerima hibah merupakan seorang yang berkeahlian dalam menguruskan harta tersebut. Manakala secara tidak langsung ialah menerusi kuasa ganti, di mana wali atau wakil boleh menerima hibah tersebut bagi pihak penerima yang tidak berkeahlian seperti kanak-kanak, orang kurang siuman dan sebagainya (al-zuhayli 1989, 5: 24; Ismail Abu Hassan 2009: 107). Namun begitu, kegagalan menyempurnakan qabd selepas sempurna lafaz ijab dan qabul tidaklah menyebabkan hibah tersebut batal. Syarat qabd ialah bertujuan menyempurnakan akad hibah. Oleh itu, pemberi hibah boleh menangguh atau melewatkan penyerahan harta hibah kepada penerima hibah. Walau bagaimanapun, syarat untuk menangguh atau melewatkan penyerahan harta hibah tidak boleh bercanggah dengan hukum wasiat iaitu sehingga kematian pemberi hibah. Hibah yang tidak disempurnakan sehingga kematian pemberi hibah adalah terbatal dan tidak boleh dikuatkuasakan. Dalam hal ini, penerima hibah tidak boleh membuat tindakan mahkamah menuntut supaya pemberi hibah menyerahkan harta yang dihibahkan itu. Ini kerana penerima hibah boleh mengambil harta tersebut dengan keizinan pemberi hibah. Namun begitu, jika hibah itu disertakan dengan syarat balasan, penerima hibah boleh menuntut di mahkamah supaya harta hibah itu diserahkan kepadanya (Ahmad Hidayat Buang 2007: 335). Dalam kes Salmiah binti Che Mat lwn. Zakaria bin Hashim [2001] XIV JH 79, antara alasan mengapa Mahkamah tidak mengesahkan hibah yang dibuat oleh Che Mat ialah kerana penggunaan dan pembangunan yang diusahakan ke atas tanah tersebut dilakukan 349

9 sebelum keizinan diberi oleh pemberi hibah. Ini kerana menurut pendapat mazhab Shafi i dan Hanbali, syarat pengambilan barang atau harta yang dihibahkan adalah dengan keizinan pemberi hibah. v. Penarikan Balik Hibah atau Pembatalan Hibah Apabila sempurna sesuatu akad hibah dengan memenuhi rukun dan syaratnya serta berlaku penyerahan dan penerimaan barang (al-qabd), maka harta itu menjadi milik penerima hibah sekalipun tanpa balasan ( c iwad). Namun demikian, adakah hibah berkenaan boleh ditarik balik selepas itu menjadi perselisihan di kalangan fuqaha seperti berikut (al-jaziri 1998, 3: ; al-zuhayli 1989, 5: 26-28): (i) Menurut pendapat mazhab Hanafi, pemberi hibah boleh tetapi makruh menarik balik hibah yang telah diberikan dan dia boleh memfasakhkan hibah tersebut walaupun telah berlaku penyerahan (qabd), kecuali jika hibah itu dibuat dengan balasan ( c iwad). (ii) Menurut pendapat mazhab Shafi i, Hanbali dan sebahagian fuqaha mazhab Maliki penarikan balik hibah boleh berlaku dengan semata-mata ijab dan qabul. Tetapi apabila disertakan dengan penyerahan dan penerimaan barang (al-qabd) maka hibah berkenaan tidak boleh ditarik balik kecuali hibah yang dibuat oleh bapa (termasuk juga ibu, datuk, nenek dan usul yang lain) kepada anak-anaknya selama mana harta itu tidak ada kaitan dengan orang lain. (iii) Menurut pendapat Imam Ahmad dan mazhab Zahiri, pemberi hibah tidak boleh (haram) menarik balik hibah yang telah dibuat kecuali hibah bapa (termasuk juga ibu, datuk, nenek dan usul yang lain) kepada anak-anaknya. Secara umumnya, para fuqaha bersetuju mengenai keharusan pembatalan hibah sekiranya ia dilakukan secara redha meredhai antara pemberi dan penerima hibah atau melalui keputusan hakim. Sungguhpun Islam membenarkan penarikan balik hibah yang dibuat oleh bapa (termasuk juga ibu, datuk, nenek dan usul yang lain) kepada anak-anaknya, tetapi ia terikat dengan syarat bahawa harta tersebut masih lagi di dalam pemilikan anaknya (cucunya). Sekiranya harta itu terkeluar dari kekuasaan dan pemilikan anaknya (cucunya) seperti telah dijual, diwakaf atau dihibah kepada orang lain dan harta itu telah diterima oleh penerima hibah (orang lain), maka hibah berkenaan tidak boleh ditarik balik lagi (Mustafa al-khin et al. 2003, 3: 116). Dalam kes Eshah bt Abdul Rahman lwn. Azuhar bin Ismail [1997] XI(II) JH 219, Mahkamah Tinggi Syariah Terengganu telah menolak permohonan plaintif untuk menarik balik hibah iaitu sebidang tanah kepada defenden. Ini kerana semua rukun dan syarat hibah telah dipenuhi dan menepati hukum syarak. Selain itu juga, hubungan antara plaintif dan defenden hanyalah anak angkat, sedangkan hukum syarak membenarkan hibah ditarik balik oleh ibu atau bapa sebenar dan tidak termasuk anak angkat. Sementara dalam kes Eshah binti Abdullah dan Lima Yang Lain lwn. Che Aminah binti Abdul Razak dan Dua Yang Lain [2004] XVIII(I) JH 47, isu yang timbul ialah adakah qabul disyaratkan secara terang dan jelas selepas pemberian atau cukup dengan qarinah- 350

10 qarinah lain yang membuktikan adanya penerimaan. Dalam kes ini, pemberi hibah telah meninggal dunia dan tidak ada penarikan balik hibah. Hibah tersebut juga telah disaksikan oleh saksi-saksi, namun bangunan yang dipertikaikan sebagai harta hibah masih menggunakan nama si mati. Mahkamah Rayuan Syariah Terengganu telah menerima rayuan yang dibuat oleh perayu-perayu berdasarkan kepada qarinah penerimaan daripada penerima, di mana ketiga-tiga penerima hibah mengaku bahawa mereka telah menerima hasil sewaan bangunan tersebut sejak si mati masih hidup. Apa yang menarik dalam kes ini ialah pandangan Mahkamah Rayuan Syariah Terengganu iaitu: Diandaikan jika pemberian tersebut telah bertukar kepada nama penerimapenerima, kemungkinan kes ini tidak lagi perlu dibawa kepada mahkamah, kerana segala-galanya telah jelas dan tercatat dalam dokumen. vi. Takat atau Kadar Harta yang Boleh Dihibahkan Islam tidak menetapkan kadar atau had tertentu bagi harta yang hendak dihibahkan. Ini kerana harta yang hendak dihibahkan itu merupakan milik pemberi hibah, maka terpulanglah kepada pemberi hibah membuat pertimbangan terhadap kadar harta yang ingin dihibahkan. Walaupun begitu, Islam menggalakkan hibah diberikan secara adil, lebih-lebih lagi jika diberikan kepada anak-anak. Jumhur ulama (Hanafi, Maliki dan Shafi i) berpendapat bahawa sunat menyamakan pemberian di antara anak-anak dan pemberian yang lebih kepada salah seorang daripada mereka adalah makruh hukumnya, walaupun pemberian itu sah. Bagi Abu Yusuf, melebihkan pemberian kepada sebahagian daripada anak-anak adalah diharuskan jika ibu bapa tidak berniat menimbulkan bahaya kepada anak-anak yang lain. Sekiranya ibu bapa berniat sedemikian, maka menjadi kewajipan mereka menyamakan pemberian tersebut. Menurut mazhab Hanbali, keadilan dalam pemberian hibah kepada anak-anak merupakan perkara yang wajib. Manakala menurut Imam Malik, tidak boleh memberi hibah semua harta kepada sesetengah anaknya dan tidak kepada yang lain. Menurut pendapat Hanafi, Shafi i, Maliki dan Abu Yusuf, cara pemberian harta yang adil kepada anak-anak semasa hayat ialah dengan cara menyamakan pemberian tersebut tanpa membezakan di antara anak lelaki dan anak perempuan. Sebaliknya, golongan Hanbali dan Muhammad bin Hassan al-shaybani berpendapat bahawa keadilan yang dikehendaki dalam pemberian adalah mengikut kadar mereka dalam pembahagian harta pusaka, iaitu bahagian anak lelaki menyamai dua bahagian anak perempuan (al-zuhayli 1989, 5: 34-36). Dalam kes Muhammad bin Awang dan Lain-lain lwn. Awang bin Deraman dan Lainlain [2001] XIV(II) JH 165, Mahkamah Rayuan Syariah Kelantan memutuskan bahawa hibah kepada anak-anak adalah sah walaupun terdapat sebahagian daripada mereka tidak mendapat hibah. Dalam kes ini, Panel Rayuan berpendapat bahawa hukum menyamaratakan pemberian kepada anak-anak adalah sunat (digalakkan) sahaja dan tidak menyebabkan hibah terbatal jika terdapat sebahagian anak-anak tidak mendapat hibah. Manakala dalam kes Harun bin Muda dan Lain-lain lwn. Mandak binti Mamat dan Lainlain [1999] XIII(I) JH 63 melibatkan kes pertikaian takat hibah yang dikemukakan oleh 351

11 plaintif ke atas sebidang tanah. Tuntutan-tuntutan yang dibuat oleh plaintif adalah antara lain, untuk mengesahkan bahawa tanah tersebut sebagai pemberian hibah si mati (Muda bin Tahir) kepada mereka. Di samping itu, tuntutan juga dibuat supaya mahkamah mensabitkan bahawa tanah itu menjadi milik sah plaintif-plaintif berdasarkan takat yang telah disebutkan. Mahkamah Tinggi Syariah Terengganu telah memutuskan bahawa tuntutan plaintif-plaintif mengenai takat keluasan masing-masing yang dinyatakan di atas tanah tersebut adalah benar dan berpuashati di atas kebenaran tuntutan itu lalu memberikan keputusan bahawa telah sabit hibah si mati kepada plaintif-plaintif. Signifikan Hibah Sebagai Instrumen Perancangan Harta Orang Islam Di Malaysia Setelah dipaparkan secara ringkas mengenai konsep hibah sebagaimana perbincangan di atas maka kita dapati bahawa hibah merupakan suatu bentuk atau instrumen perancangan harta semasa hidup yang diberi perhatian oleh Islam. Namun demikian, perlu diingat bahawa selain dari hibah terdapat beberapa instrumen lain dalam perancangan harta semasa hidup seperti wakaf, wasiat, sedekah, hadiah dan sebagainya. Walau bagaimanapun, instrumen hibah mempunyai keistimewaannya yang tersendiri sebagai instrumen perancangan harta semasa hidup berbeza dengan instrumen-intrumen lain, lebih-lebih lagi dalam suasana kehidupan hari ini. Antara kelebihan, kepentingan dan kewajaran mengapa instrumen hibah dilihat sebagai satu instrumen yang perlu diberi perhatian semasa membuat perancangan harta adalah seperti berikut: (a) Pemberian harta secara hibah dianjurkan oleh Islam Sebagaimana perbincangan yang dipaparkan sebelum ini didapati bahawa hibah merupakan suatu yang dianjurkan oleh Islam sama ada anjuran itu melalui ayat-ayat al- Quran atau hadis. Justeru pandangan sinis sebahagian masyarakat Islam bahawa pemberian harta secara hibah bertujuan mengelakkan pembahagian harta secara faraid adalah tidak tepat berdasarkan dalil-dalil yang telah dinyatakan. Ini kerana Islam telah memberi peluang kepada pemilik harta semasa hidupnya melakukan apa-apa bentuk perancangan harta selama mana tidak bercanggah dengan hukum syarak. Perlu diingat bahawa pembahagian harta secara faraid hanya berlaku jika si mati ada meninggalkan harta yang bakal diwarisi oleh waris-warisnya. Jika si mati tidak meninggalkan harta disebabkan hartanya telah dilupuskan semasa hayatnya maka hukum hakam berkaitan pusaka mempusakai tidak akan berlaku. (b) Pemberian harta secara hibah boleh memupuk perasaan kasih sayang dan mengeratkan hubungan silaturrahim Jaminan bahawa pemberian harta secara hibah boleh memupuk kasih sayang antara pemberi dan penerima telah dijelaskan oleh Rasulullah s.a.w sebagaimana yang terdapat dalam hadis yang dinyatakan sebelum ini. Justeru pemilik harta boleh memberikan hartanya secara hibah kepada sesiapa sahaja terutamanya mereka yang dekat hubungan dengan pemberi hibah seperti anak, isteri atau suami, ibu bapa, anak angkat dan lain-lain bagi menzahirkan lagi kasih sayang antara mereka. Apa yang penting, kezahiran kasih sayang ini dapat dipupuk samasa pemberi dan penerima hibah masih hidup lagi tidak sebagaimana wasiat. (c) Penerima hibah boleh terdiri daripada sesiapa sahaja Hibah berbeza dengan pembahagian harta secara faraid kerana yang layak mendapat harta pusaka adalah waris-waris si mati sahaja. Begitu juga hibah berbeza dengan wasiat 352

12 kerana wasiat hanya boleh dibuat kepada bukan waris sahaja. Namun hibah boleh diberikan kepada sesiapa sahaja yang dikehendaki oleh pemberi hibah sama ada ia merupakan waris atau bukan waris. Selain itu hibah juga boleh diberikan kepada non Muslim bagi tujuan mengeratkan hubungan silaturrahim dan bukan untuk tujuan maksiat. (d) Kadar harta yang dihibahkan tiada had Kadar harta yang hendak dihibahkan kepada penerima hibah tiada had atau terpulang kepada pemberi hibah bergantung kepada kemampuan dan kehendaknya. Hal ini tidak sama dengan wasiat, di mana harta yang diwasiatkan tidak boleh melebihi kadar 1/3 harta pusaka. Manakala pembahagian harta mengikut faraid pula adalah berdasarkan ketentuan dan ketetapan yang telah ditetapkan oleh hukum syarak. Justeru, kita dapati bahawa hibah memberi kebebasan kepada pemilik harta untuk menentukan kadar atau bahagian harta yang hendak dihibahkan dengan memberi pertimbangan kepada keperluan hidup dan kehendak semasa penerima hibah. (e) Pemanfaatan harta boleh dilakukan secara terus dan semaksimum mungkin Islam membenarkan umatnya memiliki harta kekayaan bagi tujuan memakmurkan bumi Allah dengan cara yang terbaik sebagaimana yang dianjurkan oleh Islam. Namun demikian, manfaat sesuatu harta yang dimiliki tidak boleh digunakan semaksimum mungkin apabila harta itu hanya dikumpulkan dan tidak dimanfaatkan secara total disebabkan faktor usia, kesibukan dan penyakit. Justeru, instrumen hibah boleh menangani masalah ini dengan baik di mana harta yang dihibahkan boleh terus dimanfaatkan oleh penerima hibah ketika pemberi hibah masih hidup. Jika pemilik harta membuat wasiat atau hanya menunggu hartanya difaraidkan selepas kematian maka pemanfaatan harta secara terus belum tentu dapat dilakukan atas beberapa faktor seperti karenah pentadbiran (birokrasi) dalam pembahagian harta pusaka, pertelingkahan di kalangan waris, kesahan wasiat dan sebagainya yang akhirnya menyebabkan sesuatu harta itu terbiar. (f) Pemberian harta secara hibah mengikut kesesuaian status penerima hibah Walaupun hibah boleh diberikan kepada sesiapa sahaja yang dikehendaki olen pemberi hibah, namun jika dilihat dari sudut perancangan harta secara terancang maka wajar mengambil kira status penerima hibah dari segi ekonomi atau sosial. Dengan ini, pemberi hibah berhak menentukan sendiri kepada siapa hartanya hendak dihibahkan dan berapa kadar yang sesuai untuk dihibahkan dengan mengambil kira status ekonomi dan keperluan semasa penerima hibah. Di samping itu, faktor tanggungjawab, peranan dan sumbangan juga boleh diberi pertimbangan dalam menentukan penerima hibah dan kadar atau bahagian harta yang hendak dihibahkan. Merujuk kepada fakta kes Muhammad Awang & yang lain lwn Awang Deraman & yang lain [2004] CLJ (Sya) 139, si mati, iaitu responden pertama semasa hayatnya telah menghibahkan dua bidang tanah miliknya kepada responden kedua dan ketiga, iaitu anak-anaknya. Selepas kematian responden, perayu-perayu, yang merupakan anak-anak si mati yang lain telah mempertikaikan kesahan hibah tersebut atas alasan antaranya pembahagian tersebut tidak adil kerana dibuat secara tidak sama rata. Mahkamah Rayuan memutuskan bahawa pemberian tersebut walaupun kelihatan tidak adil tetapi merupakan sesuatu yang sah hukumnya. Hakim Daud Muhammad dalam menyampaikan penghakiman mahkamah berkata (Rusnadewi Abdul Rashid & Nor Hisyam Ahmad 2013: 100): 353

13 Pada zahirnya, hibah yang dilakukan oleh gemulah (si mati) menempatkan sesuatu tindakan yang kurang adil kerana mengetepikan kepentingan sebahagian anaknya. Tetapi pada hakikatnya mungkin ada sebab-sebab yang munasabah, gemulah (si mati) dan Allah sahaja yang lebih mengetahui. (g) Harta yang dihibahkan oleh ibu bapa (termasuk datuk dan nenek) kepada anak-anak boleh ditarik balik atau dibatalkan Sesuatu pemberian harta secara hibah secara umumnya tidak boleh ditarik balik atau dibatalkan setelah ia memenuhi kesemua rukun dan syarat hibah sebagaimana sabda Rasulullah s.a.w: ا ل ع ائ ي د يف ي هب ت يي ه ك الك ل يب ي يق ئ ث ي ع و د يف ق ي ئ يي ه (متفق عليه) Maksudnya: Orang yang menarik kembali hibahnya adalah sama seperti seekor anjing yang muntah kemudian ia menjilat kembali muntahnya (Hadis riwayat al-bukhari dan Muslim). Namun demikian, pemberian harta secara hibah oleh ibu bapa kepada anak-anak atau datuk dan nenek kepada cucu-cucu boleh ditarik balik sebagaimana sabda Rasulullah s.a.w: ال ي ي ل ل ي ر ج ل م س ل ي م أ ن ي ع ي طى ع ي طي ة أ و ي ه ب ي هب ة ف ي ر يج ع في يه ا إيال ال و ال يي د ف ي ي م ا ي ع ي طى ل ي و ل ي د ي ه Maksudnya: Tidak halal seseorang lelaki muslim yang memberi sesuatu pemberian atau hibah maka ditarik kembali pemberian atau hibah tersebut kecuali pemberian atau hibah seorang bapa kepada anaknya (Hadis riwayat Abu Dawud). Dari hadis ini, ulama memperluaskan maksud bapa di mana sebarang hibah atau pemberian usul kepada furu c boleh ditarik balik. Usul termasuk ibu, bapa, datuk dan nenek ke atas, sementara furu c termasuk anak dan cucu ke bawah. Kebenaran penarikan balik hibah yang dibuat oleh usul kepada furu c merupakan suatu keistimewaan yang diberikan oleh Islam. Ini kerana ibu bapa lebih memahami situasi dan perkembangan anak-anak mereka. (h) Pemberian harta secara hibah boleh dilakukan tanpa pindah milik harta dalam dokumen hakmilik (geran) Sesuatu hibah dianggap sah jika telah memenuhi rukun dan syaratnya. Justeru perlu dibezakan antara al-qabd dan pindah milik harta atau pertukaran nama pada dokumen hakmilik (geran). Ada sesetengah pihak beranggapan bahawa sesuatu pemberian harta secara hibah tidak sah jika pertukaran nama pada dokumen hakmilik tidak dilakukan. Keadaan ini disebabkan mereka tidak dapat membezakan antara al-qabd dan pindah milik harta atau pertukaran nama pada dokumen hakmilik (geran). Al-Qabd ialah penyerahan harta hibah daripada pemberi hibah kepada penerima hibah. Dengan berlakunya al-qabd, maka penerima hibah boleh menguasai dan menguruskan harta berkenaan setelah diizinkan oleh pemberi hibah. Oleh yang demikian, pindah milik harta atau pertukaran nama pada dokumen hakmilik (geran) adalah pilihan kepada pemberi hibah dan bukannya syarat untuk mengesahkan sesuatu hibah. 354

14 Dalam situasi sekarang di mana keperluan harta semakin mendesak dan kepercayaan semakin terhakis, maka adalah wajar sesuatu pemberian harta secara hibah tidak disusuli dengan pertukaran nama pada dokumen hakmilik (geran). Pertukaran nama atau pindah milik boleh dilakukan selepas kematian pemberi hibah semasa pembahagian harta pusaka dilakukan. Walau bagaimanapun dokumen hibah perlu dibuat secara jelas atau bertulis supaya tidak berlaku sebarang pertikaian selepas kematian pemberi hibah. Selain itu, penyediaan dokumen hibah lebih menjimatkan kos berbanding dengan pertukaran nama atau pindah milik harta yang dibuat semasa pemberi hibah masih hidup. Ini kerana kos pindah milik harta yang dibuat semasa hidup lebih tinggi berbanding dengan kos turun milik (pembahagian harta selepas kematian). Di samping itu, proses penarikan balik hibah yang dibuat oleh ibu bapa kepada anak-anak adalah lebih mudah jika namanya masih kekal pada dokumen hakmilik. Jika pindah milik harta atau pertukaran nama telah berlaku maka penarikan balik hibah perlu melalui Mahkamah Syariah bagi tujuan mendapatkan perintah penarikan balik hibah supaya pihak pentadbiran seperti pejabat tanah menukar kembali nama pada dokumen hakmilik berkenaan. Keadaan lebih menyukarkan terutamanya apabila harta telah dilupuskan oleh penerima hibah seperti penerima hibah telah memberi atau menjual harta berkenaan kepada pihak lain. Di samping itu, proses mahkamah juga mengambil masa dan orang awam biasanya kurang memahami prosedurnya. (i) Kepelbagaian produk hibah yang tidak terkeluar dari kehendak syarak Hibah mempunyai pelbagai produk (jenis), antaranya adalah hibah mutlak, hibah c umra, hibah ruqba, hibah bersyarat, hibah dengan syarat balasan dan hibah amanah. Selain dari hibah mutlak, produk-produk hibah yang lain berlaku perselisihan pandangan di kalangan fuqaha sunni. Namun ia masih tidak terkeluar dari kehendak syarak walaupun sebahagian dari produk berkenaan tidak diterima oleh mazhab Shafi i. Justeru, keadaan ini memberi ruang pilihan secara lebih terbuka kepada pemilik harta bagi merancang harta mereka dengan menggunakan mana-mana produk hibah yang paling sesuai dengan situasi dan keadaan mereka. Walau bagaimanapun, bagi mengelakkan salah faham di kalangan umat Islam, maka adalah wajar pihak-pihak yang berautoriti menetapkan atau memutuskan sama ada sesuatu produk berkenaan boleh diamalkan atau tidak di Malaysia sekiranya ia bersalahan dengan pegangan mazhab Shafi i. Pihak-pihak yang berautoriti perlu memberi pertimbangan yang sewajarnya dalam membuat penetapan berkenaan dengan mengambilkira suasana yang berlaku di Malaysia dan kehendak umat Islam. Kesimpulan Instrumen hibah merupakan instrumen penting dalam perancangan harta umat Islam. Ia mempunyai kedudukan yang tersendiri di dalam Islam dari segi hukum dan cara pelaksanaannya. Sekiranya instrumen ini diuruskan dengan teratur dan menepati kehendak syarak, maka nasib kaum kerabat terdekat yang memerlukan bantuan akan terbela. Begitu juga, instrumen ini boleh digunakan ke atas anak angkat, anak susuan, bapa angkat, ibu angkat dan sebagainya yang mempunyai hubungan kasih sayang yang rapat tapi tidak berhak mendapat harta pusaka. Ketidakfahaman masyarakat mengenai instrumen hibah ini sering kali timbul terutamanya apabila berlaku kematian pihak pemberi hibah. Pertikaian ini berlanjutan sehingga menyukarkan penyelesaian harta pusaka dibuat. Justeru, hibah yang dibuat semasa hidup perlu dilakukan secara jelas dan menepati hukum syarak. Keperluan 355

15 kepada dokumen hibah secara bertulis yang jelas menyatakan tentang kewujudan hibah amat perlu pada zaman sekarang bagi mengelakkan sebarang pertikaian dan proses pembuktian menjadi lebih mudah. Rujukan Al- Quran al-karim. Ahmad Hidayat Buang Prinsip dan pelaksanaan hibah. Dlm. Ahmad Hidayat Buang (pnyt.). Undang-undang Islam di Malaysia: prinsip dan amalan, hlm Kuala Lumpur: Penerbit Universiti Malaya. Ismail Abu Hassan Instrumen hibah: isu-isu dan cabaran. Dlm. Akmal Hidayah Halim, Badruddin Hj Ibrahim & Farid Sufian Shuaib (pnyt.). Undangundang harta & amanah, hlm Gombak, Selangor: Jabatan Undang- Undang Islam, Kulliyyah Undang-Undang Ahmad Ibrahim & Pusat Undang- Undang Harun M. Hashim, Universiti Islam Antarabangsa Malaysia. al-jaziri, c Abd al-rahman al-fiqh c ala al-madhahib al-arba c ah. Juz. 3. Cet. ke-2. Beirut: Dar Ihya al-turath al- c Arabi li al-tiba c ah wa al-tawzi c. al-khudrawi, Muhammad al-maqasid fi al-fiqh c ala madhhab al-imam al-shafi c i. t.tp.: Sharikah al-tiba c ah al-fanniyyah al-muttahidah. Mohd Ridzuan Awang Undang-undang tanah Islam: pendekatan perbandingan. Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Mohd. Ridzuan Awang Pelaksanaan harta hibah. Dlm. Mohamad Zaini Yahaya, Abdul Basir Mohamad & Mohd. Nasran Mohamad (pnyt.). Isu Syariah dan Undang-undang. Siri 12, hlm Bangi: Jabatan Syariah, Fakulti Pengajian Islam, Universiti Kebangsaan Malaysia. Muhammad Rawwas Qal c ah Ji Mu c jam lughah al-fuqaha. Beirut: Dar al-nafa is. Mustafa al-khin, Mustafa al-bugha & Ali al-sharbaji al-fiqh al-manhaji c ala madhhab al-imam al-shafi c i. Jil. 3. Cet. ke-5. Damshiq: Dar al-qalam. Rusnadewi Abdul Rashid & Nor Hisyam Ahmad Pengurusan harta melalui hibah: kepentingan dan manfaat dari pelbagai aspek untuk kemajuan ummah. Jurnal Hadhari 5(1): Sayyid Sabiq, Fiqh al-sunnah. Juz. 3. Cet. ke-2. Beirut: Dar al-fikr li al-taba c ah wa al-nashr wa al-tawzi c. al-sharqawi, c Abd Allah ibn Hijazi ibn Ibrahim al-azhari Hashiyah al-sharqawi. Jil. 3. Beirut: Dar al-kutub al- C Ilmiyyah. al-zuhayli, Wahbah al-fiqh al-islami wa adillatuh. Jil. 5. Cet. ke-3. Damshiq: Dar al-fikr. 356